U KRAJU ARČIBALDA RAJSA

Oduvijek sela, varošice, gradovi, planine, ravnice, rijeke, jezera, mora, mostovi i putevi liče na knjige. Na male i velike. Geografija je najveća biblioteka na svijetu. Sve je u njoj poredano po značaju i po veličini. Putuješ i čitaš. Dolazak u neko mjesto jeste otvaranje korica velike, nove nepročitane knjige. Ideš njegovim ulicama i sokacima, razgledaš mu znamenitosti, pričaš sa ljudima, slušaš njihove pjesme… U stvari, listaš knjigu. Knjiga Mačvanskog Prnjavora, stradalnika u dva velika rata, mora dugo i polako da se čita kako bi se o njemu saznalo. Jesen u ovom mjestu je vrijeme za sjećanje na prošlost i doktora Arčibalda Rajsa.

Tekst: Tihomir Nestorović

– Mačvanski Prnjavor je varošica na putu Šabac – Loznica. Svaki susret sa ovim mjestom – mučenikom budi druga osjećanja. Prnjavor je veoma staro i veliko mačvansko naselje. Po imenu mu se zna da je nekada bio crkveno imanje. Uprkos tome što je ranije izgrađena, crkva u Prnjavoru prvi put se pominje tek 1735. godine. Ta bogomolja bila je posvećena svetim arhangelima Mihailu i Gavrilu i nije bila na mjestu gdje se sada nalazi monumentalni bijeli hram, posvećen svetom proroku Iliji.

I ta stara, a i ova sadašnja bogomolja u Prnjavoru, dijelile su sudbinu svojih parohijana – rušene su i paljene isto kao što su stradavali njeni vjernici.

– Prema ljetopisu, sadašnji hram u centru Prnjavora zadužbina je Mihaila i Drage Samurovića. Gradnja mu je početa 1906. godine, a završena je tri godine kasnije. Osveštan je licem na Svetog proroka Iliju drugog avgusta 1909. godine. Bile su to kako-tako mirne, domaćinske godine. Mačvani su u svoj novi hram u miru Božijem dolazili samo tri godine, a onda su počeli balkanski ratovi.

U ljeto 1914. planuo je Prvi svjetski rat. Mačva, Prnjavor, Jadar, Gučevo i Podrinje bili su u njegovom epicentru – tu je započeo taj, do tada neviđen pogrom i pokolj. Time i zajedničko stradanje svetog hrama i njegovih parohijana u Prnjavoru, kaže hroničar ovoga kraja književnik Ljubomir Ćorilić.

U istorijskim dokumentima i u crkvenom ljetopisu piše da je 12. avgust 1914. godine bio koban za ovo naselje i njegovu crkvu, jer je tada Peta austro-ugarska armija, čiji je front bio od ušća Drine u Savu kod Rače do Zvornika, za samo sedam prvih dana rata počinila nečuvene zločine – Prnjavor je doživio stravičan pokolj.

– Stradala je tom prilikom i njegova crkva – srušen je veliki toranj, odnesena su sva tri zvona, skinut je bakar sa tornja, veliki zlatni krst s jabukom i drugi brojni, veoma značajni predmeti. Nečuveno! U tami kosturnice, izgra|ene 1922. godine u crkvenoj porti, počivaju kosti 365 žrtava ovoga mjesta.

Mir pepelu njihovom.

O stradanju Prnjavorčana i drugih mučenika u Mačvi upoznat je cio svijet – posebno zahvaljujući iskrenom svjedočenju švajcarskog humaniste i dokazanog velikog prijatelja srpskog naroda doktora Arčibalda Rajsa, kazuje Ćorilić. Grobnica nedužnih mještana Prnjavora, prema navodima u knjizi Darinke S. Rajičić „Hram svetog proroka Ilije 1907-2007. i 85 godina spomen-kosturnice“, osveštana je petog novembra 1922. godine. Tog dana u Prnjavor se slegao silan svijet: državni zvaničnici, crkveni velikodostojnici, rodbina žrtava koje su mučki umorili jurišnici kajzera Franje Josifa, te Mačvani, Podrinci, Jadrani, Ra|evci, Pocerci, Semberci… Među okupljenima bio je i doktor Rajs.

