Uloga Memoranduma SANU u srpsko-hrvatskim odnosima

Ima li kod Prvog Srbina osećanja krivice zbog učešća njegovog oca u donošenju dokumenta koji je na savršen način oslikao stanje u Jugoslaviji 1986. godine i koliko to eventualno osećanje utiče na današnju službenu politiku Srbije prema Hrvatskoj

Ako me pamćenje dobro služi bilo je to prvih dana aprila 1990. godine. Nacionalne strasti u Hrvatskoj bujale su što otvoreno što ispod žita, predizborna kampanja za prve višestranačke izbore (30. maja) razbuktavala se i stvarala okvire iz kojih će, već sredinom leta te godine, Hrvati i Srbi izaći duboko podeljeni. Duh endehazije i ustaštva pojavljivao se na različitim mestima i formama širom Hrvatske.
Jednog od tih, rekoh, aprilskih dana sedeo sam u restoranu „Kornati“, u centru Zagreba, u društvu gde smo bili pola-pola; dvojica Hrvata, od kojih je jedan univerzitetski profesor, Šegvić, ako se ne varam, a na mojoj strani, samo u nacionalnom smislu, bio je jedan zagrebački Srbin, poreklom iz Dalmacije. Teme razgovora, naravno, političke: Hoće li se Jugoslavija raspasti, ima li Hrvatska pravo na samostalnost, zbog čega su Srbi uplašeni, šta to radi Milošević…?

PRAVO NA SAMOOPREDELjENjE

Pre toga objavio sam u „NIN-u“ tekst (najavljen na naslovnoj strani kao tema broja) čija se suština svodila na konstataciju da će se, u slučaju pobede HDZ-a na predstojećim izborima, na prostoru Hrvatske, gde su Srbi u većini, roditi država pod imenom Krajina. Taj tekst bio je povod okupljanja u „Kornatima“ pošto je profesor Šegvić, zaista nisam siguran da li se tako prezivao, inače poznanik Srbina iz Dalmacije, tražio da se nađe i porazgovara sa čovekom koji spominje nekakvu državu Krajinu.
Hrvati započnu razgovor sve nešto u rukavicama; te demokratija, te evropske integracije, pa pravo naroda na samoopredeljenje…Srbin iz Dalmacije, bežeći od otvorenog izjašnjavanja na čijoj je strani, priču prebacuje na neophodnost suživota dva naroda. Posle drugog pića jedan od one dvojice Hrvata ubaci u priču Memorandum SANU kao, verovao je, ključni argument da je Srbija kriva za političku krizu, da srpski akademici stoje iza Miloševića u projektu „Velika Srbija“ i da je sve to u Memorandumu.
Pitam, jeste li vi čitali Memorandum? On se nešto meškolji, kao, zna on dobro šta tamo piše, „to svi znaju, objavljeno je u novinama“…i taman kada je bio zreo da prizna da tekst Memoranduma nikada nije ni video, oglasi se onaj profesor: Ja sam čitao Memorandum. I šta je tamo sporno, šta nije tačno? -pitam.
Uglavnom je sve tačno, odgovara Šegvić, na zaprepašćenje onog koji je upravo zaćutao. A gde je onda problem, profesore-rekoh. Problem je mladiću (tada sam imao 32 godine, a on blizu 60) što srpski akademici ne shvataju da zajednička država zvana Jugoslavija može da postoji samo u onom obliku koji se njima ne sviđa i kritikuju ga.
Tu se moj Srbin, poreklom iz Dalmacije, preseli na stranu Hrvata i počne da kritikuje Memorandum, na tezi da je taj dokument u nekim elementima racionalan ali se, u onom delu gde se spominje Hrvatska i Srbi u Hrvatskoj, preduboko ide u prošlost a to, bio je rezolutan moj sunarodnik, dobra doneti neće.

USTAŠKI NASTROJENI

Od tada je evo prošlo dvadeset godina. Ne znam gde su ti ljudi danas, jesu li živi, ali znam da nijedan Hrvat, od Tuđmana do Puhovskog, za sve ovo vreme, u svakoj priči o raspadu bivše zajedničke države nije propustio da spomene Memorandum SANU. To je opšte mesto, pitanje na kojem među Hrvatima – bili oni socijalisti, liberali, ustaški nastrojeni – nema razilaženja, suprotnog mišljenja.
Za vreme ovogodišnjih novembarskih sećanja na pad Vukovara u tom gradu, u Zagrebu, Splitu, Osijeku, oglašavali su se razni tipovi; od dragovoljaca, preko analitičara, novinara, ministara, pa sve do Jadranke Kosor i Ive Josipovića. Niko od njih nije propustio da spomene dve u Hrvatskoj neupitne postavke: Memorandum SANU i agresiju na Hrvatsku. To su dogme u koje se ne dira. O ovome u Hrvatskoj nema rasprave; „Memorandum je pripremio raspad Jugoslavije, a Srbija je napala Hrvatsku, shodno planu iznetom u Memorandumu“.
Memorandum SANU (napisan 1986. godine, nikada nije postao službeni dokument Akademije) najpre su ocrnili Srbi, srpski komunisti u Beogradu, tražeći obračun sa akademicima, autorima teksta. To za srpske komuniste nije iznenađenje, njima je uvek prioritet borba protiv svega što ima srpski predznak i prizvuk, ali da to ovoga puta ipak ostavimo po strani i podsetimo se šta to piše u Memorandumu SANU, što je tada bilo i danas je bolno za hrvatsku politiku.
Pre svega autori Memoranduma konstatuju da je prema popisu iz 1948. godine u Hrvatskoj živelo 543.795 Srba, ili 14, 48 odsto. Na popisu 1981. godine njihov broj se smanjio na 531.502. Šta se to dogodilo da u mirnodopsko vreme, kada je Jugoslavija beležila snažan ekonomski rast i razvoj, opadne broj Srba u Hrvatskoj? Autori Memoranduma kao razlog spominju nerazvijenost područja Like, Korduna i Banije, na kojima su Srbi apsolutna većina, a skoro da i nema značajnijih ulaganja države, što za posledicu ima migraciju Srba prema Srbiji. Dodaje se da su u drugim delovima Hrvatske, gde su manjinska populacija, Srbi izloženi asimilaciji koja se provodi rafinirano i vrlo delotvorno.
Tome je, kaže se u Memorandumu, prethodila administrativna zabrana svih srpskih udruženja i kulturnih ustanova u Hrvatskoj, sa bogatom tradicijom iz vremena Austro-Ugarske i međuratne Jugoslavije.
U Narodnooslobodilačkoj borbi – stoji dalje u Memorandumu – i neposredno po njenom okončanju, nacionalni život Srba u Hrvatskoj intenzivno se razvijao u posebnim političkim, kulturnim i obrazovnim institucijama. Tako je odlukom Izvršnog odbora ZAVNOH-a, od 10. novembra 1943. godine najpre osnovan, a 12. januara 1944. godine u oslobođenom Otočcu i konstituisan Srpski klub vijećnika ZAVNOH-a kao nacionalno i političko vodstvo srpskog naroda u Hrvatskoj. Po okončanju rata, na inicijativu Srpskog kluba, 30. septembra 1945. godine, u Zagrebu je održan Prvi kongres Srba u Hrvatskoj, na kojem je preko 30.000 učesnika obrazovalo Glavni odbor Srba u Hrvatskoj kao „široku političku organizaciju jedinstvenog srpskog naroda u Hrvatskoj“- stoji u Memorandumu.

