Serbian
Armenian
Croatian
Dutch
English
French
German
Greek
Hebrew
Hungarian
Italian
Norwegian
Polish
Russian
Slovenian
Spanish
Slikar, grafičar i karikaturista Dragoslav Stojanović (1890-1945), tvorac znamenitog plakata Majko Srbijo pomozi, kojim su tokom Drugog rata pozivani građani Srbije da pomognu svom narodu pobeglom od ustaškog terora, autor čuvenog zaglavlja predratnog satiričnog časopisa Jež i dizajner loga i najpopularnijih edicija izdavačke kuće Gece Kona, kažu, nestao je 1945. godine.
Postoje podaci da je isključen iz Udruženja likovnih umetnika Srbije na sednici održanoj 17. februara 1945. godine i računa se da je ubrzo posle toga ubijen. Ali nema presude Vojnog suda ni Narodnog suda kojom bi mu 1945. godine bila izrečena kazna streljanja. U registru žrtava Komisije za tajne grobnice ubijenih posle 12. septembra 1944. godine pod istim imenom – Dragoslav Stojanović – stoji da je pomenuti u Upisniku Vojnog suda u Beogradu, presuda VVS 93/94, streljan 29. decembra 1944. godine. Nema podataka o datumu rođenja, zanimanju i imenima roditelja, samo da mu je prebivalište i mesto rođenja Beograd. Mesto stradanja – nepoznato; razlog – narodni neprijatelj; lice označeno kao protivnik komunističke vlasti. Da li se radi o slikaru Dragoslavu Stojanoviću?
Nije sigurno. On je rođen u Aranđelovcu, a prebivalište je imao u Beogradu. Postoji li mogućnost da je Beograd greškom upisan i kao mesto rođenja? Da li je moguće da neko prvo bude streljan, a tek posle skoro dva meseca isljučen iz ULUSa? U vremenima kakva su bila krajem 1944. i s početka 1945. godine moguće da i jeste.
FOTOGRAFIJA ŽENE IZBEGLICE
Postoji priča – tako su govorile njegove poratne kolege – da je Dragoslav Stojanović streljan navodno zbog neke karikature Staljina, nikad objavljene, ali ga je, eto, neki, nikada imenovan kolega vajar brže bolje prijavio. Izvesnija je druga po kojoj je ubijen jer je bio autor plakata Majko Srbijo pomozi.
Drugi svetski rat je počeo. Stižu Nemci, a onda kreću ove još žive podele na partizane, dražine, ljotićeve… Za to vreme dešavaju se zločini nad Srbima u NDH. U Srbiju beži stotine hiljada izbeglica. Trebalo ih je zbrinuti. Vlada Milana Nedića naručila je plakat Majko Srbijo pomozi ne bi li probudila svest javnosti u Srbiji o potrebi da se pomogne svom narodu u nevolji. Formirani su i tada, kao i 1991. godine, prihvatni centri, osnovan Komeserijat za izbeglice, prikupljala se hrana garderoba, sredstva za ličnu higijenu…
Plakat Majko Srbijo, pomozi Milan Nedić je – kažu – držao u svojoj kancelariji uz sliku kralja Petra II. Dragoljub Stojanović je zbog njega izgubio glavu. A tačan broj Srba kojima je tadašnji beg u maticu spasio život nikad nije utvrđen. Više od pola veka kasnije javnosti je obelodanjena priča tog plakata.
Dragoslav Stojanović plakat je uradio prema fotografiji žene izbeglice koju je maja 1942. godine u Bajinoj Bašti snimio Miloš Vojinović – Lautner, komadant Desetog dobrovoljačkog odreda. Priču o fotografiji otkrio je užički novinar Đorđe Pilčević. Dobio ju je sada već pre više od trideset godina od Platona Milojevića, negdašnjeg starešine i igumana manastira Rača, istog onog koji je tokom rata sačuvao i Miroslavljevo jevanđelje.
