Simon Đuretić: Šta treba znati i činiti za popis stanovništva u zemljama regiona

Popis je najvažniji zadatak koji stoji pred Srbima za sledećih deset godina u navedenim državama regiona

U Albaniji, Mađarskoj, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Hrvatskoj i Makedoniji u pripremi je popis stanovništva, predviđen za april 2011. godine. Popis je od izuzenog značaja sa srpski narod u ovim državama jer će od reultata zavisiti njegova budućnost. Postoji tendencija da se ostvarivanje prava naroda, odnosno manjinskih prava, vezuje za brojnost. Zakonski propisi o popisu stanovništva delom su nepovoljniji od onih iz 2001. godine. Za rezultat popisa će biti od posebnog značaja objektivnost i stručnost popisivača i obrađivača. Zbog toga je nužno da organizovanost srpskih asocijacija bude adekvatna i bezrezervno podržana od matične države. Neophodno je da u popisivačkom procesu sve postojeće asocijacije srpskog naroda budu angažovane i što jedinstvenije u nastupu. Pitanje izjašnjavanja o tome kojoj naciji pripada pojedinac je pitanje samorazumevanja i identiteta. Popis dakle, nije samo istorijsko i kulturno nego i suštinsko pitanje opstanka Srba i njihove budućnosti. Značajnu ulogu prilikom popisa svakako ima Srpska pravoslavna crkva, odnosno njene eparhije u pojedinim zemljama.

ALBANIJA: Tokom dvadesetog veka režimi kralja Zogua i diktatora Envera Hodže sprovodili su represivnu i diskriminatorsku politiku oduzevši pripadnicima srpskog naroda elementarna ljudska prava. Srpski narod u Albaniji je autohton i politika represije imala je za cilj asimilaciju i gubljenje identiteta. Osamdesetogodišnja represija ostavila je pogubne posledice u identitetskoj svijesti Srba u ovoj zemlji.

Kralj Zogu je 1934. godine, ukinuo škole na srpskom jeziku, tj. srpski jezik. Režim Envera Hodže 1949. godine ukida izjašnjavanje o nacionalnoj pripadnosti (nacionalno opredeljenje), koje je do 1952. godine sprovedeno (odrađeno) u matičnim knjigama u kojima je i formalno izbrisana srpska nacionalnost i definisana kao albanska. Zatim su ukinuta i promenjena sopstvena tradicinalna narodna (srpska) imena i prezimena. Roditelji novorođene dece prisiljeni su da daju albanska imena sa spiska imena koji su odredili albanski državni organi.

Godine 1967. ukinuta je veroispovest (versko opredeljenje) a pravoslavni verski objekti pretvoreni su u prodavnice, skladišta, štale i magacine ili su srušeni.

Država Albanija u drugoj polovini 20. veka i prvoj deceniji 21. veka, nije vršila neposredne popise stanovništva (nije dala mogućnost da se pojedinačno stanovništvo izjasni). Za potrebe državne evidencije nadležna institucija za statistiku prebrojavala je stanovništvo iz matičnih i zemljišnih knjiga. Pripadnike srpskog naroda upisivali su kao Srbo-Crnogorce. Ta odrednica važi i danas. Prateći albansku zvaničnu statistiku Srbo-Crnogoraca je 1950. godine bilo – 893; 1955 – 1613; 1960 – nema evidentiranih (nestali); 1979 – 66; i 1989 – 100 evidentiranih.

Dakle, iz priloženih zvaničnih albanskih podataka se vidi da se radi o zatiranju srpskog naroda. Prema istim izvorima podataka, broj pripadnika grčke i makedonske nacionalne manjine, za razliku od Srbo-Crnogoraca povećavao se. To važi do današnjih dana. Godine 1989. Grka je bilo 58.758 a Makedonaca 4.697.