SRAMNO ĆUTANjE

Na osnovama ovih političkih tela Srbi u Hrvatskoj kreću u proces osnivanja kulturnih ustanova i utvrđivanja pravaca nacionalne prosvete. Na ruševinama glinske crkve, u kojoj je izvršen strašni ustaški pokolj Srba sa Banije i Korduna, osnovano je Srpsko pjevačko društvo „Obilić“, a već sledećeg meseca, 18. novembra, opet u Glini Srpsko kulturno društvo „Prosvjeta“. To društvo imalo je svoju štampariju, izdavačku delatnost, veliku rasprostranjenost i ogroman uticaj među Srbima.
Početkom januara 1948. godine u Zagrebu je osnovana Centralna srpska biblioteka i Muzej Srba u Hrvatskoj. Za vreme rata pokrenuta „Srpska riječ“, štampana na ćirilici, nastavila je u mirnodopskim okolnostima da izlazi pod imenom „Prosvjeta“. Odmah posle rata NOP je srpskoj deci u školama obezbedio ćirilični bukvar, a Predsedništvo ZAVNOH-a, odlukom od 18. jula 1944. godine, garantovalo je ravnopravnost ćirilice i latinice, uz prvenstvo ćirilice u školama sa srpskom većinom.
Sve ovo, treba li uopšte podsećati, Srbi u Hrvatskoj nisu dobili na poklon već su to platili velikom, ogromnom cenom, kroz svoj doprinos antifašističkoj borbi na prostorima Hrvatske, gde su bili neuporediva većina u odnosu na Hrvate. Da ne spominjemo strašne pogrome Srba od strane ustaške države Hrvatske.
I onda se događa nešto što ni do današnjega dana, u tehnologiji procesa nije u potpunosti objašnjeno, mada još ima živih aktera tih događanja kao što je, na primer, Dušan Dragosavac. Dakle, za samo desetak godina, odlukama nadležnih organa Hrvatske, sve spomenute ustanove ukinute su i zabranjene. Poslednje je zabranjeno Srpsko kulturno društvo „Prosvjeta“, odlukom republičke službe unutrašnjih poslova Hrvatske od 23. maja 1980. godine.
Srbima bi, bar danas, posle svega kroz šta su prošli, trebalo da bude jasno da je tih pedesetih godina u Zagrebu pripremana dezintegracija Jugoslavije, o čemu je moja malenkost pisala u „Pečatu“, sredinom ove godine.
Zato je razumljivo što i danas službeni i neslužbeni Zagreb škripi zubima na svako spominjanje Memoranduma SANU, teksta od kapitalnog značaja, materijala gde je na briljantan način postavljena dijagnoza tadašnjeg stanja u Jugoslaviji, sa anticipiranjem događaja pred nama.
Nije to bio nikakav plan „Velike Srbije“, niti srpska pretnja, ne, tu se radilo o prvom, svakako hrabrom pokušaju opisivanja okolnosti u državi koja je, upravo zbog tih okolnosti, srljala u propast.
Ima li predsednik Srbije Boris Tadić lični problem sa Memorandumom? Da li se Boris prema Hrvatskoj ponaša ovako kako se ponaša zbog, pretpostavimo, griže savesti jer je njegov otac Ljubomir Tadić jedan od tvoraca Memoranduma? Da budem krajnje otvoren, misli li Boris Tadić o Memorandumu SANU iz 1986. godine isto što i Hrvati?
Tu se, opet, po ko zna koji put u ovom serijalu „Pečata“ vraćamo na pitanje svih pitanja: Ko je kriv za raspad Jugoslavije i građanski rat u njoj? Ili, da li je došlo vreme za potpunu rehabilitaciju Memoranduma i prekid sada već sramnog dvadesetogodišnjeg ćutanja Srpske akademije nauka i umetnosti.

Izvor: PEČAT

Vezane vijesti: Ratko Dmitrović