Umetnost i crveni teror: Irinej Ćirić (1884-1955) ili kamenovani vladika

Autor: Biljana Bošnjak

Pored umetničke i verske, najveća zaostavština episkopa Irineja jeste 2.800 srpske dece spasene iz mađarskog logora
Episkop bački Irinej Ćirić, rodoljub, pesnik, slikar i prevodilac, tokom Drugog svetskog rata spasio je oko 2.800 dece i 180 majki sa bebama iz mađarskog logora Šarvara i udomio ih u porodice po Bačkoj. Osnovao je Eparhijsku dečiju bolnicu za lečenje mališana obolelih u logoru od tuberkuloze, a nova vlast sačekala ga je kamenjem i batinama, od kojih se nije oporavio.

Kada se 19. avgusta, na Preobraženje Gospodnje, 1946. godine episkop bački Irinej Ćirić uputio u Odžake, uz veran narod, sačekala ga je i grupa skojevaca i članica AFŽ. Čim je sa vernicima i sveštenstvom krenuo u litiju, nasrnuli su na njih, vikali, psovali i bacali kamenje. Jedan kamen pogodio je vladiku u potiljak. Od siline udarca je pao, a tada omladici i žene još razularenije krenuše da ga gađaju i udaraju. Pamte još stariji Odžačani taj nemio događaj, čak i imena žena koje pred Bogom nije bilo sramota da cipelom krenu na krvlju oblivenog vladiku i udaraju ga štiklama.

Đakon Ružić je skočio je da pomogne vladici oblivenom krvlju. Sveštenik Milenko Cvejanov iz sela Sivca pokušao je da zaustavi rulju. Dobio je nekoliko uboda nožem i pao. Pišući o toj strahoti protojerej Velibor V. Džomić u knjizi Stradanje Srbske crkve od komunista (Cetinje 1997) navodi: „Teško povređen, izubijan, počupane brade, pocepane mantije, ispljuvan i izvređan, episko Irinej u toku noći prebačen je za Novi Sad“.

POČUPANA BRADA I STRELjANjE U PONOĆ
Provokacije u Odžacima započele su još na železničkoj stanici. Dvojica skojevaca napali su vladiku, čupajući ga za bradu i preteći noževima da će da ga zakolju. Sa pratnjom fijakerom je uspeo da im pobegne. U nekim svedočenjima pominje se da su komunistički aktivisti, obučeni u narodne nošnje, potom došli do hrama, izneli ikone, zapalili i oko vatre zaigrali kozaračko kolo. Od zadobijenih udaraca vladika se nikad nije u potpunosti oporavio. Preminuo je 6. aprila 1955. godine u Novom Sadu. Sahranjen je na Blagovesti u kripti novosadske Saborne crkve.

Nije to prvi kamen koji je od nove vlasti poleteo ka episkopu bačkom. Odmah po okončanju rata zvan je na ispitivanja, te mu je određen kućni pritvor od 17 meseci. Dvojica pripadnika Ozne danonoćno su stražaraili pred vratima njegovih odaja.

Protosinđel dr Stefan Čakić, posleratni student teologije i u to vreme čtec episkopa Irineja u svojim memoarima Istina i o mome životu i radu (str. 128-129) zabeležio je:

„Stražari su mu palili dugu belu bradu, ismevajući ga, rugajući mu se i omalovažavajući ga. Jedne noći, oko ponoći, podigli su ga iz kreveta, rekli su mu da se spremi i obuče, stavili ga pred zid, uperili u njega puškomitraljez i pročitali navodnu presudu kojom se osuđuje, kao izdajnik naroda, na smrt steljanjem, a streljanje će izvršiti tačno u 12 sati noću u episkoskom dvoru. Sat je otkucavao minute i, kada je bilo tačno 12 časova, oni su ispalili metke, ne na njega, već u plafon.“

U drugom slučaju skojevci su noću ispod prozora uzvikivali vladici pogrde, nazivajući ga i fašistom, mađaronom i četničkim koljačem. Bacali su kamenje, pucala su stakla, i tada je jedan kamen pogodio vladiku u glavu.