Demokratske promene u Albaniji i prihvatanje evropskih konvencija o pravima nacionalnih manjina i njihovo uključivnje u politički i društveni život Albanije, nisu značajnije uticali na unapređenje manjinskih prava. Na primer, promena (vraćanje) nacionalnosti samo sudskim putem uz komplikovanu proceduru, a vraćanje svojih pravih imena ili prezimena može administrativnim putem i odnosi se samo na ime ili prezime (ne i jedno i drugo).

Pripreme oko popisa predviđenog za 2011. godinu teku dosta otežano, posebno za nacionalne manjine. Popisni upitnik (formular) još nije dogovoren. Prva ponuđena varijanta upitnika u rubrici nacionalnost navedeni su bili Albanci, Grci, Makedonci, Crnogorci i ostali. Srbi su bili predviđeni pod rubrikom „ostali“. Na prigovor predstavnika Udruženja „Morača-Rozafa“ evropskim institucijama, ponuđena varijanta upitnika je povučena (pri čemu je solidarnost predstavnika većih nacionalnih manjina izostala). Tokom aktuelnih razgovora o popisu sada se nude tri varijante upitnika i to:

1. da se navedu nacionalnosti – Albanci, Grci, Makedonci, Srbo-Crnogorci, Arumuni-Vlasi, Romi i ostali;

2. bez navođenja nacionalnosti, da se svaki popisani sam opredeli i upiše u upitnik nacionalnost;

3. da se navede samo Albanci i ostali.

Za Srbe u Albaniji pitanje popisa je ne samo od političkog značaja već je i pitanje biološkog opstanka.

Aktuelni problemi Srba u Albaniji povodom predstojećeg popisa

1. Nedostatak finansijskih sredstava. Potrebno je da se organizaciono osposobi Udruženje, da se posete porodice širom Albanije, porazgovara sa njima i ohrabre da se izjasne kao Srbi.

2. Strah od izjašnjavanja – nisu se oslobodili od posledica višedecenijske strahovlade.

3. Potpuna medijska izolovanost – nemogućnost bilo kakvog medijskog predstavljanja.

4. Dvojnost u izjašnjavanju, Srbo-Crnogorci. Velika je mogućnost zloupotrebe, jer crnogorska vlast čini sve (s obzirom na odnose sa Tiranom) da se izjasne kao Crnogorci i uložiće sredstava koliko im je potrebno. Kod naših sunarodnika Srbo-Crnogorci jedna je nacionalnost. U statistici neće biti tako.

5. Nemogućnost da utiču na odabir popisivača, njihovu objektivnost, još manje na kontrolu obrađivanja podataka.

6. Slaba identifikovanost sa srpskom kulturnom baštinom jer im je nepoznata (otuđena). Vape za identifikacijom svojih porodica (svojih korena) koje su neosporno vezane za Zetu. Potreban im je prevod knjige „Zapisi o Zeti“ na albanski jezik (obećanje Ambasade Srbije u Tirani). Žele tribine, razgovore, susrete o tome.

7. Neznanje srpskog jezika kao opšti problem.

Za uspešne pripreme popisa potreban je temeljit studiozan rad sa našim sunarodnicima (za ovaj popis se uglavnom zakasnilo), saradnja sa stručnim ljudima koji poznaju njihovu prošlost i mentalitet.

MAĐARSKA: Zakon o popisu stanovništva u 2011. godini je nepovoljniji od onog iz 2001. godine, što može dovesti do smanjenja popisanih pripadnika naše manjine. Istovremeno postoji tendencija da se korišćenje mnogih manjinskih prava veže za brojno stanje (npr. u 2013. godini, finansiranje manjinskih samouprava – preciznije u polovini samouprava – zavisiće od broja popisanih u 2011). Prema popisu iz 2001. godine u Mađarskoj je živelo 3.816 pripadnika srpskog naroda. U slučaju smanjenja ovog broja, sveli bi se na statističku grešku a procene Samouprave Srba da ih je od 8.000-10.000 izgubile bi svaki smisao. Samouprava Srba u Mađarskoj zahteva da na lokalnom nivou utiče na izbor popisivača ili barem da se saglasi sa njihovim odabirom. Važan zadatak Samouprave biće da se obiđu porodice mešanih brakova i ohrabre pripadnici naše manjine da se izjasne kao Srbi jer su se prilikom poslednjeg popisa mnogi izjašnjavali (odnosno upisivali su ih) kao pripadnike većinskog mađarskog naroda.

