Vladislav B. Sotirović: Užička komunistička republika 1941.

U tekstu Dragoslava Dimitrijevića „Zašto četnici nisu oslobodili Jasenovac“ (Danas, 5. mart 2021.) autor iznosi nekoliko istorijskih neistina na klasičnoj liniji titoističke istoriografije čak i pogrešno (verovatno namerno) pozivajući se na renomiranu naučnu literaturu van šireg konteksta.

Inače, sam dopis je reakcija na moj prethodni članak „Broz u ustaškom logoru bio inkognito“ (Danas, 2. mart 2021.; naslov teksta je redakcijski a ne moj). S obzirom na krajnju nekorektnost i neprofesionalnost uredništva lista Danas (svojevoljno stavljanje novih naslova tekstova a koji suštinski ne odgovaraju samom sadržaju članaka čak su i u direktnoj suprotnosti sa njima, skraćivanje tekstova, izbacivanje određenih termina i naziva, politika komentarisanja, itd.) ovaj odgovor Dragoslavu Dimitrijeviću nije poslat uredništvu Danas-a.

U donjem tekstu usled ograničenog prostora osvrnuo bih se samo na Dimitrijevićeve (u stvari standardne titoističke) floskule o konstantnoj saradnji četnika DM sa okupatorima i ustašama i partizanskoj rodoljubivoj antifašističkoj borbi za oslobođenje zemlje kroz prezentaciju slučaja tzv. Užičke republike.

„Užička komunistička republika“ je trajala od 24. septembra do 29. novembra 1941. a naziv su joj prvobitno dale vlasti generala Nedića u Beogradu da bi se isti naziv koristio i u štampi SSSR-a u proleće 1942.

Grad Užice je bilo jedno jedino veće naselje u Srbiji iz kojeg su se nemačke dobro naoružane formacije povukle bez ikakvih borbi 21. septembra 1941. ostavivši netaknutu fabriku za proizvodnju i remont oružja i municije. Za bezborno napuštanje Užica postoji solidno objašnjenje a to je da se grad nalazio na ivici nemačke okupacione zone i da ga je stoga bilo teško braniti s obzirom da je grad bio najugroženiji a pored Titovih partizana ugrožavale su ga muslimanske paravojne formacije iz Sandžaka a svi su u stvari hteli njegovu Fabriku oružja. Grad je od strane Nemaca predat na upravu Pećančevom četničkom vojvodi Radomiru Đekiću. Međutim, partizani su vršili ogroman pritisak na grad i bilo je jasno da se spremaju na njegovu opsadu i okupaciju a grad su branile slabe izmešane snage srpskih nacionalista. Iz razloga da se ne proliva bratska krv odlučeno je da se Užice preda partizanima pa da se vidi „šta i ova naša deca hoće“.

Tako je Fabrika oružja netaknuta pala u ruke partizana koji su sada stekli veliku prednost u odnosu na Dražine četnike. Fabrika je formalno bila pod upravom kolektivnog organa Odbora jedinstva rada ali faktički partizana koji su u ovoj fabrici do pada Užica uspeli da proizvedu 21.040 pušaka, 90.000 metaka za pištolje, 300 trombona, 18.000 ručnih bombi i izvršili remont oko 20.000 pancirnih topovskih granata pored popravki raznog naoružanja. Iz ove užičke Fabrike oružja kamionima su transportovani oružje i municija partizanskim jedinicama preko Drine u istočnoj Bosni.

Partizani su ušli u Užice 24. septembra 1941. i odmah zaveli crveni teror. Uhapšen je ban Drinske banovine Mihailo Trifunović, komandant Drinskog žandarmerijskog puka potpukovnik Dragutin Redić kao i srpski žandarmi i ugledniji građani. Streljan je načelnik Užičkog sreza Jovan Aleksić kao i još neki činovnici a 60 miliona dinara je konfiskovano iz filijale Narodne banke. Formalno, po sporazumu partizana sa četnicima oružje i novac iz filijale Narodne banke su trebali da budu deljeni ravnopravno ali u praksi do toga naravno da nije došlo.