Petog novembra te 1922. godine od Šapca do Prnjavora saobraćao je i specijalni voz. Doktor Arčibald Rajs govorio je na francuskom jeziku, uz pomoć prevodioca Save Mikića. Sa stepeništa kosturnice Rajs je ganuo svojim riječima sve prisutne:

– Ono što sam vidio u jesen 1914. godine u Prnjavoru, nekada tako ponosnom i veselom, prelazi svaku ljudsku maštu. Leševi izmrcvarenih žena, djece i staraca. Kuće u ruševinama – kuće sa čijih se zgarišta dizaše još jedan dim i čiji zidovi bejahu umrljani krvlju nevinih žrtava.
Rajs je govorio i o majkama koje predveče posjećuju humke podignute na brzu ruku, o njihovom naricanju i jauku koji se razlijegao mačvanskom ravnicom.

Tako govore samo istinski prijatelji. Humanisti. Pravdoljubivi. Djelo doktora Arčibalda Rajsa Prnjavorčani, Mačvani – sav srpski rod nikada neće zaboraviti. To je taj dio velike knjige, imenom Prnjavor, koju bi uvijek iznova trebalo čitati.

Doktor Rajs upokojio se osmog avgusta 1929. godine. Njegovoj sahrani na topčiderskom groblju u Beogradu prisustvoao je veliki broj Prnjavorčana, predvođenih sveštenikom Milanom Nikitovićem. Oni koji nisu bili na sahrani svog velikog prijatelja Rajsa oplakivali su ga kao da im je najrođeniji rod, kaže Ćorilić.

U „Ljetopisu crkve proroka Ilije“ zapisano je i ovo: „Odlaskom Rajsa srpski narod je shvatio da je izgubio čoveka koji je u svoje vreme vredeo našoj otadžbini više nego divizija vojnika. Nestalo je najvećeg poklonika ratničkih svitanja“.

Prnjavor i Prnjavorčani nikada neće zaboraviti ovog dobrog čovjeka. Široka ulica u ovom mjestu – koja od podrinske magistrale vodi pored spomen-kosturnice i crkve prema Pustipolju, brdu Xajevac i srednjovjekovnom manastiru u Čokešini – nosi ime doktora Arčibalda Rajsa.
Ovaj humanista rođen je osmog juna 1875. godine u Lozani, u Švajcarskoj. Bio je hemičar i doktor prirodnih nauka. Napisao je šesnaest knjiga. Bio je dopisnik najčitanijih listova u Engleskoj, Francuskoj i Njemačkoj – napisao je više od šest stotina članaka.

Njegovi tekstovi o stradanju srpskog naroda u Prvom svjetskom ratu nikoga nisu ostavljali ravnodušnim. Bili su oštri i ubojiti. Sa srpskom vojskom prešao je i Albaniju. Prema njegovoj želji, srce mu je sahranjeno na Kajmakčalanu. Bio je nosilac velikog broja najviših odlikovanja Srbije.

Na ulazu u portu, u lijepo uređenom vrtu, biste kralju Aleksandru Prvom Karađor|đviću i doktoru Arčibaldu Rajsu.

U junu 1934. godine kralj Aleksandar posjetio je spomen-kosturnicu i poklonio se sjenima nevinih žrtava.

– Prnjavor je dva puta postradao. Tog kobnog 12. avgusta 1914. godine i 1941. godine na početku Drugog svjetskog rata. Opet su horde došle preko Drine. Još krvoločniji od Franjinih jurišnika. Bili su u skoro istim odorama, samo im je boja bila drugačija. Franjini su nosili plave, a ovi Hitlerovi uniforme zelene boje. I ovi drugi su selo sravnili sa zemljom. Ostavili su krvav trag – da krvaviji ne može biti. Ponovo je stradala prnjavorska crkva – fašisti su je bili pretvorili u konjušnicu, objašnjava književnik Ćorilić.

Tako je stradavala Mačva. Ni kriva, ni dužna. Domaćinska Mačva. Zato je rana jesen u Mačvi, možda i zavičaju Arčibalda Rajsa, vrijeme za sjećanja na nedužne žrtve i ovoga velikog humanistu.

Izvor: