Sudske rehabilitacije – za i protiv!

Procesi tranzicije u Srbiji su praćeni i različitim preporukama EU i njenih institucija koje se odnose na raskid sa prošlošću, kako komunističkom tako i sa našom novijom ratnom prošlošću. Preporuke EU odnosile su se i na lustraciju (čišćenje žrtvom pomirenja), koja je označavala postupak utvrđivanja odgovornosti za kršenje ljudskih prava građana od strane lica na javnim funkcijama, kao i na restituciju, odnosno povraćaj oduzete imovine. Sa ovim procesima povezani su i različiti zahtevi za rehabilitaciju lica osuđenih pred sudovima komunističke vlasti, a bila su pripadnici poraženih snaga u Drugom svetskom ratu.

Upravo ovde želimo da govorimo o sudskim procesima koji se odnose na komunistički režim i komunističku prošlost u Srbiji i o reakcijama na te procese. S obzirom da EU komunizam, posebno njegove praktične oblike ispoljavanja, tretira kao oblik totalitarizma, na vrlo sličan način kao i fašizam, zbog toga EU od bivših komunističkih država, pretendenata za članstvo i svojih budućih članica zahteva potpun otkolon od komunizma i obračun sa svim „devijacijama“ tog sistema, uključujući i posleratne zločine koje su činile komunističke vlasti u Jugoslaviji, kao i sudske procese koji su bili ideološki i politički motivisani.

Nove tranzicione vlasti u novonastalim državama bivše SFRJ na vrlo kritičan način su se odnosile prema komunističkom pokretu u Jugoslaviji, priznajući mu antifašistički karakter, a istovremeno i optužujući ga za „zločinačku ulogu“ koju je imao u odnosu prema „domaćim izdajnicima i slugama okupatora“, kako su to govorile komunističke vlasti.

U poslednjih desetak godina u Srbiji se odvijaju sudski procesi u kojima se zahteva rehabilitacija pojedinih ličnosti iz četničkog pokreta. Ti procesi rehabilitacije su izazvali raznovrsne kontraverze, između ostalog i zbog toga što je zvanična istorija SFRJ bila neupitna pedeset godina. Istine o komunističkom pokretu, o Kraljevini Jugoslaviji, o Narodnooslobodilačkom pokretu i socijalističkoj revoluciji, o ulozi partizana i Tita, četnika i Draže Mihailovića, i druge istorijske istine o jugoslovenskim događajima u drugoj polovini dvadesetog veka, bile su istine koje je utvrdio ratni pobednik, komunistička revolucionarna vlast. O njima se nije smelo raspravljati. Istorijske čitanke su podržavale ideološke i partijske istine. Svakako da one nisu bile posve netačne ili lažne, ali su bile u funkciji komunističke ideologije i partije na vlasti.

Nove istorijske čitanke, novi istorijski udžbenici i istorijske rasprave o jugoslovenskoj istoriji Drugog svetskog rata, koje poslednje dve ili tri decenije, u kontekstu tranzicionih procesa, vode i pišu ne samo istoričari, doprinele su pokretanju zahteva za rehabilitacijom različitih vojnih i političkih ličnosti iz perioda Drugog svetskog rata na tlu Jugoslavije, osuđenih pred komunističkim sudovima.

Sudski procesi rehabilitacije, koji u novom svetlu trebaju dovesti do jačanja pravne države, istini za volju ne bave se utvrđivanjem istorijskih istina, oni samo pomažu i podržavaju istoričare i pravnike da uđu u sve istorijske „lavirinte“, da se domognu istorijske građe, relevantne za nepristrastno utvrđivanje istorijskih činjenica, koje će po svemu sudeći, preispitati mesto i ulogu i „pobednika“ i „poraženih“ u Drugom svetskom ratu na tlu Jugoslavije.

Karakter nove komunističke vlasti u Jugoslaviji i u Srbiji i njen odnos prema poraženim snagama u ratu povezan je sa utvrđenim istorijskim činjenicama, koje govore da je Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) bila žestok protivnik monarhije i opstanka Kraljevine Jugoslavije. Zastupajući i sprovodeći ideologiju komunizma, KPJ je nastojala svim sredstvima rušiti monarhiju, stupajući u saveze sa svima koji su takođe radili na rušenju monarhije, uključujući i hrvatsku ustašku organizaciju. Kao nekada zabranjena partija u Kraljevini Jugoslaviji, KPJ je nastavila ilegalnu borbu protiv Kralja i monarhije, boreći se za „društvo ravnopravnih i slobodnih radnih ljudi i građana“. Zbog toga je Kraljevina sama po sebi bila dovoljan razlog da KPJ zauzme svoj kurs prema Jugoslaviji, da izabrano oružje u borbi protiv nemačkog okupatora iskoristi i u borbi protiv „domaćih izdajnika“, antikomunista i rojalista – pristalica monarhije, radi ostvarenja socijalističke revolucije.