Kada su se partizani povlačili iz Užica preko Kadinjače sa sobom su poneli i opljačkan novac iz užičke filijale Narodne banke. Deo ovog (plitko zakopanog novca) su pronašli Nemci 30. novembra 1941. u selu Radojini, deo su kasnije otkopali partizanski dezerteri i razneli po svojim kućama dok su treći deo novca pronašli četnici.

Ne treba zaboraviti da su komunisti dve decenije bili zadojeni propagandnom borbom protiv klasnog i unutrašnjeg neprijatelja kao i patološkom mržnjom protiv društvenog, ekonomskog i političkog poretka u Kraljevini Jugoslaviji. Kada im se ukazala prva prilika da pokažu šta to oni stvarno hoće krenuli su u crveni teror u svojoj Užičkoj komunističkoj (sovjetskoj) republici. Kada su pristigle nove partizanske formacije u Užice uvežbavane su ne za borbu protiv Nemaca već za vođenje građanskog rata. Naime, organizovani su vojni manevri u kojima su jedni partizani igrali sami sebe a drugi četnike.

Treba napomenuti da su partizanski odredi u vreme svog osnivanja uglavnom bili sastavljeni od drugova iz gradova koji su evakuisani uoči napada Nemačke na Sovjetski Savez 22. juna 1941. ili su se pak odranije nalazili u ruralnim sredinama. Prvi pripadnici partizanskih odreda su bili članovi KPJ i SKOJ-a kao i njihovi simpatizeri. Za vreme Užičke komunističke republike partizanski odredi su narasli i do 25.000 boraca za razliku od četnika DM koji su prema nemačkim izvorima tada imali do 10.000 ljudi.

Usled svoje nasilničke politike za vreme Užičke komunističke republike a kojom su Brozovi partizani kroz najcrnji (jakobinski) teror pokušali da izmene tzv. klasne odnose onako kako ih je učio drug Lenjin na teritoriji koju su držali izazvali su lokalno stanovništvo protiv sebe i samog pokreta koji se formalno predstavljao kao antifašistički i oslobodilački a u suštini, kao što se to pokazalo na terenu, bio je antidemokratski, antidomaćinski, teroristički i okupatorski. Narod je usled partizanske jakobinske diktature shvatio da mu je bolje da živi u miru i pod nemačkom okupacijom dok saveznici ne pobede na glavnim frontovima nego da budu izloženi realnoj opasnosti od krvave odmazde okupatora (Kragujevac, Kraljevo) i pravde revolucionarnih sudova komunista.

Sam pukovnik Dragoljub Mihailović je u pregovorima sa nemačkim predstavnicima u selu Divcima 11. novembra 1941. izjavio da ga na ove pregovore teraju komunistička zverstva i teror koji je dobio zamah kada su sami Nemci napustili Užice. Poznato je da je npr. Mađar Ištvan Borota, komandant Tamnavskog partizanskog odreda (komesar odreda je bio Stjepan Majer) testerisao žive ljude baš u selu Divcima (što su i ustaše radile u NDH). Kasnije početkom 1942. su uhvaćena obojica i u Valjevu osuđena na smrt od strane vlasti generala Milana Nedića.

Inače, Draža se odlučio na ove pregovore u Divcima kako bi dobio u vremenu i tako odložio nemačku ofanzivu na četnike sve dok četnici ne odbiju napad partizana na Ravnu Goru. Taj cilj je na kraju i ostvaren iako do sporazuma nije došlo. U suštini, Draža je nudio Nemcima da se četnici sami obračunaju sa partizanima i komunistima koji namerno i planski izazivaju nemačke odmazde nad srpskim civilima i sprovode crveni teror. Međutim, ovaj predlog Nemci nisu prihvatili smatrajući četnike banditima patriotske orijentacije iza kojih stoji London.

Narodu su dojadile svakodnevne likvidacije poštenih domaćina, raznorazne komunističke hajke protiv izmišljenih „narodnih neprijatelja“, „kulaka“ i „ratnih bogataša“, konfiskacija pošteno zarađene imovine od imućnijih žitelja, konstantna prljava političko-ideološka indoktrinacija kao i razne druge forme pritisaka i ispiranja mozgova kojima je uspostavljena „narodna vlast“, tj. boljševička diktatura u stilu francuskih jakobinaca. U beogradskim novinama u to vreme svakodnevno su se objavljivali izveštaji o komunističkom teroru nad nedužnim narodom na području sovjetske republike zasnovani na iskazima očevidaca na osnovu kojih je dnevno bilo i po desetinu nevinih žrtava u toku jednog dana.

