Sto godina od konačnog oslobođenja Berana, Vasojevića i Crne Gore

Vasojevićke brigade su u borbama tokom Prvog svjetskog rata dale ogroman doprinos slabljenju mnogobrojnih neprijateljskih ofanziva, a u decembru 1915. omogućile sigurnu odstupnicu srpskim armijama.

Nakon kapituacije crnogorske vojske 21. januara 1916. u Crnoj Gori je nastalo teško stanje. Dvadeset četvrtog januara je odred 59. divizije zauzeo Andrijevicu i otpočeo razoružavanje crnogorske vojske.

Dva crnogorska zaštitna bataljona u rejonu Berana i Plava uslovila su predaju svog oružja time da se njihova oblast obezbijedi od Albanaca, te je Komanda 59. divizije poslala jednu četu u Plav, a jedan lovački bataljon u Gusinje, odakle su javili svojoj komandi da „Albanci vrše prestupe“.

Vojni zastupnici obje strane su se 25. januara poslije podne dogovorili o predaji oružja crnogorske vojske te je u vezi s tim otpočela akcija razoružavanja vojske, naravno i vasojevićke.

Smatralo se da će se ova akcija završiti za šest dana, računajući od dana potpisivanja protokola, i da će sve crnogorsko naoružanje biti prikupljeno u centralno skladište u Spužu.

Do 27. januara već se u municijskom skladištu Kralja kod Andrijevice nalazile predate 1.553 puške, zatim pištolji, bajoneti, poljski topovi, artiljerijska i pješadijska municija i benzin.

U jednom izvještaju se navodi da „razoružavanje Veličkog bataljona kod Plava teče u najboljem redu“ i da je „u cilju zaštite od Albanaca 50 Crnogoraca zadržalo oružje i oni će biti granična policija“.

Razoružavanje Donjovasojevićke brigade izvršeno je južno od Buča na Gradinskom polju. Austrijske vojne vlasti su revnosno izvršavale ovaj zadatak nastojeći da oduzmu ne samo od vojnika već i od svega vasojevićkog stanovništva vatreno oružje, plaćeši se da ono jednog dana ne bude iz ruku ovog ratobornog naroda opet okrenuto protiv njih, kao što će se to i dogoditi početkom oktobra 1918. godine.

Austrougarske trupe su 1. februara iz Berana krenule prema Podgorici, gdje su se prikupile do 10. februara. Komanda 8. korpusa je 2. februara stigla u Berane, odakle se etapno premještala sa svojim jedinicama put Boke Kotorske i Jadranskog primorja.

Nakon što su izvršile razoružavanje crnogorske vojske na teritoriji Vasojevića i u čitavoj Crnoj Gori, austrougarske vojne vlasti su pristupile uspostavljanju vojnoadministrativne vlasti i uprave na okupiranoj teritoriji. Dužnost generalnog guvernera Crne Gore 5. marta preuzeo je feldmaršal-lajtnant Veber, a njegov načelnik štaba bio je Hubka, nekadašnji austrougarski vojni ataše na Cetinju.

Administrativno je Crna Gora podijeljena na okruge, srezove i opštine. Berane, Rožaje i Lozana, do 1917, pripadale su pećkom okrugu, a kada je 1. jula 1917. u Beranama formirano okružno područje, njemu su pripali srezovi Berane, Rožaje i Lozana.Andrijevički srez i Gusinje su od početka pripadali kolašinskom okrugu. Umjesto ranijih kapetacija, koje su smatrane nepraktičnim, formirane su opštine sa mnogo manjim teritorijama.

Pošto je na teritoriji Vasojevića učvrstio svoju vlast, neprijatelj je počeo narodu da oduzima materijalna dobra i da hapsi i internira oficire, činovnike i viđenije ljude kako bi narod ovog kraja lišio njihovog uticaja i zaštite.

Do masovne internacije će naročito doći poslije nagoveštaja odmetanja u šumu brigadira Radomira Vešovića i pripreme naroda za dizanje ustanka.

