Veliki rat zapisan u kamenu

Bez spomenika su prvi poginuli vojnik i oficir u Prvom svetskom ratu, pa i zaslužni stranci koji su se borili za Srbiju, kao što je britanski admiral Ernest Trubridž

Uz Crkvu Svete Trojice u Kumodražu nalazi se malo groblje na kojem se nalazi jedno važno, a danas zaboravljeno, svedočanstvo o Prvom svetskom ratu. Reč je o prvom spomeniku podignutom palim srpskim vojnicima, i to onima koji su stradali prilikom oslobođenja Beograda posle kratkotrajne austrougarske okupacije krajem 1914. godine.

Na ovom memorijalu, podignutom na mestu na kojem se 1914. i 1915. godine nalazila komanda odbrane prestonice Srbije, a koji se danas nalazi među nadgrobnim spomenicima, nema natpisa.

Reč je samo o jednom od mnogobrojnih spomenika podignutih u slavu stradalih i pobede Srbije u Velikom ratu, o kojima je publicista Branko Bogdanović prikupio detaljne podatke i objavio ih u knjizi „Zapisano u kamenu”, u izdanju Medija centra „Odbrana”.

Neki od ključnih memorijala, kao što su Pobednik na Kalemegdanu ili Spomenik zahvalnosti Francuskoj, podignuti su posle Velikog rata i sačuvani su u dobrom stanju. Zato oni i nisu tema knjige, već oni o kojima se, posebno izvan mesta u kojima se nalaze, malo zna. Oko nekih obeležja i događaja iz tog perioda vlada konfuzija ili su zaboravljeni.

„Lepa praksa u nekim zemljama su spomenici prvom poginulom vojniku ili oficiru. Prva žrtva na srpskoj strani je vojnik Dušan Đonović, kome je postavljena spomen-ploča u današnjoj Prvoj ekonomskoj školi u Beogradu, zgradi koja u vreme Velikog rata nije ni postojala. Nije jasno ni na osnovu čega se o njemu danas govori kao đaku, kada je Đonović bio stariji, štaviše radio je na železnici. Na Novom groblju još postoji porodična grobnica Đonovića, u kojoj je sahranjen i Dušan. Nesporno je da je on prvi srpski vojnik poginuo prve ratne noći 28/29. jula 1914. kod mosta na Savi i da zaslužuje adekvatan spomenik”, smatra Bogdanović.

On kaže da to važi i za Mihaila Kurtijea, srpskog oficira francuskog porekla, koji je teško ranjen u prvim borbama za Beograd 1914. godine. Još tada ga je odlikovao i unapredio u čin kapetana regent Aleksandar Karađorđević. Kurtije je kasnije preminuo u Nišu od posledica ranjavanja. Posle rata je ekshumiran i sahranjen na Novom groblju u Beogradu.

Bez spomenika su, neopravdano, ostali i neki stranci koji su tom teškom vremenu bili uz Srbiju. Jedan od njih je britanski admiral Ernest Trubridž. On je predvodio britansku mornaričku misiju koja je 1914. i 1915. artiljerijom, torpedima i minama štitila Beograd od austrougarskih napada sa Dunava i Save. Povrh svega, on je sa srpskom vojskom prošao i albansku golgotu.

Zanimljiv je bio odnos posleratnih vlasti prema podizanju spomenika. Pretpostavlja se da zbog proklamovanog jugoslovenstva vlast to, osim kada je reč o najvažnijim memorijalima, nije potencirala. Uglavnom su se građani samoorganizovali, skupljali sredstva za spomenik, a predstavnici države pojavljivali su se tek na njihovom otkrivanju.

Bogdanović je obrađivao i odnos prema grobljima bivših neprijatelja.

„U Prvom svetskom ratu zaraćene strane su se, generalno gledano, s poštovanjem odnosile prema poginulim protivnicima. Tako je bilo i u Srbiji. Nemci su napravili veliko groblje na Banovom brdu, na kojem je tada sahranjen i jedan broj srpskih vojnika, koje je opstalo i održavano i posle Prvog svetskog rata, ali je devastirano posle sledećeg globalnog sukoba i danas samo oni koji znaju ove činjenice mogu prepoznati njegove ostatke”, kaže Bogdanović.

U podzemnom prolazu ispod pruge na beogradskom Dorćolu, u blizini Sportskog centra „Milan Gale Muškatirović”, jedva je primetan jedan od „zapisa u kamenu”. Na spomen-ploči postavljenoj 1934. godine je natpis: „Na ovom mestu pri izradi podvožnjaka iskopano je šezdeset kostura branilaca Beograda”. Reč je o ostacima vojnika i žandarma koje je u legendarni juriš, oktobra 1915, poveo major Gavrilović.

Posmrtni ostaci preneti su u Spomen-kosturnicu branilaca Beograda na Novom groblju, a lične stvari vojnika, pronađene u iznenađujuće očuvanom stanju, popisane su, fotografisane i, kako se tvrdilo, predate Vojnom muzeju – ali im se naknadno gubi svaki trag.

Porazi su deo ratovanja, ali njih većina ne voli da se seća. Tako je bilo i sa forsiranjem Save i ofanzivom u Srem, koje je srpska vojska izvela septembra 1914. godine kod Sremske Mitrovice, tačnije Legeta.

U reci ili u borbenim dejstvima stradale su hiljade srpskih vojnika, posle čega su morali da se povuku na desnu stranu Save. Bogdanović u knjizi opisuje kako je pokrenuta inicijativa za obeležavanje ovog stratišta i kako je spomenik otkriven uoči Drugog svetskog rata. Ovaj memorijal, jedan od mnogih o kojima je pisano u knjizi, spada u one o kojima se vodi računa.

Vilhelmova klupa na Kalemegdanu

Nemački car Vilhelm Drugi posetio je okupirani Beograd početkom 1916. godine. Za tu priliku nemačke okupacione vlasti izgradile su mermernu klupu na Kalemegdanu sa koje je kajzer posmatrao ušće Save u Dunav.

„Klupa je postojala do perioda posle Drugog svetskog rata. Zanimljivo je da se Branislav Nušić, čiji je sin pao u Velikom ratu, zalagao da se klupa sačuva kao spomenik na burnu prošlost prestonice. No, posle Drugog svetskog rata, ovaj memorijal je uklonjen, ali njegovi delovi još postoje na drugoj lokaciji na Kalemegdanu”, objašnjava Bogdanović.

Autor: MILAN GALOVIĆ

Izvor: POLITIKA