Veljko Đurić Mišina: Čemu služi legenda ispod fotografije

Dobri poznavaoci istorije Jasenovca znaju da je do danas širom sveta objavljeno više od 3.000 naslova na različitim jezicima. U njima je objavljeno bezbroj fotografija sa nepotpunim ili krivim legendama. Nažalost, objavljene su pojedine fotografije nastale u nemačkim konclogorima sa legendama da potiču iz Jasenovca! Stoga, ali i iz mnogih drugih razloga, istorijska nauka mora da doprinese razobličavanju slučajnih i namernih grešaka napravljenih u tekstu legendi

Studenti istorije na predavanjima o pomoćnim istorijskim naukama čuli su da profesor pomene fotografiju kao istorijski izvor drugoga reda. Dalja i šira saznanja o toj temi zainteresovani je morao da potraži u malobrojnim tekstovima koje su, uglavnom, napisali istoričari umetnosti.

Generacije studenata istorije kojima sam pripadao nisu ništa čule o fotografijama od svojih profesora na njihovim predavanjima o opštoj i nacionalnoj istoriji 19. veka. A fotografije nastale u drugoj polovini 19. veka mogle su da budu velika inspiracija za tumačenje istorije. Više smo morali da znamo o ugarsko-hrvatskoj nagodbi nego, na primer, o istoriji srpskog naroda u Dalmaciji. Istorija Srpske pravoslavne crkve je tih decenija bila tabu tema. Doduše, pomenulo bi se da prvi patrijarh Karlovačke mitropolije 1848. godine blagoslovio hrvatskog bana Josipa Jelačića!

Važnost fotografije shvatili su i vojskovođe Kraljevine Srbije kada su uoči Balkanskog rata organizovali posebnu grupu profesionalnih fotografa i uputili ih u određene vojne formacije. Zahvaljujući tome olakšano je istraživanje izgleda vojnika, komandnog kadra, naoružanja, izgleda zarobljenih neprijatelja, ratnih žrtava…

Fotografisanje ratnih zverstava koja su izvršili pripadnici austrougarske vojske u prvim naletima u Srbiju 1914. godine poslužila su kao ubojito sredstvo Rodolfu Arčibaldu Rajsu, koji je svoja saznanja plasirao u pojedinim evropskim novinama.

Razvoj tehnologije pogodovao je umnožavanju fotografija u formi razglednica u tiražima koji su se merili na hiljade, što je tih godina predstavljao i dobar posao za izdavače. Tako sa razglednica danas možemo da rekonstruišemo izgled pojedinih ulica, zgrada, naselja…

Istorija Nezavisne Države Hrvatske 1941–1945. godine još uvek obiluje takozvanim belim mrljama, naročito kada je reč o sudbini srpskog naroda. Imajući u vidu da je od tada prošlo evo već više od sedam decenija, sve je manje nade da će se razjasniti brojne nepoznanice, na primer o imenoslovu i brojnosti žrtava. Umesto toga najčešće ćemo se baviti ispraznim tvrdnjama koje često plasiraju ljudi od sasvim drugih struka i zanata. Tako, na primer, o žrtvama više pričaju stomatolozi i inženjeri nego profesionalni istoričari.

O ruševinama kompleksa koncentracionog logora Jasenovac nedavno je objavljena jedna fotomonografija (Đorđe Mihovilović, Jasenovac 1945–1947. fotomonografija, Javna ustanova Spomen područje „Jasenovac“, Jasenovac 2016) sa 769 fotografija koje su nastale prvih dana maja 1945. i u naredne dve godine. Ta fotomonografija razbija novi hrvatski mit o komunističkom logoru na prostoru nekadašnjeg kompleksa u Jasenovcu.

Malo je poznato da zapovedništvo jasenovačkog konclogora i stratišta nije dozvoljavalo nikakvo fotografisanje. Upravo je to razlog što nema nijedne autentične fotografije, ne računajući one koje su snimljene po naređenju i dozvoli iz Zagreba, od poglavnika Ante Pavelića prilikom posete članova Međunarodnog Crvenog krsta. Oni malobrojni profesionalni istoričari koji tragaju za razjašnjenjima znaju da se u Međunarodnom komitetu Crvenog krsta u Ženevi nalazi nekoliko fotografija koje su snimili pripadnici te organizacije prilikom posete Jasenovcu 1942. godine. Uzgred, snimanje je bilo dozvoljeno samo u onim delovima koji su za tu priliku dobro pripremljeni i namešteni!

Dobri poznavaoci istorije Jasenovca znaju da je do danas širom sveta objavljeno više od 3.000 naslova na različitim jezicima. U njima je objavljeno bezbroj fotografija sa nepotpunim ili krivim legendama. Nažalost, objavljene su pojedine fotografije nastale u nemačkim konclogorima sa legendama da potiču iz Jasenovca! Stoga, ali i iz mnogih drugih razloga, istorijska nauka mora da doprinese razobličavanju slučajnih i namernih grešaka napravljenih u tekstu legendi.

