Srbi u Hrvatskoj – etapno nestajanje jednog naroda

Polovinom 21. veka udeo Srba biće manji od 2,5%, a to će definitivno značiti da Srbi više ne žive u Hrvatskoj, tj. da je neminovno da oni prirodnim putem nestanu sa ovih područja. Time će biti više nego ostvarena Tuđmanova programirana ideja 3% Srba u Hrvatskoj.

Piše: Branislav Đurđev

Tokom istorije odnosi Srba i Hrvata prolazili su kroz različite faze. Možda je vrhunac sloge zabeležen 5. juna 1848. kada je srpski patrijarh Josif Rajačić ustoličio Josipa Jelačića za hrvatskog bana. Ubrzo ovi odnosi su ponovo narušeni.

U periodu od 131 godine na prostoru Hrvatske izvršeno je 14 popisa stanovništva i oni ukazuju na značajne fluktuacije nehrvatskog stanovništva. Skoro sve do kraja XIX veka na prostoru Hrvatske živeli su iskljucivo Hrvati i Srbi, jer ostalih nacionalnosti nije bilo više od dva procenta (prikazano u tablici). Popisi iz 1900. i 1910. godine beleže skoro udesetostručenje ostalih nacionalnosti, osetno smanjenje broja i udela Hrvata (sa preko 80 na ispod 70 procenata, što je i najmanji zabeleženi udeo Hrvata u Hrvatskoj u svih 14 popisa), dok je udeo Srba ostao na stabilnih 16-17 procenata.

Prvi popis nakon Prvog svetskog rata beleži maksimalnih 764.901 ili 22,2% Srba, a njihov udeo neprekidno opada od 1961. godine, da bi u popisima 2001. i 2011. godine iznosio samo petinu udela iz 1921. godine. Slično se desilo i ostalim nacionalnim skupinama stanovništva, jer je njihov udeo u popisu 2011. godine samo trećina onoga iz 1910. godine, mada je u međuvremenu bilo i osetnijih padova udela. Zašto je došlo do smanjenja ostalih nacionalnih manjina teško je odgovoriti bez produbljene analize, ali izgleda da je u tome presudan uticaj imala ranija populacija Jugoslovena. Oni i njihova deca iz mešovitih brakova već od popisa 1981. godine masovno se opredeljuju za hrvatsku nacionalnost. Prvi put u istoriji popisa Hrvati su 2011. godine činili preko 90% ukupnog stanovništva Hrvatske, iako je njihov apsolutni broj opao za preko sto hiljada ili za 2,6% u odnosu na prethodni popis iz 2001. godine, kada je zabeležen najveći apsolutni broj Hrvata u istoriji popisa stanovništva Hrvatske.

Kretanje stanovništva po narodnosti i popisima u Hrvatskoj (1880 – 2011)

Za nestajanje Srba u Hrvatskoj može se reći da je to kontinuirani proces nekoliko povezanih događaja od početka Drugog svetskog rata, tj. od 1941. do 1995. godine (prikazano u grafikonu).

Etapno nestajanje

Kao jedan od metoda rešavanja „srpskog pitanja“, ideja o raseljavanju Srba, javila se odmah po uspostavljanju NDH. Organizovano iseljavanje vršeno je između juna i oktobra 1941. godine. Prvi iseljenici bili su solunski dobrovoljci iz Slavonije i Srema, njih 28.000, zatim pravoslavni sveštenici sa porodicama, ukupno njih  327, a sa hrvatskog dela NDH njih 104. Nastavljeno je sa iseljavanjem trgovaca i privrednika, a masovna organizovana iseljavanja svog pravoslavnog stanovništva započela su u julu hapšenjima u Zagrebu i deportacijama preko tranzitnih logora u Capragu, Bjelovaru i Požegi. Prema nemačkim procenama u Srbiju je već do kraja jula prebeglo 180.000 Srba. Nemci su zbog ustanka u Srbiji obustavili organizovana iseljavanja Srba iz NDH, ali su ona zbog ustaškog terora ilegalno nastavljena i 1942. i 1943. godine, pa ni brojka od 200 hiljada nije konačna. Nakon iseljavanja sva pokretna i nepokretna imovina Srba je oduzimana i deljena naseljenicima iz Slovenije, Hrvatskog zagorja, Dalmacije i Hercegovine.