Titovi istoričari su tvrdili i dokazivali da je rat koji su u Jugoslaviji vodili partizani po formi bio narodnooslobodilačka borba, a po sadržaju socijalistička revolucija. Dakle nije samo reč o antifašističkoj borbi i borbi protiv nemačkih okupatora, nego je i reč o rušenju monarhije i uspostavi socijalističke države. Dakle, glavni neprijatelji partizana u Jugoslaviji bili su strani okupatori i oni koji nisu podržavali komunističku ideologiju ili su bili pristalice monarhije. KPJ je svoju ideologiju nametala i kroz antifašističku borbu, smatrajući jedino partizane za istinske antifašiste.

Ne može se osporavati antifašizam partizanskom pokretu, njegova uloga u oslobađanju zemlje od okupatora. Međutim, KPJ je bila svesna činjenice da će nemački okupator kad tad biti poražen i zemlja oslobođena, kao i činjenice da će u zemlji ostati sve političke snage koje su njihovi politički i ideološki protivnici, i da se sa njima treba blagovremeno razračunati svim sredstvima. Kao glavni ideološki protivnik KPJ bili su: kralj, ostaci starog režima, predratne parlamentarne partije, zatim četničke vojne formacije, za koje se pouzdano zna da su u početnoj fazi rata bile izrazito antifašističke, a kasnije, manje ili više, u pojedinim fazama rata.

Pošto su četnici bili u stvari Jugoslovenska vojska u otadžbini, potčinjena Kralju i Vladi u izbeglištvu u Engleskoj, kao jedinoj u celosti antifašističkoj državi, pored SSSR, u Evropi, Tito i njegovi partizani su znali da se četnici pre proterivanja okupatora moraju vojno poraziti. Pošto su se Tito i njegovi partizani još 1943. samoproglasili za jedinu vlast na oslobođenim teritorijama, oni su tu ulogu zadržali do kraja rata i kao nova vlast su organizovali posleratne izbore, učvrstili se na vlasti, postali „usrećitelji naroda“ i beskompromisno se svim sredstvima razračunavali sa svim mogućim protivnicima.

Kada je nemački okupator proteran sa teritorije Jugoslavije, uglavnom zahvaljujući značajnoj ulozi sovjetske armije, a Kralju je bio zabranjen povratak u zemlju, još odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a, bilo je potrebno neutralisati sve četničke i rojalističke snage u Srbiji i u Jugoslaviji. Te snage su neutralisane na različite načine: likvidacijama po šumama i gorama, suđenjima pred prekim sudovima, konfiskacijom imovine, hvatanjem ključnih političkih i vojnih rukovodilaca četničkog pokreta, uključujući i Dražu Mihailovića, koji su izvedeni pred sudove koji su radili isključivo po nalogu partije i nove vlasti. Revolucionarna pravda je deljena vrlo ekspresno.

Tek krajem devedesetih godina prošlog veka i početkom ovoga veka, počeli su postupci preispitivanja rada revolucionarnih vlasti i njihovih sudova, kroz forme zahteva za rehabilitacijom pojedinaca, koje su podnosile njihovi potomci, koji su takođe u vreme socijalizma bili pod snažnom presijom režima.

Svaki zahtev za rehabilitaciju bilo kog pripadnika četničkog pokreta u Srbiji dočekivani su na nož, posebno od strane potomaka komunističkih vlasti. Živeći skoro pedeset godina u socijalizmu i komunističkom režimu, izučavajući zvaničnu istoriju, učeći o četničkom pokretu isključivo iz knjiga partizanskih pobednika za „široke narodne mase“ i iz ratnih partizanskih filmova, znali smo samo za jednu istinu, koju nismo smeli proveravati, niti o drugoj istini govoriti. Četnici kao takvi bili su „ljudi bez morala, krvopije, zločinci, bradate spodobe, oličenje zla svake vrste“. Tako formirana istorijska matrica je dovoljno okoštala da je postala neupitna. Svaki kasniji zahtev za preispitivanje istorijskih istina, sudskih procesa koje su vodili partizanski sudovi protiv svojih ratnih neprijatelja, izazivao je snažne reakcije, frustracije, političke konfrontacije, stvarao je uzavrelu krv, podele u društvu, međunacionalne konfrontacije itd.