PORODICA ĆIRIĆ: POSLANIK, EPISKOP, MINISTAR I PROTA
Episkop Ćirić, pre monašenja Ivan Ćirić, rođen je 19. aprila/ 1. maja 1884. godine u Sremskim Karlovcima u uglednoj građanskoj porodici od oca Isidora i majke Eveline, rođene Krečarević. Porodica Ćirić ostavila je značajan trag u istoriji srpskog naroda. Otac Isidor Ćirić (1844-1893) bio je na najvišem činovničkom položaju u Karlovačkoj mitropoliji, a bio je i član Srpskog narodnocrkvenog sabora i aktivan na književnom polju, izabran za člana Književnog odeljenja Matice srpske. Stric Milan Ćirić (1844-1931), dugogodišnji prota Saborne crkve, član Patronata Novosadske gimnazije i brojnih eparhijskih tela. Brat episkopa Irineja Stevan Ćirić (1886-1955) aktivno je učestvovao u političkom životu Kraljevine Jugoslavije, bio je ministar prosvete, a potom predsednik Narodne skupštine.

Ivan Ćirić, potonji episkop timočki i bački, Osnovnu školu pohađao je u rodnom mestu. Nakon smrti roditelja, prvo majke pa oca, 1893. godine sa dva brata – Vladislavom i Stevanom – nastavla školovanje u Novom Sadu. Brigu o njima preuzima stric Milan Ćirić, novosadski prota, i njegova supruga Katarina. Po završetku gimnazije, maturirao je 28. juna 1902. godine. Ivan školovanje nastavlja u Moskvi, gde je na Duhovnoj akademiji diplomirao 1906. godine. Put daljeg školovanja vodi ga u Beč, gde je na Filozofskom fakultetu u grupi semitskih jezika doktorirao 1908. godine.

Iste godine pred Božić zamonašio se u manastiru Hopovo i u monaštvu dobio ime Irinej. U narednih 10 godina postavljen je za bibliotekara Patrijaršijske biblioteke u Sremskim Karlovcima(1909), profesora Karlovačke bogoslovije, te profesora u Karlovačkoj gimnaziji (1913). Godine 1919. postavljen je za episkopa timočkog i preselio se u Zaječar, odakle se u Novi Sad vraća 1922. godine kada postaje episkop bački.

PESNIK I SLIKAR
Od detinjstva je Ivan Ćirić pokazivao zanimanje za književnost i slikarstvo. Još kao dečak, nasledivši talenat od oca Isidora, koji je kao student pisao pesme, Ivan je pesme objavljivao u časopisima Brankovo kolo, Đački prijatelj i Bogoslovski glasnik. Tada je štampana i njegova prva zbirka pod nazivom Pesme Ivana Ćirića. Već u ranoj mladosti počeo je da prevodi, najviše sa starohebrejskog i grčkog, a 1929. godine napisao je i dramski tekst namenjen mladima o problemima alkoholizma – Pod maljem – pozorišna igra u jednom činu.

Druga velika ljubav episkopa Irineja bilo je slikarstvo. Stekavši solidno obrazovanje u Srpskoj velikoj gimnaziji u Novom Sadu, u kojoj je nastava crtanja bila podignuta na viši nivo, pokušao je osnovna slikarska znanja da proveri slikajući pejzaže. Moguće da je neke poduke dobio družeći se sa Rafailom Momčilovićem, monahom bođanskim i potom igumanom manastira Šišatovac, slikarski obrazovanim u Beogradu u prvoj slikarskoj školi Kirila Kutlika te Moskvi i Rimu. Momčilović je oslikao brojne ikonostase, od crkve manastira Rakovica i do crkve Ružica na Kalemegdanu. Tokom prijateljevanja igumana i episkopa nastale su i dve Rafailovićeve slike, ulja na platnu – portret Episkop Irinej Ćirić (1928) i Episkop Irinej slika manastir Bođane (na slici gore; 1933).

Dvojica prijatelja su izgleda sarađivali i u izradi ikonostasa za crkvu Ružicu. Prema navodima Veljka Petrovića, književnika i istoričara umetnosti, posleratnog direktora Narodnog muzeja, u Narodnoj enciklopediji, Momčilović je ikonostas za crkvu Ružicu slikao po skicama episkopa Irineja.

Zabeleženo je da je episkop Irinej svoje radove izlagao na nekoliko kolektivnih izložbi između dva svetska rata, te da je i sam otvorio nekoliko umetničkih izložbi. U maju 1936. godine otvorio je izložbu ikonografije i primenjene umetnosti autorke Jelene Vladimirovne Vandrovske, slikarke i konzervatora koja je u to vreme radila kao likovni pedagog u Novom Sadu. Posle Drugog svetskog rata Vandrovska prelazi da radi kao viši konzervator u Vojvođanski muzej, potom u Zavod za zaštitu spomenika kulture Vojvodine. Bavila se restauracijom fresaka i ikona manastira na Fruškoj Gori i u Makedoniji.

PORTRETI I AUTOPORTRETI
Sačuvano je pet autoportreta episkopa Irineja (jedan od njih na slici iznad; oko 1935). U vlasništvu su Eparhije bačke (manastiri Kovilj i Bođani i Vladičanski dvor u Novom Sadu), Eparhije sremske (manastir Krušedol) i u Biblioteci Matice srpske, u kojoj se u okviru fonda Poklon biblioteka dr Irineja Ćirića i Stevana Ćirića nalazi autoportret u gotovo prirodnoj veličini rađen oko 1940. godine. U istom fondu čuvaju se crteži i skice nastali u Zaječaru i okolini, u vreme kada je bio episkop timočki. U Vladičanskom dvoru u Novom Sadu, u kom je kao episkop bački svojevremeno jednu prostoriju preuredio u atelje, u dvorskoj biblioteci nalazi se rad velikih dimenzija Hristovo raspeće (na slici ispod; oko 1925), koji je episkop Irinej evidentno, sudeći prema tome kako je uklopljen između ormara sa knjigama, naslikao namenski za taj prostor.

Episkop Irinej naslikao je i portrete brata Vladislava, lekara, preminulog 1921. godine; zatim episkopa bačkog (1786-1805) Jovana Jovanovića, rađenog po slici iz knjige Znameniti Srbi 19. veka profesora Andre Gavrilovića; pa episkopa bačkog (1781-1782) Atanasija Živkovića, rađenog prema portretu koji se u to vreme nalazio u Vladičanskom dvoru u Pakracu, teško oštećenom u toku rata 90-tih, čija biblioteka je osnovana pre 250 godina i brojala na hiljade knjiga iz 18. i 19. veka, uz 38 rukopisnih. Oko tri četvrtine ukupnog fonda spasao je hrvatski oficir Ivan Hiti, koji je, videvši razrušenu crkvu i razbacane knjige, samoinicijativno organizovao njihovo prenošenje u Zagreb. Patrijarh Irinej je odlikovao 2013. godine Hitija ordenom Svetog cara Konstantina. Prema najavama jedna soba, kada se završi obnova, biće posvećena njemu.

Pored portreta, episkop Irinej slikao je i ikone. Jedan njegov rad sačuvan je u Vladičanskom dvoru (Sveti apostoli Vartolomej i Varnava; na slici ispod), a drugi (Lazareva subota) u porodici Milić, za koju je naslikao tu sliku. Iz porodice Milić bila je njegova snaha Olga, žena brata Stevana. Pored toga, sačuvan je i veći broj crteža koje je uradio najviše u periodu dok je bio episkop timočki.

Da ovaj talenat episkopa Irineja ne ostane zaboravljen, kao ni njegova druga dela, pobrinula se Gordana Petković, viši kustos Muzeja grada Novog Sada priredivši 2015. godine izložbu Na glasu svetosti – Irinej Ćirić, episkop bakčki (1884-1955), kojom je život i delo episkopa Ćirića predstavila građanima Novog Sada, Subotice i Sombora. Od prvog dana ovogodišnjeg zasedanja Svetog arhijerejskog sabora, čiji je nekad član bio i vladika Irinej Ćirić, u Muzeju Srpske pravoslavne crkve izložbu je mogla videti i beogradska publika.

ZATOČENI PATRIJARH I UBIJEN PRIJATELj
Odmah po okupaciji Nemci su uhapsili patrijarha Gavrila Dožića i zatvorili ga u manastir Rakovicu. Članovi Sinoda, među kojima je bio i episkop Irinej, na Ivandan, 7. jula 1941. godine, uspeli su da dobiju dozvolu da ga vide. Tokom te posete baš je episkop Irinej prvi uzeo reč i patrijarhu „prikazao lomaču i pokolje u ustaškoj državi“. U svojim memoarima patrijarh je o tom viđanju zapisao: „Njihovo prisustvo odavalo je ljude kao posle pogreba i vraćanja sa groblja posle sahrane nekoga svog milog iz porodice“.