Udeo Srba u ukupnom stanovništvu Hrvatske

Nakon završetka Drugog svetskog rata, u socijalističkoj Jugoslaviji, popis žrtava pogođenih ratom, nije realizovan na vreme, zbog čega se dosadašnji publikovani podaci baziraju na procenama kako ratnih, tako i demografskih gubitaka uopšte. Prema Kovačeviću ukupni demografski gubici tokom Drugog svetskog rata na prostoru bivše Jugoslavije obuhvataju čiste demografske gubitke (pad nataliteta), emigraciju, ubijene ili umrle izvan zemlje i poginule, ubijene i umrle u zemlji. Na osnovu toga, ukupni demografski gubici u Hrvatskoj iznosili su 502.000, od čega su ratni gubici 295.000. Ukupni demografski gubici kod Srba u Hrvatskoj iznose 159.000, od čega ratni gubici čine čak 137.000 ili 46,4% od ukupnih ratnih gubitaka u Hrvatskoj. Drugi svetski rat je na prostoru bivše Jugoslavije odneo veliki broj žrtava, a kada je reč o stanovništvu srpske nacionalnosti, velika ljudska stradanja na prostoru današnje Hrvatske, rezultat su likvidacije srpskog življa od strane NDH, a posebno u logorima Jasenovac, Jadovno i drugim, ali i prilikom akcija protiv partizana, gde su najvećim delom bili Srbi.

Masovne organizovane migracije, poznatije kao kolonizacija Vojvodine, organizovala je komunistička vlast od 1945. do 1948. godine pod izgovorom rešavanja agrarnog pitanja. Ukupno je u Vojvodinu doseljeno 36.430 porodica sa 216.306 lica. Od toga iz Hrvatske je doseljeno 52.929 lica ili 25% svih kolonista, a njihovo poreklo ukazuje da potiču iz krajeva nastanjenih Srbima. To su demografski rejoni Like i severnog Primorja (iz koga je poreklom 61% kolonista iz ove republike) i rejon Dalmacije (sa 22% kolonista). Kolonizacija je, dakle, imala vrlo sličan efekat kao i raseljavanje Srba s početka Drugog svetskog rata. Tim pre što učesnici u kolonizaciji često ističu da su ih lokalne vlasti prisiljavale da se sele, pa su često čitava sela raseljavana.

Povratništvo kolonista bilo je aktuelno i za vreme izvođenja kolonizacije, ali je tek prestanak masovnih organizovanih doseljavanja otkrio značaj povratništva. Faza spontanog povratništva trajala je znatno duže od organizovanog doseljavanja i jedno vreme bila je preovlađujući tip migracija u Vojvodini. Obim povratništva zavisio je od razlika u ekonomskom razvoju polazišta i odredišta, te je to i razlog što je povratništvo u Sloveniju bilo najveće, a u Hrvatsku najmanje, samo 6,5% ili samo par hiljada lica, jer zbog ratnih razaranja kolonisti iz Hrvatske i nisu imali gde da se vrate.

Što se tiče hronologije izbeglištva iz Hrvatske u Srbiju tokom devedesetih godina prošlog veka treba primetiti da je posle 1991. godine kada je u Srbiju izbeglo 16,2% od ukupno 233.125 lica izbeglih iz Hrvatske u Srbiju tokom devedesetih godina, u naredne tri godine izbeglištvo iz ove republike jenjavalo i prepolovljavalo se u svakoj narednoj godini, da bi nagli vrhunac dostiglo u „Oluji“, oružanoj intervenciji hrvatske vojske početkom avgusta 1995. godine, kada je pokrenuto više od polovine izbeglica (54%) iz Hrvatske. Do 1995. godine Srbija je primila 330.000 izbeglica iz Hrvatske, a do svetskog dana izbeglica, 20. juna 2014, samo njih 69.000 ili 21% vratilo se u Hrvatsku.

Ovaj svetski dan izbeglica Srbija je dočekala sa najvećim brojem izbeglica u Evropi – 43.763 od čega su 32.371 ili skoro tri četvrtine izbeglice iz Hrvatske. Zašto? Republika Hrvatska nije isplatila zaostale penzije, dinarsku i deviznu štednju. Nekoliko desetina hiljada izbeglica iz Republike Hrvatske ni nakon 19 godina od prestanka rata nije povratilo svoje stanarsko pravo. Republika Hrvatska nije obnovila više od 10.000 srušenih srpskih kuća u područjima gde nije bilo ratnih dejstava i oko 8.000 kuća na područjima zahvaćenim ratom. Nije vraćeno ni oduzeto poljoprivredno zemljište. Zabrinjavajuće je i da nadležne institucije u Republici Hrvatskoj ne procesuiraju pojedince koji šire govor mržnje i vode kampanju protiv srpskog jezika i pisma. Svi navedeni argumenti potkrepljuju stav da do očekivanih promena, nažalost, nije došlo.

Prosečna starost

Rezultati poslednjeg popisa stanovništva iz 2011. godine pokazuju da je medijalna starost Srba za čak 15 godina veća u odnosu na medijalnu starost ukupnog stanovništva Hrvatske, odnosno za čak 16 godina veća u odnosu na medijalnu starost stanovništva hrvatske nacionalnosti (prikazano u tablici). Slične razlike uočene su i kada je u pitanju prosečna starost stanovništva prema polu, s tim što medijalna starost Srpkinja od 58 godina ukazuje na ograničene mogućnosti reprodukcije. Tako, na primer, udeo Srpkinja do 50 godina starosti u ukupnom broju Srpkinja iznosio je 34,8%, a udeo Srpkinja u fertilnom periodu (15-49 godina) 28,6%.

Inače, procenjuje se da je medijalna starost ukupnog stanovništva sveta 2013. godine iznosila 29 godina, a prema procenama za 227 zemalja sveta u 2014. godini najstarije stanovništvo i jedino stanovništvo čija je medijalna starost preko 50 godina živelo je u Monaku (51 godina). Na drugom i trećem mestu po starosti bile su populacije Nemačke i Japana sa po 46 godina, a najmlađe stanovništvo živelo je u Nigeru i imalo je samo 15 godina. Te godine Hrvatska je bila na 21. mestu, a Srbija na 24. sa starošću od po 42 godine svaka.

Starosne piramide za 2011.

Na veliku starost Srba još očiglednije ukazuju starosne piramide iz 2011. godine. Dok starosna piramida Hrvata odražava stacionarno stanovništvo, dotle je starosna piramida Srba izrazito regresivna i ukazuje na populaciju u nestajanju.

Budućnost Srba u Hrvatskoj

Jedan od najvažnijih ciljeva projekcija stanovništva jeste predstavljanje demografskih ali i socijalnih i ekonomskih pravaca budućeg kretanja stanovništva jednog prostora. Analiza u ovom radu obuhvatila je izradu projekcija ukupnog stanovništva Hrvatske, kao i projekcije stanovništva prema nacionalnosti, sa ciljem da se na što jasniji način prikažu posledice ratnih dešavanja tokom 90-ih godina prošlog veka. U radu su posebno rađene projekcije za stanovništvo hrvatske nacionalnosti i stanovništvo srpske nacionalnosti, dok su ostale etničke grupe posmatrane zajedno u okviru kategorije „ostali“. Projekcije su rađene za period do 2051. godine, pod pretpostavkom da u projektovanom periodu neće biti ratova, epidemija ili prirodnih katastrofa kao što su razorni zemljotresi. Na osnovu dugogodišnjeg proseka pretpostavljeno je da će se u čitavom projektovanom periodu rađati 105 dečaka na 100 devojčica.  Kada je u pitanju fertilitet pošlo se od pretpostavke da će on biti isti kao 2011. godine tj. konstantno na nivou 1,51 sve do kraja projektovanog perioda. Promene u očekivanom trajanju života pretpostavljene su na osnovu modela Ujedinjenih nacija o srednjem povećanju očekivanog trajanja života novorođenčadi. Model koji koriste Ujedinjene nacije pretpostavlja da očekivano trajanje života novorođenčadi za oba pola raste od dve do 2,5 godine tokom svakog petogodišnjeg perioda kada je očekivano trajanje života manje od 60 godina, a da je na višim nivoima to povećanje sporije. Za polazni podatak o očekivanom trajanju života korišćena pretpostavka Državnog zavoda za statistiku Republike Hrvatske (2011) prema kojoj je očekivano trajanje života stanovništva u Hrvatskoj 2011. godine iznosilo 76 godina, odnosno 72,6 godina za muškarce i 79,4 godine za žene. U projekcijama su korišćene modelne tablice Coale-Demeny, model West  (IMR=12). Kada su u pitanju migracije stanovništva, projekcije su računate na osnovu pretpostavke o nultom migracionom saldu.

Rezultati analize pokazuju da će se do sredine 21. veka broj stanovnika Hrvatske i dalje smanjivati. Pad broja stanovnika u projektovanim demografskim uslovima biće prisutan i kod stanovništva hrvatske i srpske nacionalnosti. Ipak, udeo stanovništva hrvatske nacionalnosti u ukupnom stanovništu će se povećavati, dok će se udeo Srba i „ostalih“ i dalje smanjivati.

Kretanje stanovništva Hrvatske po nacionalnosti i projekcijama (varijanta konstantnog fertiliteta)

Polovinom 21. veka udeo Srba biće manji od 2,5%, tj. skoro duplo manji od udela „ostalih“ nacionalnosti, a to će definitivno značiti da Srbi više ne žive u Hrvatskoj, tj. da je neminovno da oni prirodnim putem nestanu sa ovih područja. Time će biti više nego ostvarena Tuđmanova programirana ideja 3% Srba u Hrvatskoj.

Dugoročni trend opadanja broja i udela Srba u Hrvatskoj evidentan je još od kraja Prvog svetskog rata. Od 1941. godine primetna je kontinuirana politika prema Srbima u Hrvatskoj: Pavelićevi progoni i, kasnija klanja nastavili su se kolonizacijom i završili se Tuđmanovim progonima.

Međutim, sve do popisa 1991. godine udeo Srba je sporo opadao, uprkos evidentnim progonima, organizovanim preseljenjima i ubistvima za vreme Prvog i, naročito, Drugog svetskog rata. Prelomni momenat desio se u poslednjoj dekadi dvadesetog veka, kada je udeo Srba smanjen za skoro tri puta u odnosu na početak te dekade.

Podaci popisa 2011. godine pokazuju da u tom malom preostalom udelu Srba preovlađuje ostarelo stanovništvo, te zato projekcije do 2051. godine nagoveštavaju svođenje udela Srba na samo 2,4%, dok njihova starosna struktura ukazuje na potpuno odsustvo ikakvih mogućnosti za daljnju reprodukciju.

*Autor teksta je stručnjak za područje geografije i demografije i univerzitetski profesor iz Novog Sada

Tekst je nastao u sklopu projekta “Raspored naseljenosti i kretanje srpskog stanovništva u Hrvatskoj (1880 – 2011)”, u kojem su suđelovali: dr. sc. Svetozar Livada (voditelj), Vladimir Cvjetićanin, prof. i Nikola Lunić, prof.

Izvor: P portal

Preuzeto sa: SAVEZ SRBA IZ REGIONA