Vladimir Kolarić: Dva filma o Draži

Snimanje filmova o (do skoro) proskribovanim temama ne predstavlja samo mogućnost da se „čuje druga strana“ ili da se odgovori na do tada dominantne narative kroz (anti)propagandu ili otvaranje društvenog dijaloga, nego i mogućnost preispitivanja i suočavanja sa – bez obzira na ideološke i druge podele – našom zajedničkom prošlošću.

Film, pa i dokumentarni, nije i ne bi trebalo da bude puka ilustracija gotovih teza, nego istraživanje, nikada pravolinijski put do istine, evokacija, koja nužno ima svoje različite rukavce i otvara prostor za različite mogućnosti recepcije.

Tema ravnogorskog pokreta i generala Draže Mihailovića otvorena je za javnost već od osamdesetih godina prošlog veka, kada je nesporno imala ulogu u projektu buđenja srpske nacionalne svesti, da bi kasnije bila legitimizovana određenim odlukama sudskih i izvršnih vlasti. Ipak sa stanovišta simboličkog poretka, a recimo otvoreno – ideologije, tema četništva oslobođena interpretacije dominantne u periodu SFRJ još nije dobila pravo građanstva, o čemu najbolje svedoči odsustvo medijskog, pre svega filmskog i televizijskog predstavljanja ovog fenomena. Iako se poslednjih godine to donekle menja, medijski tretman četništva i dalje izaziva kontroverze i društvene podele, što govori da dominantni ideološki diskurs još nije otvoren za drugačiju interpretaciju i reprezentaciju narativa o ulozi ovog pokreta u Drugom svetskom ratu i njegovom idejno-vrednosnom nasleđu.

Dokumentarni film „General Mihailović – Heroj i kazna“ (2015), u režiji Nebojše Pajkića i produkciji Ilije Labala, upravo počinje od filma i medija, u uvodnoj špici određujući Drugi svetski rat najpre kao vreme kada će u Srbiji tek početi da se snimaju filmovi, za čim sledi kadar sa snimanja sada već arhivskog materijala o tematizovanim događajima, a već u prvom naratorskom segmentu ističući da ga pretežno zanima uloga medija u interpretaciji i reprezentaciji lika Dragoljuba Draže Mihailovića. Ovaj film su radili filmofili i to je očigledno u svakom segmentu – general Mihailović je narativno vođen poput klasičnih holivudskih likova, ne isključujući uspone i padove na motivaciono-akcionoj ravni ravni i etičku ambivalenciju, a svojevrstan lajt-motiv je postojano oslanjanje na anglosaksonsku popkulturnu interpretaciju komandanta Jugoslovenske vojske u otadžbini.

Brojni sagovornici iz anglosaksonske sfere i istaknuta tema generalovih odnosa sa saveznicima dobrim delom usmeravaju recepciju ovog filma ka inostranoj, opet pretežno anglosaksonskoj recepciji. Ipak, ovakvo usmerenje nema u prvom planu demontažu komunističkog narativa o ulozi generala Mihailovića i ravnogorskog pokreta u Drugom svetskom ratu, već na ukazivanje na istorijski put srpskog naroda nedavnoj prošlosti, istražujući na koji način se savezništvo iz dva svetska rata pretvorila u i sada aktuelno neprijateljstvo. Pored filmofilske atraktivnosti i fokusa na medijskom predstavljanju, ovaj film insistira na kontekstu u kom je general delovao na način na koji je delovao i na izvesnoj transideološkoj optici koja sudbinu svog junaka sagledava u kontekstu herojskih i slobodarskih kodova izgrađenih u istorijskom iskustvu srpskog naroda, ali koji kao da je ujedno predodredio njegove istorijske izbore.

Dokumentarni film „General Draža Mihailović“ (2018), prema scenariju i u režiji Miloslava Samardžića, takođe počinje od popkulturne recepcije svog „junaka“ u anglosaksonskom svetu, što treba da potvrdi njegov pro-saveznički identitet i ujedno predstavlja signal za komunikaciju sa inostranom ili sa publikom mlađih generacija. Ipak, ovaj film je rađen znatno svedenije, sa redukovanijim izražajnim postupcima od prethodnog i usredsređen je na to da ispriča priču o svom junaku, koja neće biti toliko polemična, odnosno izgrađena u polemici sa kontra-narativima, koliko afirmativna, nudeći narativ alternativan do skora preovlađujućim. Film se stoga u manjoj meri bavi kontekstom i objašnjavanjem eventualno spornih postupaka i odluka generala Mihailovića, konfrontirajući ga koliko komunističkom pokretu toliko i Nediću, i naglašavajući kontinuitet ne samo sa četničkim pokretom iz prvih decenija dvadesetog veka nego i sa srpskom vojnom tradicijom sa vrhuncem u Prvom svetskom ratu, a simbolizovane likom (kako se u filmu naglašava – „stratega“) Radomira Putnika. Za razliku od prethodnog filma, koji je pre svega orijentisan ka naraciji i interpretaciji, Samardžić u svom filmu, kao istoričar i publicista, pored prioritetnog usredsređivanja na generalovu ličnost pre nego (medijski i istorijsko-interpretacijski) lik u javnosti, nudi moguće odgovore na pitanja o mestu sahranjivanja njegovog tela i okolnostima hapšenja i egzekucije.

Oba filma, ipak, lik i delo generala Mihailovića ne svode na različite koncepte srpskog nacionalizma, kao ni na antifašizam ili eventualnu anglofiliju, već svedoče o istorijskoj sudbini srpskog naroda i njenim posledicama za savremeni istorijski trenutak. I jedan i drugi eksplicitno dolaze do same srži srpske istorijske samoidentifikacije, a koja se tiče zavetnog karaktera kosovskog iskustva žrtve i vaskrsenja. I Pajkić-Labalov i Samardžićev film stoga, svako na svoj način i do svojih granica, prevladava ideološku interpretativnu ravan, dok „žal za Zapadom“, odnosno izneverenim savezništvom, koja je najvažnija stvar koje bismo u budućnosti (što pre!) morali da se oslobodimo, može da bude opravdana realističnim sagledavanjem pozicije sopstvenog glavnog lika i njegovog pokreta u situaciji – tada se činilo (dugo)trajnog – nedostatka civilizacijskih alternativa.

Nadajmo se da Srbija u bliskoj budućnosti neće biti u takvoj situaciji, i da ćemo, ne zaboravljajući žrtve i nekadašnja ovakva ili onakva savezništva, moći da krenemo svojim putem, bez stalnog zagledanja u tuđe dvorište, u iščekivanju da nas po ramenu konačno potapše neko ko za nas već odavno (od početka?) ima samo nož i batinu. Realistično, ali bez mantre o tome da ne postoje trajna istorijska prijateljstva i neprijateljstva već samo surovi interesi, nego uviđajući da u istoriji ipak postoje kontinuiteti koji nisu samo ideološki ili tehnološki, već i kulturno-civilizacijski, koji u mnogome određuju naše ključne istorijske izbore i – zašto ne reći – i identitete, koji nikada i nigde nisu samo ideološki, kao uostalom ni nacionalni.

Izvor: Stanje Stvari