Već prve ratne godine ubijen je prijatelj episkopa Irineja slikar i monah Rafailo Momčilović. O stradanju igumana šišatovačkog protođakon Aleksandar Popović 1958. zapisao je:

„25. avgusta 1941. došao je u manastir Šišatovac sa ustašama policijski pristav dr Nikola Buntak i uhapsio igumana Momčilovića i još tri kaluđera: Dimitrija, Germana i Teofana. Momčilović je odveden u Slavonsku Požegu. U vozu su igumanu počupali celu bradu i strahovito ga tukli, kao i ostale, goneći ih da pevaju četničke pesme. Na železničkoj stanici u Slavonskoj Požegi iguman sa ostalim kaluđerima čekao je do devet časova uveče, kada je stigao voz iz Slavonskog Broda i dovezao oko 400 uhapšenih Srba, seljaka iz srezova Bosanski Brod i Derventa. Na stanici su ustaše svrstale Srbe po četiri u red i na čelo povorke stavili igumana Rafaila sa ona tri kaluđera i tako formiranu kolonu proveli kroz grad…“ (Sastavljeno u Beogradu 10. marta 1958, br.560, v.d. glavnog sekretara Sv.Arh. Sinoda protođakon Aleksandar Popović).

Nadalje je kolona, saznajemo iz istog spisa, krenula kroz grad. Uhapšeni Srbi su od iscrpljenosti padali, ustaše ih tukle i terale da pevaju Sprem’te se, sprem’te, četnici i Svjati Bože. Iguman Rafailo je pao kad su im, posle toliko mučenja, naredili da trčeći krenu u barake. Niko nije smeo da mu pomogne. Morali su da gaze po njemu. Prenesen je potom u baraku. Preminuo je 3. septembra od zadobijenih povreda. Grob mu se ne zna.

SPASAVANjE 2.800 MALIŠANA IZ LOGORA
Kako se Eparhija bačka tokom okupacije „našla“ u drugoj državi, episkop Irinej u ratnim godinama, iako član, nije mogao da učestvuje u radu Sinoda. I bez toga je imao dovoljno brige i posla da zaštiti svoju eparhiju. Pritisci na njega bili su stalni. Ratna 1942. godina bila je teška za Srbe u Bačkoj. Počela je racijom u Novom Sadu, a nastavila se odvođenjem u logore. Najveći i najozloglašeniji bio je logor Šarvar, u istoimenom gradiću nedaleko od Budimpešte.

U tom logoru je, od gladi i bolesti, tokom ratnih godina skončalo oko 3.000 bačkih Srba. Episkop Irinej Ćirić sa novosadskim advokatom Kostom Hadžijem i predsednikom novosadske crkvene opštine Jovanom Ćulumom organizovao je izbavljenje dece iz logora. Bio je to onaj isti Kosta Hadži, za koga su svi čuli gledajući seriju Montevideo, jer je između dva rata bio generalni sekretar Fudbalskog saveza Jugoslavije. Baš on, prijatelj episkopa Irineja, učestvovao je tom poduhvatu. Tokom 1942. godine iz logora Šarvar su uspeli da spasu 2.800 dece i 180 majki sa malim bebama i rasporedili ih u porodice širom Eparhije bačke. Episkop Irinej poslao je dopis svim parohijanima u Bačkoj da sveštenici vide ko može da primi decu i za koliko dece u kojoj porodici ima mesta. Nadalje je trebalo da se gleda da deca iz iste porodice, ako već ne mogu sva biti u istoj kući, budu blizu, te da se sve evidentira kako bi kasnije moglo nesmetanono doći do spajanja porodica.