Čim su to osjetile, austrougarske vlasti su 15. juna 1916. godine poslale iz Kolašina u Bukovu Poljanu (Vešovićevo rodno mjesto) poručnika Adolfa Pehera sa vodom vojnika da sprovede Vešovića do Mateševa, gdje ga je čekao auto, da „poslednjeg vojnog ministra Crne Gore povede u internaciju“.

Međutim, brigadir je na putu između Bukove Poljane i Mateševa ubio austrougarskog poručnika Pehera i sa svoja dva brata, koji su ga pratili, odmetnuo se u šumu. U šumi su mu se pridružili ostali vasojevićki odmetnici – komite, čime je na teritoriji Vasojevića otpočeo prvi organizovani tzv. komitski pokret u Crnoj Gori.

Austrougarske vlasti su odmah u Kolašin, Andrijevicu i Plav dovele vojna pojačanja, dok su granicu na teritoriji Plava i Gusinja, prema Albaniji, zaposjele jake vojne snage.

Vojni garnizon u Beranama takođe je bio ojačan još jednim bataljonom. U isto vrijeme neprijatelj je pojačao hapšenja oficira, činovnika i ostalih uglednih ljudi. Tako su bili internirani skoro svi aktivni oficiri i oficiri „narodne vojske“. Sa ovog terena najviše je oficira bilo internirano u zlogasni logor u Baldogasonu.

Iako u beranskom okrugu komitski pokret nije bio razvijen kao u Gornjim Vasojevićima, narod ovog kraja, kao i cijelih Vasojevića, sa simpatijama je pratio komitovanje brigadira Vešovića, a po njegovoj predaji (koju je narod osudio) i komitovanje poručnika Boška Đuričanina kao najistaknutijeg komitskog vođe na gornjem toku Lima.

Na teritoriji Vasojevića i plavsko-gusinjske oblasti 1918. godine nalazile su se komitske grupe: poručnik Đuričanin sa svojom četom u rejonu Plava, komiti u Šekularu, nekoliko njih na teritoriji Lijeve Rijeke, a u avgustu 1918 počinje da se javlja i komitovanje na periferiji beranskog okruga.

U svojim planinama Lokvi i Jelovici, Bučičani su pružali utočište i pomagali komite iz Gornjih Vasojevića i sa Kolašinsko-mojkovačkog terena. Tu su pomoć pružali stalno i nesebično.

Okupator se okrutno ponašao ne samo prema interniranima već i prema cijelom narodu ovoga kraja, oduzimajući mu materijalna dobra i iscrpljujući ga. On je uveo rekviziciju, a uzimani sus stoka, vuna, poljoprivredni proizvodi, posuđe od bakra i mesinga i druge vrijedne stvari, pa čak i „crkvena zvona“.

Ta rekvizicija je, u stvari bila pljačka čitavog naroda na okupiranoj teritorijiji, tako da su u tom vremenu nemaština i glad bili stalni pratioci narodnih nedaća. Zbog toga su se i pojavljivale mnoge bolesti, posebno španska gronica(španjolka) od koje je mnogo naroda umrlo.

Stanovništvo Vasojevićke oblasti sa velikim interesovanjem je pratilo sve događaje koji su se zbivali van njenih granica, pa je vijest o proboju Solunskog fronta u septembru 1918. primljena sa velikim oduševljenjem.

Na tom frontu je bilo oficira, činovnika, podoficira, kaplara i redova i iz ove oblasti koji su zajedno sa srpskom vojskom odstupili za Grčku, a bilo je i onih koji su kao dobrovoljci došli iz drugih zemalja i sa drugih kontinenata na solunski front.

U vrijeme proboja Solunskog fronta osjetila se uznemirenost i u redovima austrougarske vojske u garnizonu Berane, kao i na žandarmerijskim stanicama na čitavoj teritoriji vasojevićke oblasti.

Komitski vođa poručnik Boško Đuričanin dobio je od jednog austrijskog oficira (Čeha) sigurnu informaciju o napredovanju srpskih i savezničkih armija prema našeg prostoru. Zato je on, ne gubeći vrijeme, brzo ovu vijest prenio narodu.