NEMAC LjOTIĆEVAC I INSTRUKTOR LETENjA
Spasavanje srpskih izbeglica od Perućca do Baćevca i dalje do Ljubovije proleća 1942. godine organizovao je Deseti dobrovoljački odred. Samo u tih nekoliko meseci u Račanskom srezu prihvaćeno je više od 20 hiljada ljudi. Angažovali su ljotićevci sve ljude sa desne obale Drine koji su imali čamce i splavove, a sami prelazili na drugu stranu da odbrane i prihvate zbegove. Komadovao im je Miloš Vojinović – Lautner, veliki zaljubljenik u fotografiju, koji je uz lično naoružanje uvek nosio i fotoaparat. Tada je, između ostalih, snimio i napaćenu ženu, čiji lik je postao simbol stradanja, bežanije i izbeglištva tokom Drugog rata. Fotografija je objavljena u listu Novo vreme i inspirisala Stojanovića u izradi plakata. Autoru fotografije filmove je razvijao tada čuveni užički fotograf Ilija Lazić. I sam Lautner je bio užički zet, oženjen Nadom, ćerkom Andrije Mirkovića, predsednika opštine. Rođen u Mariboru, od oca Nemca i majke Slovenke pod imenom Henrih Lautner, u zlatiborski kraj stigao je 1938. godine i osnovao jedriličarski klub. Ženidbom u manastiru Žiča primio je pravoslavlje i uzeo ime srpskog epskog junaka Miloša Vojnovića. Krstio ga je u tadašnji episkop Žički Nikolaj Velimirović. Zvanična istorija ga pamti kao oficira od velikog poverenja nemačke okupacione uprave. Četnici Draže Mihajlovića su ga smatrali za jednim od odgovornih za operaciju Morgenluft, kojom je oko 500 seljaka iz okoline Požege i Kosijerića odvedeno u logor Banjica, a većina potom u Mauthauzen. Ubiše ga zato u Sečoj Reci septembra 1943, a, po svedočenjima aktera, bili su sigurni da je on po fotoaparatu od kog se nije razdvajao. Lautner je tada bio komadant Četvrtog dobrovoljačkog puka „Stevan Nemanja“. U zapadnoj Srbiji pevala se tada pesma: „Seča Reka u dolini, četnici je opkolili, Lautnera pogubili…“
Da je u to poratno vreme bilo kako se kome zalomilo, svedoči i činjenica da je, na primer, Toma Maksimović, komesar za izbeglice u vladi Milana Nedića posle rata osuđen na oduzimanje građanskih prava i četiri godine zatvora. A streljan je Stojanović, slikar koji je zarad apela da se izbeglicama pomogne izradio plakat.
ZVEZDA PARISKIH MAGAZINA
Do početka Drugog svetskog rata slikar i karikaturista Dragoslav Stojanović živeo je potpuno drugačijim životom. Bio je svetski priznat umetnik i cenjen profesor.