BOSNA I HERCEGOVINA: U Bosni i Hercegovini živi oko 1.450.000 pripadnika srpskog naroda. Prema podacima Zavoda za statistiku Republike Srpske iz 2009. godine, u Republici Srpskoj živi 1.435.179 stanovnika, od toga oko 1.340.000 Srba. U federaciji BiH, prema proceni naše ambasade u Sarajevu (preuzete od SNSD, koji je na vlasti u Republici Srpskoj), živi oko 60.000 Srba. Mali broj pripadnika srpskog naroda u Federaciji BiH posledica je ratnih i posleratnih dešavanja u poslednjoj deceniji 20. veka. Pre ratnih dešavanja, prema popisu iz 1991. godine, samo u Sarajevu živelo je 157.143 Srba a u Bosni i Hercegovini 1.366.104 ili 31,21 % Srba i 242.682 Jugoslovena ili 5,54 % (oko 90 % ukupnog broja Jugoslovena bili su pripadnici srpskog naroda).

Republika Srpska institucionalno ima sve atribute državnosti, što joj omogućava zaštitu prava i interesa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. Samim tim ima mogućnost a i poltičku volju da popis stanovništva obavi u skladu sa standardima i preko svog Zavoda za statistiku – samostalno birajući popisivače, kontrolore, obrađivače i sadržaj popisnog formulara.

Optimalno je da Zavod za statistiku Republike Srpske u saradnji sa istim organima u BiH, bude uključen u popisne aktivnosti u Federaciji u delu koji se odnosi na pripadnike srpskog naroda.

HRVATSKA: Prema popisu stanovništva 1991. godine, Hrvatska je imala 4.784.265 stanovnika. Od tog broja kao Srbi izjasnilo se 581.663 što je 12,15 %. Taj broj je sigurno daleko veći jer se kao Jugosloveni izjasnilo 106.041 stanovnika, od kojih je najveći deo Srba odričući se nacionalnog identiteta u ime jugoslovenstva. Takođe, gotovo je sigurno da među onima koji su razvrstani u rubriku ostali (nacionalno neopredeljeni, regionalno opredeljeni i nepoznato) a kojih je bilo 316.736 ima veliki broj Srba, tako da je tvrdnja po kojoj je u Hrvatskoj živelo više od 800.000 Srba, prilično utemeljena.

U popisu iz 2001. godine u Hrvatskoj je popisano 4.437.460 stanovnika, od čega se izjasnilo kao Srbi 201.631 ili 4,54 % . Rezultati popisa su pokazali da je broj Srba u Hrvatskoj drastično opao. Poređenja radi, pre rata, prema zvaničnim rezultatima, bilo ih je skoro 600 hiljada, dok ih danas ima 201 hiljada. Upoređujući navedene brojke, možemo se zapitati „Gde je nestalo 400.000 Srba“.

Način na koji je obavljen popis stanovništva 2001. godine, izazvao je veliko nezadovoljstvo među Srbima u Hrvatskoj. U njemu nisu bili obuhvaćeni prognani i izbegli (oko 300.000), nije bilo proporcionalne zastupljenosti popisivača, štaviše njihova stručnost i nepristrasnost je bila pod velikim znakom pitanja. Zbog negativne političke klime i svih pratećih otežavajućih okolnosti (i sada to važi) među Srbima je bila sumnja u motive i metode popisa, bojazan od zloupotrebe podataka, strah od represije i zato su prikrivali svoju etničku pripadnost. Bilo je i primera gde su popisivači odgovarali građane, posebno Srbe koji su manjina na određenoj teritoriji, da se ne izjašnjavaju o nacionalnoj i verskoj pripadnosti. Zbig toga čak i predstavnici Srba u Hrvatskoj nisu prihvatili rezultate ovog popisa.