Na tu vijest došlo je na teritoriji Vasojevića do prave ustaničke eksplozije. Narod se brzo i organizovano, prije svih u Crnoj Gori, digao na ustanak.

Đuričanin je preduzeo organizovane akcije na teritoriji Polimlja, a majoru Milu Saičiću je uputio poruku da sa ustanicima beranskog kraja, uz pomoć komita iz Šekulara, razoruža švapsku posadu u Beranama koja je brojala 1.000 vojnika.

U toj poruci je Saičiću rečeno da u „pomoć pozove Milosava Raičevića, Milana Popovića i Braću Joksimović iz Buča“.

A narod ovog kraja jedva je dočekao taj čas i listom se digao na oružje. Austrougarska posada Berana je već 1. oktobra položila oružje.

Događaji su se veoma brzo razvijali. Uveče 13. oktobra nije bilo nijednog neprijateljskog vojnika pod oružjem na teritoriji beranskog andrijevačkog sreza, a komite su, uz pomoć uglednih ljudi, postavile u Beranama i Andrijevici svoju valst. Velika je zasluga Boška Đuričanina koji je organizovao i koordinirao ustaničke dejstva na teritoriji Vasojevića.

Osim toga, on je lično sa svojom komitskom četom razoružao jednu jaku kolonu koja se kretala od Čakora niz Polimlje, kao i dosta brojnu austrijsku posadu u Andrijevici. Razoružavanje toga bataljona, koji se kretao od Čakora, omogućilo je naoružavanje i formiranje Polimskogbtaljona.

Za ovaj bataljon Đuričanin je govorio: „Tako je slučaj htio da Polimski bataljon Gornjovasojevićke brigade primi oružje na istoj livadi gdje je januara 1916. položio svoje“.

Osim garnizona, bile su razoružane sve žandarmerijske stanice na teritoriji Vasojevića do prevoja Vjeternika.

Ta živa borba rezultirala je time da su za dva dana bili oslobođeni cijeli Vasojevići i ponovo formirane Gornjovasojevićka i donjovasojevićka brigada, na teritorijalnoj osnovi kao u vrijeme crnogorske države. Komandadnt ustanika postao je stari divzijar vojvoda Lakić Vojvodić.

Do dolaska interniranih oficira iz logora privremeno su za komandire jedinica postavljani sposobni školovani ljudi građanske struke. Tako je do 15. oktobra bila potpuno očišćena cijela teritorija Vasojevića od neprijateljske vojske, a u međuvremenu austrougarske vojne posade iz Berana, Rožaja i Korita povlačile su se prema Bijelom Polju i Pljevljima pod stalnim napadima komita i ustanika iz ovog područja.

Napredovanje srpske vojske prema svojoj domovini podsticalo je ustanak u Crnoj Gori. Međutim, masovni ustanak jedino je bio organizovan u Vasojevićima, gdje su formirane i vojne jedinice po uzoru na stare formacije.

U vrijeme dok su vasojevićki ustanici oslobađali svoju teritoriju od austrougarskih okupatora, srpske trupe određene za vođenje operacija u Crnoj Gori i sjevernoj Albaniji bile su dosta daleko.

Tek 22. oktobra 2. jugoslovenski puk imao je po planu ući u Peć. Od 26. oktobra ove trupe nose naziv „Jadranske trupe“. Njihov komandant je bio general Dragutin Milutinović. Vasojevićki ustanici su dosta olakšali rad Jadranskim trupama.

Njihova glavna kolona se preko Gusinja uputila za Skadar, dok je desna (pomoćna) kolona nastupala za Podgoricu. U sastavu ove kolone borili su se i bataljoni Gornjovasojevićke brigade na Vjeterniku i za oslobođenje Podgorice, poslije čega su crnogorske trupe raspuštene. General Milutinović je čestitao vojvodi Lakiću Vojvodiću na hrabrom držanju crnogorskih trupa.

Oslobođenjem Berana razvila se intezivna agitacija za ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom.

Bivši ministar Milosav raičević je još 10. oktobra sam preuzeo dužnost okružnog načelnika u Beranama i sazvao zbor na kojem je narod izglasao prisajedinjenje Donjih Vasojevića Srbiji i pismenu odluku o tome poslao, po učitelju Tomi Joksimoviću, komandantu srpske 2. armije vojvodi Stepi Stepanoviću.

Agitacija o ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom dobila je 24. oktobra svoju punu potvrdu na velikom narodnom zboru u Andrijevici na kojem se Vasojevićki narod izjasnio za proglašenje ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom. Iz Andrijevice je centralni izvršni odbor za ujedinjenje prešao u Berane, gdje je donio odluku o raspisivanju izbora za Veliku narodnu skupštinu u Crnoj Gori.

Po kapetanijama su, 17. novmbra izabrani povjerenici koji su se sastali po okruzima i 19. novembra iz beranskog, andrijevačkog i drugih okruga Crne Gore sastali su se 26. novembra 1918. u Podgorici, gdje je Velika narodna skupština donijela odluku o ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom.

Sa ovim događajima je došla u naše krajeve potpuna sloboda, a 1. decembra 1918. označena je nova etapa u životu naroda Vasojevića, kao i ostalog crnogorskog naroda – stvorena je jugoslovenska zajednica Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.

Uzevši u cjelini, vasojevićke brigade su u borbama koje su vodile u Prvom svjetskom ratu (1914-1918) dale ogroman doprinos slabanju mnogobrojnih neprijateljskih ofanziva protiv srpske i crnogorske vojske.

Uspješno su se branile svoju otadžbinu i štitile lijevi bok i pozadinu srpskoj vojsci, a u decembru 1915. omogućile sigurnu odstupnicu srpskim armijama preko Vasojevića.

One su u oktobru 1918. uspjele, prije svih ostalih u Crnoj Gori, da izvojuju slobodu svoga naroda, a njihov doprinos je bio velik i značajan i za stvaranje zajedničke jugoslovenske države 1918. godine.

Na kraju valja zaključiti da je narodna vojska od ustanka 1854.pa sve do završetka Prvog svjetskog rata 1918.godine postojala u kontinuitetu. Njena organizacija, formacija, komande i starješine nijesu se razlikovali od postojeće administrativne podjele zemlje kakva je bila u Crnoj Gori.

U čitavom periodu postojanja narodne vojske u oblasti Vasojevića nije bilo uopšte stajaće vojske. Nje nije bilo ni u ostalom dijelu Crne Gore. Jedan takav bataljon će na Cetinju biti formiran tek 1896. a drugi, nešto kasnije 1903, u Podgorici.

Ta dva bataljona sa podoficirskom školom bili su sva stajaća vojska Crne Gore. Upravo zbog te svoje malobrojnosti stajaća vojska Crne Gore jedva da je i bila prisutna u spoljnoj politici Crne Gore. Nasuprot tome, njena narodna vojska je ostavila izvanredan utisak u Evropi. Ova vojska je bila ekonomski jeftina i kao takva prilagođena mogućnostima knjaževine (kraljevine) Crne Gore.

Od početka do kraja vojnik ove knjaževine je sam sebe opremao i hranio, s tim što ga je docnije država obzbijedila (naoružala) novim puškama tzv. Ostragušama, a u manjem obimu i drugim sredstvima: artiljerijom, mitraljezima, sredstvima veze i dr.

Isto tako, taj vojnik nije bio obezbijeđen ni zajedničkom uniformom, već je nosio seljačku (domaće proizvodnje), razne boje i kroja. Zbog takvogspoljnjeg izgleda, dolazeći u dodir sa drugim uređenim i jednobrazno uniformisanim vojskama Evrope, često je sa njihove strane vojnik narodne vojske Crne Gore nazivan „šarena vojska“.

Ne samo što su takvu odjeću nosili vojnici nego se u tome nijesu razlikovale ni njihove starješine-oficiri. I oni su, svi odreda, nosili narodnu uniformu (odijelo) pa i sam knjaz Nikola, kao njen vrhovni komandant, bez bilo kakvih spoljnih oznaka činova na njoj. Jedino po čemu su se starješine ove vojske međusobno razlikovale bili su grbovi, koje su nosili na crnogorskim kapama.

Osim ovoga, slaba strana narodne vojske bila je i kvalitet oficirskog kadra. Dugo vremena su za oficire narodne vojske birani sposobni seljaci bez ikakve vojne škole. Takav nestručan oficirski kadar nije ni mogao da obuči vojnike, a još manje da im nametne strogu vojničku disciplinu.

Ovaj problem je crnogorska država nastojala da ublaži slanjem odabranih mladića u vojne škole. Prvo u inostranstvo, a po otvaranju oficirske škole na Cetinju – i u Cetinje. No, taj broj ni izdaleka nije mogao da zadovolji narasle potrebe za profesionalnim oficirima.

Međutim, i pored svih tih slabosti i nedostataka koji su je pratili od početka do kraja, narodna vojska Vasojevića, kao i sva crnogorska, izrasla je u vojničku snagu bataljonske i brigadne veličine.

Glavna proba bataljonskih formacija biće Crnogorsko-turski rat 1876-1878. u kojem se ova vojska pokazala više nego efikasnom. Ona će se kao takva, ali složenije formacijske konglomeracije-brigadne, dokazati i u balkanskim ratovima (1912-1913), a zatim i u Prvom svjetskom ratu (1914-1918) kada je poslije toga rata, sa ujedinjenjem Crne Gore i Srbije u novu jugoslovensku državu, prerasla u novi kvalitet.

Politička djelatnost vasojevićkih intelektualaca 1918. godine

Iako su u plemenskom životu Vasojevića sve do nestanka samostalne crnogorske države „kućići i odžakovići“, bez obzira da li su bili školovani ili ne, igrali glavnu ulogu, ipak se od kraja 19. vijeka, u cjelokupnom životu kraja, osjećao veliki uticaj školovanih ljudi, a na prvom mjestu prosvjetnih radnika, kojih je bilo najviše, pored popova.Njihov uticaj osjećao se vidno kako u Vasojevićima u crnogorskoj granici, tako i u turskoj.

Na turskoj teritoriji sva njihova aktivnost bila je usresređena na organizovanje naroda za borbu protiv Turaka, a na crnogorskoj još i za otpor apsolutizmu Kralja Nikole.

Školovani u Srbiji ili srpskim školama na turskoj teritoriji, vasojevićki intelektualci do 1918. godine nijesu mogli ostati po strani od nastojanja da se u njihovom kraju učvrsti ideja o ujedinjavanju Srbije i Crne Gore u jednu državu.

Njihova aktivnost naročito je vidna od 1906., tj. od prvih ustavnih izbora u Crnoj Gori.

Bombaška afera 1907. godine i kolašinska 1909. jasno su izbacile na vidjelo to raspoloženje i skoro bi se moglo reći da Vasojevići otada postaju glavna snaga otpora samodržavlju kneza Nikole i prvi borci za ujedinjenje.

Poslije proboja Solunskog fronta i pobjedonosnog povratka srpske vojske u domovinu vasojevićka inteligencija listom se stavila na stranu onih snaga koje su bile za prestanak samostalne crnogorske države i za prisajedinjenje Crne Gore Srbiji i novoj državi sjedinjenih jugoslovenskih naroda.

Veliku ulogu u ovome odigrali su oni koji su odstupali sa srpskom vojskom, tj. vasojevićki solunci.

Njih nije bilo mnogo. Što u vojsci, što u političkim forumima koji su dejstvovali u Francuskoj, Švajcarskoj, ili u drugim zemljama na Zapadu, bilo ih je jedva tridesetak, zajedno sa onima koji su napustili rad u Americi i pohrlili da se bore za oslobođenje otadžbine.

Od istaknutijih Vasojevića grupi solunaca pripadali su: Janko Spasojević, inž. Ljubomir Popović, Risto Jojić, Ljubomir Vuksanović, Milovan Kastratović, dr Pavle Čubrović, Milutin Babović – zvani Telegraf.

Od ukupno 165 poslanika koji su delegirani za Veliku crnogorsku skupštinu u Podgorici 36 ih je bilo iz andrijevičkog i beranskog okruga, od kojih su više od jedne trećine bili prosvjetni radnici. Među njima su bila i tri bivša ministra Crne Gore: Spasojević, Raičević i Bakić.

Poslanici Vasojevići predstavljali su, sa neznatnim izuzecima i bjelopoljski, plavogusinjski i rožajski kraj. Za okrug andrijevički, kome je pripadao i plavogusinjski kraj, poslanici su bili: Zarija Vuković, Janko Spasojević, Velimir Jojić, Ljubomir Bakić, Savo Spasojević, Radoje Nikolić, Novica Popović, Ljubomir Vuksanović, Božidar Tomović, Radoslav-Jagoš Vešović, Savo Paunović, Risto Jojić, Tomica Ivanović, Marko Ćulafić i Novo Vugdelić.

Za okrug beranski, kome su pripadali rožajski i bjelopoljski kraj, poslanici su bili: Milosav Raičević, Bogdan Obradović, Toma Joksimović, Prokopije Veković, inž Ljubomir Popović, Nikola – Niko Cemović, Aleksandar Bojović, Kiril Balšić, Nikola Mićović, Andro Stanić, Radosav Joksimović, Milić Popović, Vukajlo Dević, Milo Delević, Miloš Popović, Aleksandar Popović.

U deputaciji koja je poslije skupštine određena za Beograd bili su od Vasojevića: Milosav Raičević, Milan Popović, Janko Spasojević i Velimir Jojić.
Kao što se iz izloženih podataka vidi školovani Vasojevići ovoga vremena odigrali su veliku ulogu u svim značajnim političkim zbivanjima kad se radilo o ujedinjenju.

Uloga i udio vasojevićkih prvaka i naroda iz ovog kraja u ovom velikom istorijskom činu nesumnjivo je ogromna, ne samo zbog brojnog učešća, već zbog ideja i akcija proteklih sa ovog prostora da dođe do ujedinjenja država srpskog naroda Srbije i Crne Gore.

Pod udarom moćne srpske armije i saveznika, Vasojevići su već u prvoj dekadi oktobra 1918. godine, bili oslobođeni od Austrougarskih jedinica.

Oslobođenjem Berana razvila se intezivna agitacija za ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom. U Beranama je osnovano okružno načelstvo na čelu sa Milosavom Raičevićem, koji je dužnost okružnog načelnika preuzeo 10. Oktobra, i istovremeno sazvao opštenarodni zbor na kome je odlučeno o prisjedinjenju Vasojevića Srbiji. Odluka u pisanoj formi poslata je komadantu Druge srpske armije vojvodi Stepi Stepanoviću.

Ujedinjenju Srbije i Crne Gore predhodili su narodni zborovi u Vasojevićima na kojima je ideja ujedinjenja prihvaćena je sa oduševljenjem.Takav zbor je održan 23. oktobra 1918. godine u Andrijevici na kojem se Vasojevićki narod izjasnio za proglašenje ujedinjenja Srbije i Crne Gore.

Narednog dana proglas su potpisale 32 ugledne ličnosti Vasojevića toga vremena i to: vojvoda Lakić Vojvodić Kastratović, Milo Saičić, Jevrem Bakić, Zarije Vuković, Janko Spasojević, Vukić Maslovarić, Jagoš Vešović, Stevo Spasojević, Tomica Ivanović, Velimir Jojić, Milutin Radonjić, Vukajlo Laban, Stevan Dragović, Rajo Laban, Marko Dragović, Milosav Raičević, Nikola Ivanović, Prokopije Veković, Josif Bojović, Milan Popović, profesor Biologije, Milan Popović, upravnik škole, Milo S. Saičić, Aleksandar S. Popović, Drago Delević, Jevrem Čukić, Milo Delević, Milonja Mićović, Vukajlo Dević, Milovan Lopičić i Jevto Popović.

Autor: Goran Kiković

Izvor: Slobodna Hercegovina