Rođen je u Aleksincu 4. februara 1890. godine u – pretpostavlja se – imućnoj porodici jer se školovao u Minhenu i Parizu, a nije primao nikakvu državnu stipendiju. U Beogradu je završio realku, a 1905. godine upisao je tek osnovanu Umetničko-zanatsku školu, na čijem je čelu bio slikar Rista Vukanović. Prvu generaciju čuvene škole pohađali su sa Stojanovićem i potonji velikani srpskog slikarstva Kosta Milićević, Moša Pijade, Živorad Nastasijević, Kosta Josipović… Još kao student Stojanović objavljuje crteže, a od 1910. godine u listu Tribuna, čiji je urednik bio Branislav Nušić, objavljuje karikature, i to gotovo u svakom broju na naslovnoj strani. Dve godine kasnije odlazi u Minhen i završava jedan semestar u Umetničkoj školi, a sledeće, 1913, ide u Pariz, gde pohađa jedan semestar na Akademiji likovne umetnosti. Novinar Radoje Marković u časopisu Raskrsnica iz 1923. godine (br 8, str. 49-50) o Stojanovićevom radu u Parizu kaže da je „snagom svog talenta uspeo da uđe u red najboljih dekorativnih slikara i karikaturista“ te da je radio je za najprestižnije pariske magazine Fantasio, Je sais tout, La vie au grand air, L`automobile, a najbolje svoje radove davao je reviji La vie parisiene. Kinematografskim kućama Pathe Freres i Gaumont radio je veliki broj plakata. U arhivu Gaumont-a sačuvan je Stojanovićev plakat za film C`est le printemps iz 1916, koji je režirao Luis Feuillade, reditelj poznat kao autor filmskih serijala koji se smatraju važnim za kasniji razvoj trilera kao žanra. Naslovnu ulogu u tom filmu igrala je jedna od prvih zvezda francuske i svetske kinematografije Janne Roques, poznatija pod pseudonimom Musidora. Kakav je bio kvalitet njegovih dela, svedoči činjenica da se Francuska na međunarodnoj izložbi u Pragu, održanoj neposredno po okončanju Prvog rata, predstavila sa čak osam Stojanovićevih plakata.
BORSALINO ŠEŠIR I KAMAŠNE PREKO CIPELA
U Srbiju se slikar Dragoslav Stojanović vraća po završetku Prvog rata i radi kao karikaturista u listu Vreme. Novinar Radoje Marković u listu Reč i slika 1926. godine piše:
„Iz Francuske dolazi sa potvrđenom reputacijom i imenom koje se ceni u najkulturnijim zemljama Evrope. Njegove karikature iz Vremena više su puta reprodukovane u engleskim i američkim časopisima, a često i u bugarskim, rumunskim i češkim. Januara 1926. Mančester Gardian (tako je tada bio pun naziv današnjeg Gardiana, prim.aut) donosi takođe jednu njegovu karikaturu.“
Od 1922. godine Stojanović predaje dekorativno slikarstvo u Umetničkoj školi u Beogradu. Zanimljivo je da je – podaci su sačuvani u dosijeu Umetničke škole koji se čuva u Arhivu Srbije – njegova mesečna plata iznosila 1.500 dinara, dok je slikarka Beta Vukanović primala 850 dinara mesečno. Istoričarka Zagorka Janc razgovarala je svojevremeno sa slikarom Živanom Vulićem (1911-2006), Stojanovićevim učenikom, i u Godišnjaku grada Beograda (knjiga XXXVIII) 1991. godine napisala:
„… đaci iz Umetničke škole sećaju ga se kao finog gospodina, visokog, sa prosedom kosom i štucovanim brkovima. Uvek je nosio kravatu, borsalino šešir i kamašne preko finih cipela. Uvek je bio pun šale i dosetki.“
Uporedo sa profesorskom službom, Dragoslav Stojanović nastavio je da radi kao karikaturista u listu Vreme. Sarađivao je sa časopisom Reč i slika i Zvono, izlaže i slike i karikature. Iako u ratno vreme nije bio sklon političkim karikaturama, mnogo ranije se jasno definisao kao antikomunista. O tome svedoči i njegova karikatura Trockog objavljena u Vremenu 1923. godine. Uradio je i brojne crteže istaknutih ličnosti tadašnjeg kulturnog i političkog života Srbije. Među najzanimljivijim crtežima svakako je Terazije u budućnosti, objavljen u kalendaru lista Vreme 1923. godine. Još uvek mu naziv odgovara. Istina, do danas su sazidane visoke zgrade kakve je Stojanović crtežom predvideo, ali ulaz u metro koji se vidi na crtežu još predstavlja budućnost.