Na predstojećem popisu stanovništva koji se planira u Hrvatskoj od 1. do 28. aprila 2011. godine, popisivaće se hrvatski državljani, strani državljani i osobe bez državljanstva koje imaju prebivalište u Hrvatskoj, bez obzira nalaze li se u vreme popisa u Hrvatskoj ili inostranstvu. Popisom neće biti obuhvaćene osobe koje imaju prebivalište u Hrvatskoj, ali su odsutne duže od jedne godine. Neće biti obuhvaćeni ni oni koji imaju boravište u Hrvatskoj kraće od jedne godine i ne nameravaju duže od toga ostati te studenti koji studiraju u inostranstvu. Zakonskom odredbom da se popisom obuhvataju samo osobe koje imaju prebivalište u Hrvatskoj, uz uslov da godinu dana nisu odsutni iz zemlje, naneće štetu srpskoj populaciji, koja je pred naletima rata morala da napusti Hrvatsku i legalizuje čin „etničkog čišćenja“. Ovde se prvenstveno radi o licima koja su još uvek u statusu izbeglica ili se nalaze u programu povratka preko stambenog zbrinjavanja (po procenama predstavnika Srba oko 70.000).

Vrlo je značajno da se srpske institucije u Hrvatskoj okupe oko zajedničke platforme (ciljevi i aktivnosti, nosioci, rokovi, budžet) povodom popisa, koju je pravovremeno inicirala SKD „Prosveta“ iz Zagreba. Neophodno je da se politički predstavnici Srba (koalicioni partneri u vlasti) izbore za uticaj prilikom izbora popisivača, kontrolora pa i obrađivača popisnih upitnika, na proporcionalnom principu. Važan je medijski nastup i neposredni kontakti sa pojedincima, porodicama, većim grupacijama na područjima gde živi srpski narod, sve u cilju oslobađanja od straha i postizanja što realnijeg broja Srba, što je za sadašnja i buduća pokolenja od presudne važnosti.

MAKEDONIJA: Popisom stanovništva 2002. godine u Makedoniji je evidentirano 35.939 pripadnika srpskog naroda. Samo osam godina ranije, 1994. godine, popisano je 44.000 Srba. Za samo osam godina broj Srba se i statistički smanjio za 8.000 iako je u tom periodu (1994-2002), prema zvaničnoj informaciji MUP Makedonije 16.756 Srba zatražilo i dobilo makedonsko državljanstvo. Prosta računica govori da je na osnovu zvaničnih podataka 2002. godine moralo biti evidentirano oko 61.000 Srba.

Srpske organizacije u Makedoniji ocenile su navedene popise tendecioznim sa jasnim ciljem da broj Srba u ovoj državi ne pređe 2 %. Reagovale su na način popisivanja (upis u popisne upitnike-formulare grafitnom olovkom, netačno upisivanje nacionalnog izjašnjavanja, kao „nije bitno“, popisni formular na makedonskom a ne na srpskom jeziku, nepopisana cela naselja gde većinski žive Srbi), ali ništa nisu uspele da promene – Srba je bilo sve manje.

Poučeni ovim iskustvom, neophodan je organizovan i zajednički (što jedinstveniji) rad (nastup) svih srpskih asocijacija u realizaciji predstojećeg popisa. Važno je da se politički predstavnici Srba, u ovom slučaju Demokratska partija Srba u Makedoniji (koalicioni partner u vlasti) izbori za neposredan uticaj prilikom izbora popisivača, kontrolora i obrađivača popisnih upitnika. Medijski nastupi i neposredni kontakti sa pojedincima, porodicama, Srbima u naseljima gde su većinski živalj i svuda gde makar i jedan Srbin živi od izuzetne su važnosti. Obzirom na višegodišnju organizovanost, a samim tim uspostavljenu infrastrukturu i učešće u vlasti, DPSM ima najviše mogućnosti, a time i političkog uticaja za sveobuhvatnu pripremu i provođenje popisa u interesu srpskog naroda u Makedoniji.