Za vreme Užičke komunističke republike, jedini mentor Brozovim partizanima doživljavao je niz poraza od strane nemačkog Vermahta a sredinom oktobra probijen je centralni deo fronta tako da su Nemci dospeli na 30 km. od Moskve. Međutim, u Užicu su partizanski listovi Borba, Reč naroda, Novosti kao i neki drugi pokušavali da prikriju nemačke vojne uspehe na samom frontu prikazujući ih kao fašističke laži. Međutim, ubrzo kada je više informacija ugledalo svetlo dana bilo je teško skrivati pravu istinu i pogotovo objasniti poraze Crvene armije čiju pomoć su partizani očekivali a koja nikako nije stizala. Sve je to izazivalo zabunu i nesigurnost u partizanskim redovima.

Naređenje za početak konačne ofanzive pod nazivom Dolina Zapadne Morave izdata je 22. novembra 1941. a ova nemačka ofanziva pod komandom generala Franca Bemea sa sve tenkova na partizane u Užicu i četnike u okolini sa primarnim ciljem potpune likvidacije Užičke komunističke republike otpočela je 25. novembra 1941. mada je sam napad 342. nemačke divizije na oslobođenu teritoriju u zapadnoj Srbiji otpočeo još 28. septembra 1941. Pored Nemaca u ovoj ofanzivi učestvovale su i jedinice generala Milana Nedića – formalnog upravnika okupirane Srbije a u stvari nemačkog taoca.

Ubrzo su jedan za drugim padali gradovi Gornji Milanovac, Čačak i Užička Požega i to skoro bez ikakvog pružanja otpora od strane Brozovih bojovnika koji su jednostavno bežali sa terena ostavljajući narod na milost i nemilost Nemcima. Ovako ekspresna propast Užičke komunističke republike pokazala je u suštini svu njenu trulež. U toku nemačkih napada na slobodnu teritoriju iznenadna eksplozija 22. novembra 1941. je dosta uništila Fabriku oružja koja je tada bila pod kontrolom partizana kada je poginulo oko 130 ljudi što je dodatno demoralisalo komuniste i dezorganizovalo partizanske formacije tako da je svaki otpor Nemcima bio uzaludan. Inače, mašine užičke Fabrike oružja su bile premeštene u trezor filijale Narodne banke kako bi se izbeglo bombardovanje.

Užice je od strane partizana ubrzo evakuisano tako da je kompletna Užička komunistička republika uništena faktički za samo tri dana uz minimalne gubitke na nemačkoj strani dok je na partizanskoj žrtvovan ceo radnički bataljon na Kadinjači 29. novembra 1941. kako bi Tito sa rukovodstvom uspeo da izvuče živu glavu.

Tito i njegov tzv. Vrhovni štab partizanskih odreda Jugoslavije bili su prilično iznenađeni brzim i efikasnim napredovanjem nemačkih jedinica 342. pešadijske divizije. U samom gradu Užicu, nekrunisanoj prestonici republike, je vladao haos i panika a partizanske izmešane jedinice bez stručnog rukovodstva su trpele ogromne gubitke i bile desetkovane tako da su jedva uspele da pobegnu iz grada u kome su komunisti ostavili pustoš, jad i mržnju prema njihovom pokretu od strane terorisanih građana isto kao i u Čačku.

Brozovi bojovnici su iz Čačka pobegli 29. novembra 1941. bez ikakve borbe i u velikom neredu i panici ali ostavljajući zato otvorene dokaze o svom crvenom teroru. Npr., prema pisanju Gorana Davidovića i Miloša Timotijevića u knjizi Zatamnjena prošlost (knj. I i II, Narodni muzej Čačak, Narodni muzej Kraljevo, Međuopštinski istorijski arhiv Čačak i Muzej rudničko-takovskog kraja Gornji Milanovac, Čačak, Gornji Milanovac, Kraljevo, 2002−2003, str. 360−361), u podrumima katastarske uprave i Sokolskog doma bilo je leševa bez glave a u podrumu ispod sreskog načelstva su pronađene oči i prosut mozak isto kao i u Jasenovcu.