Učestvovao je Stojanović na Prvoj izložbi karikature, održanoj maja 1924. godine u sali Druge muške gimnazije. Izložbu nazvanu još i Salon naših karikaturista organizovao je i otvorio Rista Odavić, kasniji vlasnik lista Ošišani jež. Pored Stojanovića, izlagali su Pjer Križanić, Beta Vukanović, Stanislav Žedrinski… U prikazima dobija veće pohvale od Križanića. Za Stojanovića novinar Radoje Marković u listu Vreme kaže da se „afirmisao kao naš najjači karikaturista i da on odskače u sali varijatetom svojih radova“. Slične pohvale izneo je i Momčilo Živanović u listu Misao.
Sa društvom Lada svoje slikarske radove izlaže od 1924. do 1939 godine. Nekolicina njegovih slika, rađene u različitim tehnikama, čuva se u Narodnom i Muzeju grada Beograda. Pored toga, Stojanović radi korice i ilustracije za brojne knjige. Ponajviše za Izdavačko preduzeće Geca Kon, kome je uradio i čuveni amblem. Sa grupom intelektualaca 1934. godine dogovorio se da pokrenu humoristično-satirički list.
JEŽ OŠIŠAN U KAFANI
Postoji priča da se ta ideja rodila dok sedeli u kafani Ginić, koja se nalazila u Poenkarevoj ulici broj 20 na mestu današnjeg Doma omladine. Ime Jež predložio je konobar, prisutni se složili dodajući pridev ošišani kao aluziju na cenzuru tadašnje štampe. Dragoslav Stojanović autor je čuvenog zaglavlja ovog lista, ošišanog ježa koji se gleda u ogledalu.
Prvi broj Ošišanog ježa izašao je 5. januara 1935. godine. Štampan je u 22.000 primeraka te je još zbog velikog interesovanja doštampavan. U njemu su objavljivali i Branislav Nušić, Stanislav Vinaver, Branko Ćopić, Pjer Križanić… Ošišani jež izlazio je do 6. aprila 1941. godine, kada je odštampan 350. broj, koji zbog početka rata nikada nije stigao do čitalaca.
Rat je počeo, a tek penzionisani profesor Umetničke škole u Beogradu Dragoslav Stojanović odveden je u logor u Nirnberg, iz koga se sa grupom zarobljenika vratio 1942. godine. Po povratku radi u listu Srpski narod, u kome su ilustracije objavljivali i Živorad Nastasijević, Ljuba Ivanović i Nikola Bešević.
Ošišani jež posle rata nastavio je da izlazi pod nazivom Jež, valjda aludirajući da im pridev ošišani ne treba jer više nema ni cenzure. A i sami su cenzurisali svog saosnivača i saradnika. Ime Dragoslava Stojanovića nije pominjano ni na jednoj od mnogobrojnih godišnjica i jubileja „ježevaca“, ni u jednoj priči, anegdoti, niti fotografiji. Bio je izbrisan.
DVE SMRTI UMETNIKA
Dragoslav Stojanović imao je dve smrti. Jednu, kada je streljan i umetničku, koja je nastupila u trenutku isključenja iz ULUSa. Ali i dve rehabilitacije. Prvu, kada je u Godišnjaku 1991. godine izašao tekst Dragoslav Stojanović, beogradski karikaturista i slikar istoričarke Zagorke Janc. Za drugu rehabilitaciju pobrinuli su se njegovi „ježevci“. Na zahtev glavnog urednika i redakcije, pokrenut je postupak. Okružni sud u Beogradu doneo je 17. decembra 2008. godine rešenje kojim je rehabilitovan. U njemu stoji da je, kako ga na smrt streljanjem nije osudio ni Vojni niti Narodni sud, slikar Dragoslav Stojanović žrtva čistki.
Pravu, onu stvaralačku rehabilitaciju, Dragoslav Stojanović još nije imao. Niko nije skupio njegove slike, plakate, ilustracije i karikature i napravio izložbu, objavio monografiju, uveo njegovo ime u udžbenike i predavanja u umetničkim školama i akademijama. Samo tako se uistinu rehabilituje umetnik.
Izvor: NoviStandard
Vezane vijesti:
