Srbi na prostoru današnje Hrvatske žive 13 vekova

SERIJA PORTALA „TAMO DALEKO“: SRBI U HRVATSKOJ, POLOŽAJ, PRAVA, ŽIVOT (1) 

Piše: Zdravko Elez

Iako je od zloglasnih akcija Bljesak i Oluja Hrvatske vojske prošlo više od 23 godine, kada je na zverski način iz svojih domova proterano više od 250000 Srba, položaj našeg preostalog naroda nije se bitnije popravio. Mada su ratom devedesetih godina, uz pomoć zapadnih sila i Vatikana, ostvrili „tisućljetnji san“ da broj srpskog naroda u Hrvatskoj svedu na statističku grešku, hrvatska vlast, perfidnom politikom čini sve da vidi leđa i preostalim Srbima.

Prema poslednjem popisu stanovništva u Hrvatskoj živi oko 186 000 Srba (4,36 odsto), a pre 1990. godine bilo ih je skoro 600 000 (12,2 odsto). Prognani se ne vraćaju, niti za to postoje uslovi, a veliko je pitanje koliko će Srba biti u bliskoj budućnosti imajući u vidu činjenicu da su na svojim ognjištima ostala uglavnom staračka domaćinstva.

I pored genocidne politike zagrebačkog režima Srbi imaju još većinu u 17 opština. To su: Dvor i Vrginmost u Sisačko-moslovačkoj županiji, Vojnić i Krnjak u Karlovačkoj županiji, Donji Lapac i Vrhovine u Ličko-senjskoj županiji, Erdut, Jagodnjak i Šodolovci u Osječko-baranjskoj županiji, opštine Biskupija, Civljane, Erdevik i Kistanje u Šibensko-kninskoj županiji i Borovo, Markušica, Negoslavci, i Trpinja u Vukovarsko-sremskoj županiji. Najveći broj Srba u Hrvatskoj živi u Zagrebu, na Baniji, Kordunu, Lici, Severnoj Dalmaciji, Slavoniji, Zapadnom Sremu i Baranji. Manji broj ih je u južnoj Dalmaciji, Bilogori, Moslavini, Gorskom Kotaru i Istri.

Pre nego što se pozabavimo današnjim položajem Srba u Hrvatskoj, njihovom opstanku i životu, proćićemo u ovom serijalu, uz pomoć Vikipedije, ukratko kroz istoriju srpskog naroda na ovim prostorima od ranog srednjovekovnog razdoblja do današnjih dana. Dakle, reč je o periodu punih 13 vekova od  prvih pisanih dela, u kojima se pominju srpska plemena do sumorne slike s kraja

druge decenije 21. veka u kojoj su Srbima u današnjoj Hevatskoj uskraćena elementarna ljudska prava, čak i pravo na život.

Prema svedočenju vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita (944-959), koji je napisao istoriografski rad pod nazivom De administrando imperio, srpska plemena su još od 7. veka nastanjivala područje od Konavala do ušća reke Cetine, navodi Vikipedija. To su bili Konavljani, Zahumljani i Neretljani. Ove oblasti pripadale su srpskoj držvi Nemanjića sve do početka 14. veka, a crkvenu nadležnost nad pravoslavnim hrišćanima u tim oblastima imala je srpska pravoslavna Humska eparhija, osnovana 1219. godine, sa prvobitnim sedištem u manastiru Bogorodice Stonske. To je bila najstarija srpska arhijerejska katedra na područjima koja pripadaju današnjoj Hrvatskoj.

U drugoj polovini 14. veka, znatan deo južnog područja današnje Republike Hrvatske u zaleđu Dalmacije potpao je pod vlast srpsko-bosanskog kralja Tvrtka I, a sredinom 15. veka čitavo primorje od Boke Kotorske do Makarske (osim Dubrovnika i ostrava) bilo je u sastavu Vojvodstva Svetog Save.