Bitno je istaći da o ovakvim partizanskim zverstvima u Užičkoj komunističkoj republici svedoče i nemačka dokumenta a poznato je da su upravo nemački izvori najpouzdaniji što se tiče Drugog svetskog rata u Jugoslaviji. Tako nemačka dokumenta (izveštaji) spominju klanja žrtava dok izvori bliski Milanu Nediću govore o egzekucijama sekirama takođe isto kao i u Jasenovcu i drugim stratištima u NDH. Poznato je da je glavni i najsvirepiji dželat bio Milan Bata Janković a ostao je poznat po tome što je simbolično nosio crvenu rukavicu bez prstiju na levoj ruci. Njega su inače ubrzo ubili četnici DM. Bez obzira na njegova zlodela u Užičkoj komunističkoj republici nakon rata su komunisti nastojali da se Janković proglasi za narodnog heroja a u Čačku su mu čak bili postavili i bistu koja je ubrzo sklonjena od strane građana. Inače, Milan Bata Janković je bio rođeni brat Milke Minić udate za Miloša Minića jednog od komunističkih vrhovnika u Srbiji.

Nakon pada Užica, Nedićeve trupe su npr. otkopale u Krčagovu kod Užica grobnicu sa izmasakriranim leševima partizanskih žrtava koji su bili unakaženi usled mučenja i egzekucija tupim predmetima (postoji bar jedna fotografija ovog slučaja). Sam grad Užice je bio za vreme partizanske okupacije oblepljen plakatama crvene boje sa otvorenim pozivom na likvidaciju „petokolonaša“ i „narodnih neprijatelja“ i sa Lenjinovim likom u gornjem desnom uglu.

Boljševički crveni teror u okviru klasne borbe će se nastaviti i kasnije na terenima novih komunističkih (sovjetskih) republika u istočnoj Hercegovini i Crnoj Gori gde su partizani ostali po zlu upamćeni po svojim „pasjim grobljima“ i „levim skretanjima“. Međutim, šta je bio konačni cilj te borbe jasno je pokazao učitelj Dušan Jerković, komandant Užičkog partizanskog odreda koji je 1. oktobra 1941. u Užicu izdao proglas u kome jasno napominje da je glavni cilj njihove borbe uništenje njihovih klasnih neprijatelja (a ne borba protiv okupatora). Ubrzo su u neformalnu prestonicu partizanske republike pristigle sve značajnije komunistilke strukture pa je klasna borba protiv neprijatelja uzela pun zamah kada se bogati, ugledni i antikomunistički žitelji grada masovno hapse i odvode na streljanje iznad vojne kasarne u Krčagovu (Sergije M. Živanović, Treći srpski ustanak, knj. III, Kragujevac, 2000, str. 19−24).

Tito sa svojim Vrhovnim štabom u panici je pobegao preko reke Uvca u Sandžak na italijansku teritoriju kako ne bi bio uništen od Nemaca koji su ih u stopu gonili. Sa njim je tada bilo samo oko 2.000 partizana. Međutim, Italijani, za razliku od Nemaca, nisu bili voljni da dokrajče partizane koji su se sada nalazili faktički pod prećutnom zaštitom Italijana s obzirom da su Nemci poštovali teritorijalno razgraničenje sa Italijanima u Jugoslaviji (sever-jug) tako da nisu ušli u zonu pod italijanskom okupacijom što je i spaslo i Tita i njegov Vrhovni štab a što je Vladimir Dedijer, zvanični Titov biograf i pisac partizanske istorije, i potvrdio. Ipak, titoistička istoriografija skriva podatak da su partizani sa Italijanima 30. novembra 1941. na Belom Brdu između Priboja i Dobruna sklopili bilateralni sporazum na osnovu koga između ostalog partizani neće napadati italijanske utvrđene postaje u naseljenim mestima, partizanima se daje sloboda kretanja i rada van italijanskih utvrđenih postaja i partizani će poštovati neometan saobraćaj italijanske vojske, italijanske veze i sredstva komunikacije.