Ukoliko bi bio podnesen zahtev za rehabilitaciju nekog pripadnika četničkog pokreta, Srbina, to je izazivalo negodovanje Bošnjaka ili Hrvata. Oni su po pravilu smatrali da je taj pojedinac pravedno osuđen i da je bio zločinac. Potpuno bi bila ista reakcija, sa srpske strane, ako bi se podneo zahtev za rehabilitaciju nekog muslimana, ili Hrvata itd. Zašto je to tako? Opšta je bila ocena u društvu da su četnički pokret, odnosno Jugoslovenska kraljevska vojska u otadžbini, u celini bili zločinački i nelegitimni. Stavljan je znak jednakosti između četničkog pokreta, iza koga je stajala Kraljevska Vlada i Kralj, priznati od saveznika Engleza i Amerikanaca, sa Nezavisnom državom Hrvatskom (NDH), kao nacističkom kvislinškom tvorevinom, koja je vršila genocid na srpskim narodom sprovodeći ustašku politiku i rasne zakone.

Nesporna je činjenica da su se četnici i partizani posle konačnog razlaza pod kraj 1941. međusobno sukobili u bratoubilačkom – građanskom ratu, zbog nemogućnosti da se dogovore oko pitanja vlasti, jedinstvene ili zajedničke komande, načina i ciljeva borbe protiv okupatora, kolaboracije, sprovođenja socijalne revolucije i revolucionarne smene vlasti, nasuprot očuvanja stanja status quo itd. U tim sukobima su počinjeni teški zločini samom srpskom narodu. Tu nije bilo posve nevinih. Pošto su partizani izašli kao pobednici u tom ratu, oni su sprovodili posleratnu pravdu, sudili su svojim neprijateljima. Kao što se zna, veliki broj partizana i komunista Srba tokom rata je stradao od četničke ruke, a i veliki broj četnika od partizanske, posebno posle rata, od strane organa nove vlasti, uglavnom bez suđenja. Pripadnici komunističke vlasti koji su u ime partije i revolucije sprovodili pravdu po kratkom postupku nakon rata, nikada nisu sudski odgovarali. Za zločine koje su činili pojedinci, četnici, takođe se nije uvek odgovaralo, a i ako se odgovaralo, to nije bilo prema merilima prava i pravde. Veliki broj članova njihovih porodica je takođe odgovarao i postradao. Iole imućnijim i bogatijim ljudima – domaćinima koji nisu bili u partizanima, a ni u četnicima, nego su ih samo simpatisali, imovina je konfiskovana. Sprovedena je socijalna revolucija, na takav način da je imovina oduzeta jednima, bogatima – „kulacima“, i podeljena bezemljašima i radnicima. Jednima su oduzete fabrike, građanska prava, a drugima su deljene ratne revolucionarne zasluge. Da bi neko bio obeščašćen, da bi ga se lakše osudilo dovoljno je bilo reći da je bio u četnicima ili njihov saradnik ili simpatizer. Kao što je danas Haški tribunal proglasio Srbe kao takve, za loše momke, za zločince i kriminalce, srpski narod za genocidan, a svako osporavanje takvih kvalifikacija izaziva kod srpskih neprijatelja reakcije slične reakcijama na zahteve za rehabilitacijom nekih pojedinaca iz četničkog pokreta.

Ako samo pogledamo reakcije na zahteve za rehabilitacijom Dragoljuba Mihailovića, vođe četnika odnosno Ravnogorskog pokreta i Nikole Kalabića, komandanta Kraljeve gorske garde (iako nije bio osuđen niti od bilo kog nadležnog suda komunističke Jugoslavije, a proglašen je za ratnog zločinca i oduzeta su mu sva građanska prava i konfiskovana imovina), možemo videti svu složenost podela u našem društvu, uticaj istorije na sadašnjost i na budućnost, ideološku raspolućenost srpskog nacionalnog bića itd. Ovo sve nije nikako bez odjeka i u regionu.

U jugoslovenskom i srpskom javnom mijenju, pre hapšenja Draže i pre suđenja on je bio proglašen za ratnog zločinca i samo se čekala formalna izreka presude. Današnji srpski sud koji je manje više iz proceduralnih razloga i razloga pravičnosti suđenja, poništio presudu kojom je Draža osuđen na smrt streljanjem, samo je kazao da se on (Draža) sada „smatra neosuđivanim“. Nije rečeno da li je on činio zločine ili ne. Sud nije izrekao nijednu reč o karakteru četničkog pokreta niti se upuštao u eventualne zločine i ličnu i komandnu odgovornost Mihailovića. Zašto su onda takve javne reakcije pristalica partizanskog i komunističkog pokreta? Pa, rehabilitacijom Mihailovića, a kasnije i Kalabića, iako u sudskom postupku nije ništa rečeno o četničkom pokretu u smislu ocene da li je taj pokret bio zločinački ili antifašistički, odnosno oslobodilački, otvorena su vrata novom istorijskom pristupu i oceni istorijskih činjenica.

Siguran sam da u Srbiji ne postoje snage koje bi želele da se ponose kolaboraciom sa neprijateljem, sa fašizmom, kao ni snage koje bi se dičile revolucionarnom pravdom i suđenjima po merilima politike i ideološkim obrascima. Borba protiv fašizma fašističkim metodama je jedina gora od fašizma samog.

Prikupljanja nove istorijske građe u postupcima rehabilitacije samo potkopavaju revolucuionarnu pravdu koju su delili komunisti, osporavaju komunistički režim, osuđuju totalitarizam, ukazuju na određene zločinačke postupke partizana i komunista kako tokom rata tako i nakon rata, bez da se preispituje nesporna antifašistička uloga partizanskog pokreta.

Sudske rehabilitacije koje su sprovedene u Srbiji i koje će se sprovoditi, pokazuju i pokazivaće koliko je krhka pravna država, koliko se ne poštuju odluke sudova, koliko je samovolje, koliki je nedostatak političke kulture u političkom dijalogu. Kao da je podela srpskog društva na četnike i partizane zacementirana i da će večno da traje. Nije ta podela posledica pravdoljubivosti jednih i podmuklosti i zlobe drugih, nego je posledica opštedruštvene nemoći i ideoloških manipulacija, nedoraslosti političkih institucija izazovima vremena. Tvrditi da će srpsko društvo skliznuti u fašizam ili u revolucionarni komunizam je jednako pogrešno.

Ako pogledamo primer Republike Srpske (RS), koja je tokom odbrambeno-otadžbinskog rata uspela prevazići podele na partizane i četnike, onda se možemo nadati uspostavi društvene stabilnosti, bez ideoloških isključivosti i stalnog vraćanja u istoriju, bez ideoloških sukobljavanja.

Iako je u RS tokom rata postojala određena podozrivost ideološkog karaktera, pre svega između visokih vojnih rukovodilaca, koji su odrasli i vaspitavani u komunističkom maniru, i državnih rukovodilaca koji su bili izvorni antikomunisti, opšta ugroženost srpskog nacionalnog bića i osećaj zajedništva bili su presudni da se sve moguće podele prevaziđu i da se ostvari jedinstvo u vezi vitalnih nacionalnih interesa. U ratu u BiH muslimanske snage takozvane Armije BiH, i Hrvatsko vijeće obrane (HVO) svakog Srbina su smatrali četnikom, i to isključivo u pežorativnom smislu i značenju (monstrumi, krvoloci, koljači, zločinci, bradate spodobe, fašisti), isto kao što su bili označeni i u komunističkoj i partizanskoj propagandi tokom Drugog svetskog rata. Upravo je ovo pomoglo da se Srbi u RS i BiH ideološki ne dele, nego da slede jedan jedini nacionalni pokret koji je vodio odbrambeno-otadžbinski rat, bez ideološkog predznaka. Srpske slobodarske tradicije, pravdoljubivost i borba za čast otadžbine ne počinju sa komunističkim pokretom, one sežu duboko u srpsku istoriju, i one su duboko utkane u svest srpskog naroda.

Zato i političke elite u Srbiji treba da shvate da svako sporenje oko istorijskih činjenica koje se tumače na emotivan način, ideološki opravdavaju ili ne opravdavaju, napadi na sudske odluke, samo šteti jedinstvu i stabilnosti društva, skrnavi srpsku antifašističku i slobodarsku tradiciju, i ide na ruku svim snagama koje žele Srbiju prikazati kao društvo koje „skreće u fašizam“ i „ideološki zastranjuje“, kao društvo koje ne razume samo sebe.

Protivnici rehabilitacije više veruju komunističkim sudovima, nego sudovima moderne Srbije. Više veruju revolucionarnoj pravdi, nego pravnoj državi. Rad sudova i presude kojima se prihvataju ili odbacuju zahtevi za rehabilitaciju ratnih ličnosti različitog ideološkog opredelenja i različitih ratnih rezultata, zasluga ili zverstava, mogu samo da osnaže veru u pravo, pravdu i pravosuđe u Srbiji. Prihvatanje i poštovanje presuda sudova dovešće do jačanja pravne države, do smanjenja napetosti u društvu i prevladavanja ideoloških isključivosti. Istorija treba da ostane istoričarima, koji će nam nepristrasno, bez mešanja sudova, iznositi na videlo istorijske činjenice, koje će govoriti same za sebe.

Autor: Dr Vinko Pandurević
General Vojske Republike Srpske u penziji

Izvor: Fond strateške kulture

Vezane vijesti:

„Pobili nam sve od dede do bebe, a Kalabić rehabilitovan …

Rehabilitovan Nikola Kalabić | Jadovno 1941.

Nenad Uzelac: Smeta vam rehabilitacija Kalabića, a ne smeta …

Rehabilitacija Kalabića: Vulin: Sraman pokušaj …