Na drugoj strani, u severnim oblastima današnje Hrvatske, prisustvo srpskog naroda se značajno uvećalo tokom 15. veka, kada su srpski despoti Stefan Lazarević i Đurađ Branković dobili značajne posede u raznim ugarskim oblastima, a pojedini srpski velikaši su nasledne posede dobili i na području srednjovekovne Banovine Slavonije. Ženidbom grofa Ulriha Celjskog sa Katarinom Branković, ćerkom despota Đurđa 1434. godine, Srbi postaju sve prisutniji u današnjoj severnoj Hrvatskoj, odnosno tadašnjoj „Gornjoj Slavoniji“ u kojoj su celjski grofovi imali prostrane posede. O verskom i kulturnom životu pravoslavnih Srba na ovom području tokom 15. veka svedoči i čuveni Varaždinski apostol. U to vreme, verska pripadnost je bila mnogo izraženija nego etnička, tako da su se ljudi određivali prvenstveno po verskoj ili zavičajnoj, odnosno plemenskoj pripadnosti.

Pravoslavni Srbi su na ovim prostorima već u to vreme potpali pod udar pokatoličavanja, na čemu je radio poznati misionar Jovan Kapistran koji je bezuspešno pokzšavao da pokatoliči čak i samog despota Đurđa Brankovića. Njegov unuk, despot Zmaj Ognjeni Vuk dobio je od ugarskog kralja Matije Korvina razne posede, uključujući i Kostajnicu. Vlast srpskog plemstva iz porodice Kosača nad Kalnikom trajala je čitavih sto godina, do 1537. godine. Iste godine, tokom bitke kod Gorjana, poginuo je poslednji srpski despot Pavle Bakić.

U ranom novom veku turskom najezdom i razbijanjem starih srpskih država, Srbi su saterani na zapadne i severne granice Balkana. Dok ih je na jugu pratila nasilna islamizacija, na severozapadu Srbi su bili pod udarom germanizacije i unijaćenja i to u vreme mira.

Od velikog značaja za istoriju Srba u Hrvatskoj, u to vreme, bila su zbivanja iz vremena Bečkog rata (1683-1699). Nedugo nakon prelaska pod okrilje habzburške vlasti srpski patrijarh Arsenije III je 1693. godine posetio i Srbe u Hrvatskoj oko manastira Lepavine. Tokom narednih godina, na područjima Karlovačkog generalata, Banije, Like i Krbave boravio je izbegli dabrobosanski mitropolit Atanasije Ljubojević čijom je zaslugom osnovana posebna srpska eparhija za pomenute oblasti.

Reka Sava i Beograd su sredinom 18. veka bili granica dva carstva. Na prostorima Hrvatske i Slavonije, katoličko nasilje nad pravoslavcima imalo je za posledicu njihove sve češće pobune. Kada je 1755. godine Zagreb preoteo manastir Marču, izbila je Severinska buna, koju je vodio Srbin Petar Ljubojević iz okoline Bjelovara.

Bilo je to vreme pokreta za očuvanje srpskog nacionalnog bića u Dalmaciji, severnoj Hrvatskoj, Slavoniji i Podravini. Krajem 18. veka tu su otvorene i prve srpske škole. U tom periodu podignut je i najveći broj pravoslavnih crkava, kao i bogoslovije u Metku, Zalužnici, Plaškom i Karlovcu. Samo episkop Gornjokarlovački Lukijan Mušicki osnovao je osamdeset srpskih škola. U Pakracu je iz Bogoslovske škole kasnije izrasla srpska Učiteljska škola i sva ostala srednja učilišta, a u okviru njih i KUD „Karadžić”. Tada je izlazio i srpski časopis „Dobri pastir”.

Srbi u gradovima vrlo rano ulaze u procese modernizacije. U krajiškom, povojačenom društvu su ti procesi znatno sporije napredovali, a činjenica je da je veći broj Srba u Hrvatskoj bio upravo iz seoskih sredina. Srbi u gradovima bili su rasuti po čitavoj Hrvatskoj, što je otežavalo buđenje njihove nacionalne svesti. Ipak, Srem je izuzetak. Ovde najveći broj stanovnika i na selu i u gradovima predstavljaju Srbi, a budući da je bio podeljen između Vojne krajine i Kraljevine Slavonije te se u njemu nalazilo i središte srpskoga pravoslavlja u Habsburškoj Monarhiji, bio je plodno tlo za razvitak narodnog preporoda. I u drugim gradovima, poput Vukovara, Osijeka, Požege, Zagreba i Karlovca, Srbi su razvijali svoju nacionalnu svest, ali je zbog njihove relativno male zastupljenosti to bilo znatno slabije nego u sremskim središtima.

Kada u Zagrebu i drugim gradskim centrima počinje Ilirski pokret suštinski se menjaju hrvatsko-srpski odnosi. Panslavistički pokreti i demokratizacija kulture znatno utiču na odnose Hrvata i Srba. U vrlo kratkom periodu prevladavaju verske netrpeljivosti te se stvaraju osnove za građanska prava. Istaknuti hrvatski Ilirci Janko Drašković, Ljudevit Gaj i Ivan Kukuljević zalažu se za punu ravnopravnost „domorodaca” obeju veroispovesti i versku trpeljivost. Mnogi Srbi učestvuju u hrvatskom narodnom preporodu i postaju njegovi najistaknutiji pristalice kao npr. Petar Preradović i Anastas Popović, navodi Vikipedija.

Saradnja Srba i Hrvata dosiže svoj vrhunac u revoluciji 1848. godine. Budući da su Mađari odbili srpske zahteve za priznavanjem prava narodnosti u okvirima narodno-crkvene autonomije i za slobodnom upotrebom „narodnog jezika”, Srbi su stali na stranu Austrije.

U to vreme najznačajni događaj za ssrpksi narod bila je Majska skupština u Sremskim Karlovcima od 13 do 15. maja 1848. godine. Na toj skupštini ističe se pravo srpskog naroda u Austriji i Ugarskoj na autonomni, politički i kulturni razvitak. Radi ostvarenja toga prava proglašena je autonomna Srpska Vojvodina. Istovremeno je izabran srpski vojvoda, graničarski pukovnik Stevan Šupljikac, a mitropolit Josif Rajačić je proglašen za patrijarha, dok je proklamovan i politički savez između Srpske Vojvodine i Hrvatske, Slavonije i Dalmacije „na osnovu slobode i savršene jednakosti”.

Odluke Majske skupštine nisu u početku smatrali zakonitim ni Mađari ni Austrijanci. Austrija je, međutim, kasnije priznala legalitet ovim odlukama, prilikom obračuna s mađarskim pokretom. Nakon pobede nad Mađarima Austrija je dala Vojvodini status posebne krunske oblasti pod imenom Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat. Odluka da se formira ova autonomna jedinica delovala je u prvi mah umirujuće, jer je izgledalo da se njome ispunjavaju zahtevi Srba s Majske skupštine. Ipak, Srbi su tim činom bili delimično izigrani. Vojvodinom je upravljao austrijski guverner, njeno upravno središte se nalazilo u Temišvaru, u njenim školama i ustanovama obavezni jezik je bio nemački, a titulu njenog vojvode nosio je sam car.

Istovremeno, Hrvatski sabor, poduprt krajiškim težnjama, izradio je prvi program teritorijalne integracije Vojne krajine s Hrvatskom. Krajiški ustav utvrđuje da je Vojna krajina nerazdruživ deo Trojedne Kraljevine. Krajiški ustav precizirao je još dve odredbe: novi zakoni za Krajinu mogu se donositi samo u Hrvatskom saboru, a narodni se jezik uvodi u sve javne poslove Krajine i u njene škole. Osim toga, sva zemlja koju Krajišnici poseduju proglašena je „njihovom pravnom svojinom”. U Hrvatski sabor ulaze 1848. godine i predstavnici Srba iz gradova građanske Hrvatske. Srpski kandidati predstavljaju gotovo polovinu saborskog zastupstva i najbrojniji su u onoj skupini zastupnika koja od početka zasedanja insistira na radikalnijim rešenjima otvorenih pitanja. Iste godine u aprilu 1848. Srbi iz Dalmacije izneli su svoje zahteve. Tražili su, između ostalog, potpunu slobodu crkve, slobodan prelaz sa katoličke vere na pravoslavnu i obrnuto, državne plate za sveštenike, slobodu škola itd. Što se tiče bana Josipa Jelačića, njegov stav o „slogi i bratinstvu” između Hrvata i Srba nikada nije dolazio u pitanje. O tome svedoči i njegov ćirilični proglas „Narodu srpskom i srpskom u Trojednoj Kraljevini Dalmacije, Hrvatske i Slavonije” u vezi sa svojim imenovanjem za bana.

