Sećanje na život iza bodljikave žice

Da li zbog toga što se okončao kapitulacijom, ili zato što je trajao svega jedanaest dana, Aprilski rat je, čini se, prilično skrajnut u srpskoj kulturi sećanja. Oružani „blickrig” sila Osovine, kojem se Jugoslovenska kraljevska vojska neuspešno suprotstavila, započeo je 6. aprila 1941. a završen je već 17. aprila, okupacijom Kraljevine Jugoslavije i odvođenjem njenih vojnika u zarobljeništvo.

Budući da se ove  godine navršava osam decenija od Aprilskog rata, „Politika” otpočinje serijal s namerom da na osnovu istorijskih svedočanstava podseti na neke od branilaca otadžbine. Započećemo ga pričom o Moši Mevorahu, beogradskom Jevrejinu čijim će crtežima nastalim u nemačkom zarobljeništvu 1941–1945 biti ilustrovani ovi tekstovi.

Kako bi prekratio dane zatočeništva u Oflagu XIII-B i Osnabriku, Moša A. Mevorah (1890–1982), tadašnji potpukovnik poražene Jugoslovenske kraljevske vojske, počeo je da crta portrete svojih ratnih drugova. Nije ni slutio da će na taj način ostaviti vredno istorijsko svedočanstvo o zarobljenicima koji su posle Aprilskog rata i sloma Kraljevine Jugoslavije dopali nemačkog zarobljeništva. Ujedno, njegovi realistički crteži odaju i priču o svestranosti ovog erudite, stvaraoca i ratnika.

Moša A. Mevorah rođen je u Beogradu, gde se školovao i studirao prava. Uporedo je učio da slika, najpre kod slikara Mihaila Petrovića, a potom i na Tehničkoj visokoj školi u Beču, gde je pohađao i Eksportnu akademiju. Između dva svetska rata radio je kao trgovački zastupnik, istovremeno se baveći crtanjem, muzikom i angažmanom u jevrejskoj zajednici u Srbiji. Iz njegovog braka sa suprugom Vidom izrodile su se ćerke Ester i Luci.

Povrh svega, u vojnoj službi je proveo bezmalo četiri decenije – od 1912. do preseljenja u Izrael 1949. godine. Učestvovao je u oba balkanska i svetska rata. U Prvom svetskom ratu se, između ostalog, u uniformi srpske vojske borio oko Beograda i na Solunskom frontu i povlačio se kroz Albaniju. Ovaj Jevrejin koji je branio Srbiju dobio je spomenice za ratove 1912. protiv Turske i 1913. protiv Bugarske, albansku spomenicu i zlatnu medalju za revnosnu službu.

O svemu ovome doznajemo iz autobiografskih beležaka Moše Mevoraha, u kojima on navodi da ga je u osvit Aprilskog rata 1941. Konjička komanda uputila u štab Vrhovne komande na raspoloženje Jugoslovenskoj kraljevskoj vojsci. Kapitulacija ga je zatekla u uniformi, na Palama, iznad Sarajeva. Potom je odveden u nemačko zarobljeništvo gde je proveo četiri godine, do oslobođenja 5. februara 1945. Preživeo je zahvaljujući odredbi treće Ženevske konvencije o postupanju sa ratnim vojnim zarobljenicima.

„U Nemačkoj smo se ukrcali u voz 20. februara (1945). Ovaj transport prispeo je u Beograd 20. marta 1945. gde sam se vratio svojoj porodici, koja je provela četiri godine u izbeglištvu u Albaniji, a vratila se u Beograd dva meseca pre mene”, zabeležio je Mevorah.

Nažalost, Mošin otac Avram Mevorah nije doživeo kraj rata. U rodnom Beogradu su ga 1943. nacisti usmrtili otrovnim gasom, za vreme prenosa iz Bolnice trgovačke omladine u kojoj je ležao bolestan. Inače, Mošina majka Ester je preminula još pre rata 1935. godine.

Moša Mevorah je 1947. preveden u armiju novonastale socijalističke Jugoslavije u čin rezervnog konjičkog potpukovnika. Počeo je da radi portrete i crteže za Državno izdavačko preduzeće „Dizjug”. Portretisao je i Ivu Andrića i Petra Konjovića, a crteže je izlagao u Paviljonu „Cvijeta Zuzorić”. Zatim se 1949. seli u Izrael s porodicom, gde nastavlja da se bavi ilustracijom i slikanjem. Tamo je i preminuo, 1982. u Ramat Ganu.

Najveći deo od preko 600 portreta svojih ratnih drugova koje je Moša Mevorah nacrtao u zarobljeništvu poslat je njihovim porodicama. Izuzetak je 19 crteža i jedan autoportret koji se čuvaju u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu.

Izvor: POLITIKA