U pripremi poslednje muzejske postavke u Jasenovcu 1988. godine (koju je inicirao tadašnji vrh Jugoslavije) radili su pukovnik JNA Antun Miletić, inače dobar poznavalac arhivske građe za istoriju Jasenovca, i Dragoje Lukić, visoki rukovodilac Savezne uprave državne bezbednosti, nekadašnje dete-logoraš, najistrajniji istraživač teme stradanja dece u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Pomenuta dvojica izvršila su izbor ilustracija za postavku. Teško je utvrditi ko je sastavljao prateće legende uz postavljene fotografije. Dobar poznavalac fotografija i zločina koji je sprovela Nezavisna Država Hrvatska zna da su gotovo sve te reči bile sporne! Primera radi, fotografija koja prikazuje leševe žrtava iz Siska prvih dana maja 1945. godine objavljena je u Vjesniku već 19. maja sa tačnom opisom („Iz vode vađene, blatom uprljane lješine koje su bile poredane na nasipu Save, a rodbina i prijatelji nevinih žrtava, kao i ostali građani i seljaci dolazili su…“) i konkretnom legendom „Leševi građana Siska i okolice izvučeni iz Save“.

Ta fotografija često je korišćena ali svaki put s drugom legendom. Tako, Antun Miletić (Koncentracioni logor Jasenovac, II, Beograd 1986, 925) piše: „Ustaše su pre svog bekstva iz Stare Gradiške, Jasenovca i Siska poubijale sve preostale logoraše“.

Vladimir Dedijer, nesvršeni student, napisao je (Vatikan i Jasenovac, Beograd 1987, 352/353) da je fotografiju dobio iz privatnog arhiva dok je legenda glasila kao i Miletićeva dodavši „kao što pokazuje jedna od masovnih grobnica na slici“!

Pomenuta fotografija, kao i još nekoliko nastalih na istom mestu istoga dana, do danas se vezuje za Jasenovac. Tako na primer, u spomenici Večan pomen – Jasenovac mjesto natopljeno krvlju nevinih (Sveti Arhijerejski Sinod Srpske Pravoslavne Crkve, Beograd 1991, 104/105) piše: „Prepoznavanje žrtava – poslednjih mučenika iz Jasenovačkog logora smrti, koji su 1945. ubijeni i bačeni u reku Savu. Tela ovih žrtava ustaškog zločina genocida su izvađena iz reke kod Siska, aprila 1945. (Foto-arhiva Vojnog muzeja u Beogradu)“. Dobar poznavalac geografije zna da je Sisak uzvodno u odnosu na Jasenovac.

Uzgred, sam događaj stradanja u Sisku je još uvek sporan jer postoje dve verzije: ustaška o partizanskom zločinu i partizanska o ustaškom zločinu! Prva verzija nastala je sutradan po ulasku partizana u taj grad i govori o njihovom zločinu. Druga verzija je nastala tek 19. maja i govori o ustaškom zločinu. Mada nije utvrđeno koja je verzija tačna, jedno je, ipak, sigurno: fotografija je autentična i verodostojna!

Nije sporna ni autentičnost niti verodostojnost i u sledećem primeru:

Jedna od najpoznatijih i najčešće objavljivanih uz tekstove o stradanju pripadnika srpskog naroda predstavlja ona na kojoj je zabeležen trenutak neposredno pred klanje nad širokom jamom jednog nesrećnika. Sporna je propratna legenda. Na originalnom primerku (koji se čuva u Hrvatskom državnom arhivu) piše: „Ustaše kolju nad jamom – skupnom grobnicom“.

U knjizi Prva godina Narodno-oslobodilačkog rata na području Karlovca Korduna Gline Like Gorskog kotara Pokupja i Žumberka (Karlovac 1971) ispod fotografije piše: „Ustaška zvjerstva u Lici, 1942“.

Milan Bulajić, pravnik po struci, uz pomenutu fotografiju napisao je (Suđenje Andriji Artukoviću i ustaški zločin genocida, 2, Beograd 1988, 128/129): „Ustaški koljači spremaju se da ubiju jednog zatočenika u Jasenovcu 1942“.

Antun Miletić (Koncentracioni logor Jasenovac, I, Beograd 1986, 107) napisao je: „Jasenovačke ustaše na delu“.

U propratnoj publikaciji uz izložbu „Jasenovac – sistem ustaških logora smrti“ Muzeja Vojvodine i Muzeja žrtava genocida iz 1994. godine pisalo je: „U leto 1941. jame u Istočnoj Hercegovini su napunjene hiljadama pobijenih Srba“!

Nešto konkretnija legenda napisana je u knjizi Vladimira Dedijera i Antuna Miletića Protiv zaborava i tabua, Sarajevo 1991, 405: „Masovne pokolje u Hercegovini ustaše su izvršile u junu 1941“!

I tako dalje, u nedogled…

Autor: Veljko Đuriđ Mišina

Izvor: Stanje stvari

Vezane vijesti:

Prof. dr Veljko Đurić Mišina: Popis srpskih žrtava …

Veljko Đurić Mišina: O ponavljanju laži da je u Beogradu bio …

Veljko Đurić Mišina: Mali prilog raspravi oko kanonizacije …

Još jednom o broju žrtava u Jasenovcu | Jadovno 1941.