Nakon ovoga vrlo burnog perioda, koje je protkano uskom saradnjom Srba i Hrvata, dolazi period razvitka nacionalizama i kod jednih i kod drugih. Sve rasprave o etnogenezi Srba i Hrvata, o državnim tradicijama i prostorima jednih i drugih, o kulturnim sferama, nastaju upravo u vreme nakon 1848. godine. Ipak, bez obzira na to, potres koji je pogodio Monarhiju Austro-ugarskom i Hrvatsko-ugarskom nagodbom ukazao je i Hrvatima i Srbima u Hrvatskoj da jedni bez drugih ne mogu funkcionisati. Godine 1860. krajiški zastupnici ulaze u Hrvatski sabor, s pravom učestvovanja u raspravi o državnopravnim pitanjima. Sledeći je korak bilo demobilizaciju Vojne krajine 1871. godine.

U vremnima bana Ivana Mažuranića i bana Kuena Hedervarija Srbi dolaze na visoke funkcije u hrvatskom društvu. Sve tri najviše funkcije Civilne Hrvatske i Slavonije, osim banke, drže Srbi u vreme bana Mažuranića. Šef Odjeljenja za unutrašnje poslove i podban je Jovan Živković. Predsednik vrhovnog suda je Livije Radivojević, a Nikola Krestić je predsednik Hrvatskog sabora. Za vreme Kuena Hedervarija deo Srba je pristajao uz njegovu promađarske politiku. Ipak, na izborima za crkveno-narodni sabor 1897. godine koalicija srpskih liberala, radikala i samostalaca pobeđuje „Kuenove Srbe” ostavljajući im jedva koji mandat.

Službena ugarska politika, u to vreme, podsticala je konflikte između Hrvata i Srba. Narodna slobodumna stranka Svetozara Miletića, koja je svoj program osmislila u Rumi 1881. godine, insistira na jednakosti Srba i Hrvata u crkvenoj i školskoj autonomiji i na priznanju srpskog naroda u Austrougarskoj tako da se u svakom zakonu spominje i srpski narod, a jezik da se naziva hrvatski ili srpski. Godine 1887. zastupnici u Hrvatsko-slavonskom saboru potvrđuju crkveno-narodnu srpsku autonomiju, a to znači da imaju autonomiju crkve i škole, obezbeđena im je ravnopravnost sa ostalim religijama, a isto se tako slobodno smeju služiti ćirilicom u čitavoj Kraljevini Slavoniji i Hrvatskoj, a u krajevima gde žive u povećanom broju mogu se služiti samo ćirilicom.

Srbi u Hrvatskoj u zadnjim decenijama 19. veka inicijativama Vladimira Matijevića stvaraju niz jakih institucija kao što su Srpska banka, Savez srpskih zemljoradničkih zadruga i Srpsko privredno društvo Privrednik. Od 1884. godine izlazi i „Srbobran”, stranačko glasilo Srpske samostalne stranke. U prvim godinama 20. veka na području Dalmacije i Hrvatske nastaje Hrvatsko-srpska koalicija. U oktobru 1905. potpisane su dve rezolucije, od kojih je Zadarsku potpisala srpska strana, a Riječku hrvatska, u kojima se ističe jedinstvo hrvatskog i srpskog naroda te njihova ravnopravnost. Srbi u Zadarskoj rezoluciji daju podršku Hrvatima za ujedinjenje Dalmacije i ostatka Hrvatske. Hrvatsko-srpska koalicija pobeđuje na izborima 1905. i 1906. godine, ali je do izbora 1907. ona slomljena pod pritiscima iz Beča i Budimpešte. Ipak, koalicija se nije raspala ni u vreme velikih montiranih procesa protiv hrvatskih Srba (Veleizdajnički i Fridjungov proces). Budući da su uticaji Miletićeva Srpske samostalne stranke, koja se nije slagala sa ugarskom službenom politikom, bili sve jači u narodnocrkvenim saborima, godine 1912. ugarska vlada ukinula je srpsku autonomiju ukidanjem narodno-crkvenih sabora.

Serijal „Srbi u Hrvatskoj, položaj, prava, život“ u okviru projekta Položaj Srba u zemljama regiona pomogla je Uprava za saradnju s dijasporom i Srbima u regionu Ministarstva spoljnih poslova Vlade Srbije