Potom je episkop Irinej sa svojim saradnicima radio na spasavanju odraslih iz logora i njihovom raspoređivanju kod vernika. U Novom Sadu osnovali su Eparhijsku dečiju bolnicu za lečenje mališana koji su u logoru Šarvar i drugim mađarskim logorima oboleli od tuberkuloze. Bolnica je finansirana prvenstveno redovnim prilozima crkvenih opština Eparhije bačke. Opremljena je tako što su svi mesni parosi dobili dopis sa molbom da se posle službe obrate vernicima da pomognu, daju priloge, krevete, jorgane, jastuke, peškire… i da to donesu u zgradu pored Almaškog hrama u Novom Sadu. Odmah je organizovana i terenska služba da obilazi obolele koji nisu hospitalizovani. Za upravnika bolnice postavljen je dr Jovan Popović, koji je posle rata bio šef Internog odeljenja Glavne pokrajinske bolnice. Ostalo je zabeleženo da je tih godina glumac Milan Ajvaz, kasnije čuveni pop Spira u režiji Soje Jovanović, umeo često da svrati kod hospitalizovane dece, zabavi ih malo, pošali se da im brže bolničko vreme prođe. Jednom prilikom, stoji u Izveštaju sekretara Bolničkog odbora za maj mesec 1943, priredio im je predstavu Knez Ivo od Semberije. Tokom ratnih godina u bolnicu je primljen 441 bolesnik, 40 ih je umrlo. Svu dokumentaciju bolnice, od bolničkih kartona, rentgenskih snimaka, recepata do mesečnih izveštaja slanih odboru i prosleđivanih episkopu Irineju i podataka o porodicama u kojima su deca smeštena, čuva Arhiv Crkvene opštine Novi Sad.

SA OSLOBODIOCIMA NA BALKONU, PA U PRITVOR
Na osnovu te evidencije, po završetku rata deca su spajana sa porodicama. Kraj rata i ulazak oslobodioca u Novi Sad episkop Irinej dočekao je na balkonu Gradske kuće. U Arhivu Jugoslovenske kinoteke sačuvan je video zapis na kome se vidi episkop sa oslobodiocima na balkonu. Dva dana kasnije isti ti su mu odredili kućni pritvor od 17 meseci, nakon koga je otišao u Odžake, gde je kamenovan.

Dugo se o tom nemilom događaju u ovoj bačkoj varoši ćutalo. A mnogima je do tada vladika u kuće dolazio. Godinama kasnije došlo je čak do formulacije kako je u napadu prednjačila „mađarska skojevska omladina“ i „radnici Fabrike užadi“. Ne treba verovatno ulaziti u analizu tih nastalih formulacija, ni kako li su se to skojevci delili po nacionalnoj pripadnosti i da li se pod „radnicima“ misli na koloniste, koji su te 1946. pristizali u Bačku. Da, jesu kolonisti dolazili. Ali neće biti da su dolazili niotkud, da za veru, crkvu i vladike ne znaju. U podacima stoji da su prvi kolonisti u Odžake stigli vozom 10. februara 1946. godine. Bilo je to 45 porodica iz Zaplanja, jugoistočna Srbija. Tokom iste godine Odžaci su naseljeni porodicama iz Niškog, Svrljiškog, Banjskog, Moravskog i Aleksinačkog sreza. I danas se u Odžacima gotovo svi po imenu znaju, ili bar „čiji su“. Pamte još poneki poimence ko je episkopa Irineja kamenjem gađao i ženu koja ga je cipelom udarala. Pamte, kao što nisu zaboravili ni kako je partizanka Milka Agbaba posle rata seljacima brkove čupala kad zbog sušne godine nisu imali da daju onoliko koliko je nova vlast od njih tražila.

U znak sećanja, da se ne zaboravi, na mestu gde su na vladiku Irineja Ćirića nasrnuli, žitelji Odžaka 1989. godine započeli su izgradnju Hrama Spaljivanja moštiju Svetog Save. Bogosluženja u njemu počela su 1993. godine, a 2002. godine Hram je osveštao episkop bački Irinej Bulović.

Visoko obrazovan i svestran, kakav je episkop Irinej Ćirić bio, ostavio je iza sebe niz slika, prevoda, pesama, stručnih rukopisa, poslanica, ali najveća njegova zaostavština jeste 2.800 mališana spasenih iz logora i onih 180 odojčadi što su sa majkama smešteni u porodice širom Bačke. Oni koji su još i danas živi znaju ko im je te 1942. dao mogućnost da prežive. Neki nikad nisu ni saznali kako su iz logora dospeli u porodice u Mol, Stapar, Zmajevo, Bačku Palanku… Neka bar njihova deca i unuci saznaju ko je njihovim očevima i majkama, dedovima i bakama dao priliku da prežive i njima, novim naraštajima, da na svet dođu.

Fotografije preuzete iz kataloga izložbe „Irinej Ćirić, episkop bački (1884-1855)“ autorke Gordane Petković, Novi Sad 2015.

Izvor: Novi Standard

Vezane vijesti:

Spasao decu, a skojevci ga izboli nožem | Jadovno 1941.

Episkopova uzaludna poseta Hortiju | Jadovno 1941.