Ovaj partizansko-italijanski sporazum su potpisali u ime partizana Milenko Kušić, politički komesar Užičkog partizanskog odreda a u ime Italijana major Neni (Sergije M. Živanović, Treći srpski ustanak, knj. III, Kragujevac, 2000, str. 149−150).

Tako je nakon Užičke komunističke republike partizanski pokret preživeo samo zahvaljujući Italijanima. Što se tiče Srbije, ona je nakon partizanske evakuacije Užica bila oslobođena prisustva većih i značajnijih partizanskih formacija za naredne tri godine sve do jeseni 1944. kada je Titova odlično naoružana armada grunula na Srbiju sa teritorije ustaške NDH (umesto na Jasenovac, Zagreb ili Sarajevo).

Titoistička istoriografija slabo navodi podatak da su Nemci odmah po uništenju Brozove republike u Užicu 3. decembra 1941. izdali naređenje za uništenje Mihailovićevih odreda južno od Valjeva a to se moglo postići opkoljavanjem teritorije od oko 120 kv. km. u okolini Ravne Gore i njenim čišćenjem. Sama akcija, tj. ofanziva, je nazvana Operacija Mihailović. U toku čitavog rata Nemci nisu nijednu svoju ofanzivu na Brozove partizane nazvali Operacija Tito. Tako su Nemci 4. decembra 1941. započeli novu ofanzivu ali ovog puta protiv ravnogoraca ili četnika Draže Mihailovića na Ravnoj Gori koja je bila opkoljena tako da se obruč sve više stezao od strane 342. nemačke divizije. Tada je ravnogorski komandant pukovnik Draža Mihailović uspeo da se izvuče iz sela Struganika samo zahvaljujući požrtvovanosti dva svoja oficira – majora Aleksandra Mišića i Ivana Fregla. Obojica su izašli pred Nemce a Mišić im se predstavio kao Draža tako da su Nemci prestali sa gonjenjem pukovnika Mihailovića misleći da su dobili ono što su hteli. Sam Mihailović koji je u tom trenutku bio sakriven u šiblju uspeo je da se izvuče iz obruča i pobegne.

Kada su Nemci otkrili da su prevareni streljali su ova dva majora ali im je Draža utekao u okolinu Gornjeg Milanovca a uskoro je sa svojom Vrhovnom komandom prešao u Crnu Goru, gde je u Lipovu ostao do proleća 1943. isto kao i Brozovi partizani uz prećutno odobravanje Italijana kojima su četnici prvenstveno trebali radi borbe protiv ustaša i njihove NDH koja je pokazivala pretenzije na Dalmaciju.

Sa svoje strane, Nemci su smatrali da je pokret Draže Mihailovića razbijen (isto kao i pokret Josipa Broza Tita) a za samim Mihailovićem su raspisali 6. decembra 1941. poternicu i onome ko ga ubije ili izda radi hapšenja nudili nagradu od 200.000 dinara. Na poternici je pisalo da se Draža verovatno nalazi u bekstvu negde u Bosni. Ovom prilikom Nemci nisu raspisali poternicu i za Titom kao prvi put kada su raspisane dve poternice – jedna za Titom a druga za Dražom od po 100.000 zlatnih nemačkih maraka (rajhsmarke) nagrade. Inače, titiostička istoriografija je uporno skrivala poternicu za Dražom ističući samo onu za Titom.

Početkom 1942. nova jugoslovenska vlada u Londonu Slobodana Jovanovića unapredila je pukovnika Dragoljuba Mihailovića u čin generala i postavila ga za ministra vojske i mornarice. Tako je Mihailović priznat za neprikosnovenog vođu otpora protiv okupatora u Jugoslaviji.

Prof. dr Vladislav B. Sotirović
Vilnjus, Litvanija

Od istog autora:

Vladislav B. Sotirović: JOSIP BROZ, JASENOVAC I …

Sotirović: Najveća laž o Titu, partizanima i Ravnogorskom …

Vladislav B. Sotirović: Zašto je potrebna detitoizacija …