CRNA GORA: Prema popisu stanovništva 2003. godine, u Crnoj Gori evidentirano je 198.414 onih koji su se izjasnili kao Srbi, što je 32 % od 620.145 stanovnika. Kao Crnogorci izjasnilo se 267.669 ili 43 % ; srpskim jezikom da govore izjasnilo se 393.740 stanovnika ili 63,80 % a od pravoslavnog življa da govori srpskim jezikom izjasnilo se čak 85,60 %.

Rezultati popisa pokazuju da u Crnoj Gori nema većinskog naroda. Međutim, kada se uzme u obzir broj koji se opredelio da govori srpski jezik, po logici stvari, većinski je srpski narod. Na pripreme i sprovođenje navedenog popisa politički predstavnici srpskog naroda nisu imali uticaja, ni mogućnost kontrole, pa i pored relativno značajnog broja popisanih Srba, rezultati popisa od predstavnika naših sunarodnika nisu prihvaćeni kao tačni.

Istorijski su poznate činjenice da je Crnu Goru stvarao srpski narod, koji je danas u realnom životu samostalne Crne Gore izgubio stečena prava (konstitutivnost) a doveden je u položaj da se bori za nacionalni status. Zato popis stanovništva u Crnoj Gori 2011. godine, kao retko gde u svetu, ne predstavlja puko prebrojavanje stanovništva. Pitanje popisa je sudbinsko pitanje za Srbe u Crnoj Gori, pitanje koje nije samo istorijsko i kulturno nego i suštinsko pitanje svakidašnjeg života i pitanje budućnosti.

S obzirom na iskustvo iz prethodnog popisa, političke partije koje predstavljaju srpski narod moraju se izboriti za uticaj pri formulisanju popisnog upitnika, izbor popisivača, kontrolu popisnog procesa, a naročito sabiranje rezultata i njihovo objavljivanje. Potrebno je da se vodi što šira kampanja, medijska i svaka druga, radi obaveštavanja i promovisanja srpskog identiteta. U tome imaju značajnu ulogu i druge srpske organizacije među kojima neke od njih imaju i sredstva informisanja, kao Srpski nacionalni savjet (TV, radio, novine).

Posebno je bitno da se čelni ljudi političkih partija i drugih organizacija koje predstavljaju srpski narod, kao i značajna imena duhovnog i kulturnog miljea, javno izjasne kao Srbi.

Glavna nedoumica će i dalje biti izjašnjavanje većinske pravoslavne populacije o nacionalnoj pripadnosti srpskoj ili crnogorskoj kao i kojim se jezikom govori, srpskim ili novoizmišljenim „crnogorskim“. Koliko god se mislilo da su Srbi i Crnogorci isti narod, to statistički nije i neće biti tako. Pri popisu mora biti jasno opredeljenje, jedno ili drugo. Gde god bude opredeljenje dvosmislena odrednica, kao recimo „Crnogorac srpskog roda“, režimska administracija će ga podvesti pod zadatu odrednicu Crnogorac. Režim će, dakle, učiniti sve da na svaki način smanji brojnost Srba i, ukoliko je moguće, postigne natpolovičnu većinu Crnogoraca.

Popis je najvažniji zadatak koji stoji pred Srbima za sledećih deset godina u navedenim državama regiona. Cilj je da se pomogne što većem broju naših sunarodnika da se na predstojećim popisima slobodno izjasne o svom srpskom identitetu, što uključuje i jezik i nacionalnu pripadnost. Ovaj zadatak bi morao da okupi sve Srbe, bez obzira na političke razlike, neusaglašenosti ili nesporazume.

Izvor: NOVI STANDARD