Radoslav Grujić – spasilac srpske dece i baštine 1946.

Srpski narod Grujiću duguje zahvalnost zbog toga što je spašena i vraćena baština iz manastira i crkava koju je opljačkala NDH

Nepravedno optužen i zaboravljen akademik, profesor Beogradskog univerziteta protojerej i osnivač muzeja SPC, čovek koji je pronašao zemne ostatke cara Dušana, zaslužan za spašavanje više hiljada srpske dece i najdragocenijih relikvija fruškogorskih manastira tokom drugog svetskog rata. Radoslavu Grujiću sa razlogom je posvećena jedna od emisija u serijalu „Zaboravljeni umovi Srbije“. Prilikom svečanog otvaranja Muzeja Srpske pravoslavne crkve, posle završene rekonstrukcije u maju 2013. godine na priređenoj izložbi nije pomenuto ime osnivača i prvog upravnika muzeja Radoslava Grujića, iako je deo neprocenjivih eksponata spašen od uništenja upravo zahvaljujući njemu. U to vreme profesor Grujić još uvek nije bio rehabilitovan i to bi mogao da bude razlog njegovog nepominjanja. Zbog toga što kao narod kasnimo sa ispravljanjem ideoloških nepravdi nanetih našim velikanima dešava se da se nepravde ponavljaju.

Radoslav Grujuć (1878-1955) je bio srpski pravoslavni sveštenik i istoričar koji se pretežno bavio istorijom Srpske pravoslavne crkve. Školovao se u rodnom mestu Zemunu, a bogosloviju je 1899. godine završio u Sremskim Karlovcima. Odmah po završetku bogoslovije rukopoložen je za sveštenika i postavljen za parohisjkog pomoćnika pri hramu Svete trojice u Zemunu. Starešina hrama za vreme Grujićevog službovanja bio je prota Dimitrije Ruvarac.

Nakon položenih dodatnih ispita postavljen je za profesora katihetu u Velikoj gimnaziji u Bjelovaru 1904. i na ovom mestu je ostao do 1914. godine. U Bjelovaru je počeo da prikuplja građu o srpskoj istoriji u Slavoniji i širom Ugarske. U ovom periodu je završio studije prava u Beču (1908). Filozofske nauke studirao je u Zagrebu gde je diplomirao 1911. godine. Na istom fakultetu je 1919. i doktorirao. I pored profesionalnih obaveza u ovom peirodu je napisao i objavio 69 radova. Značajem se ističe Apologija srpskog naroda u Hrvatskoj i Slavoniji i njegovih glavnih obeležja (1909). Rad je bio koncipiran kao odgovor državnom tužiocu na procesu protiv pedeset trojice Srba poznatom kao veleizdajnički proces.

Po početku Prvog svetskog rata zatvoren je od strane austrougarskih vlasti kao veleizdajnik. Pušten je naredne 1915. godine, Jedno vreme se nalazio u kućnom pritvoru, a zatim je premešten u Gospić. Posle dve godine vraćen je u Bjelovar. Nakon završetka Prvog svetskog rata predavao je u Beogradu u Drugoj gimnaziji a zatim u Bogosloviji Sveti Sava.

Godine 1920. izabran je za profesora nacionalne istorije na Filozofskom fakultetu u Skoplju. Period života u Skoplju je najintenzivniji period njegovog naučnog stvaralaštva. U dva navrata bio je dekan fakulteta u Skoplju (1930-1933. i 1935-1937). Osnovao je Skopsko naučno društvo kome je predsedavao od 1921. do 1937. godine. Pokrenuo je 1925. Glasnik skopskog naučnog društva koji je ubrajan među najznačajnije publikacije u oblasti društvenih i istorijskih nauka u međuratnoj jugoslovenskoj državi. Osnivač je Muzeja Južne Srbije u Skoplju čiji je upravnik bio od 1921. do 1937. godine.

Pronalazak zemnih ostataka cara Dušana

U ruševinama manastira Svetih arhangela u Prizrenu Radoslav Grujić je pronašao 1927. godine posmrtne ostatke cara Dušana koji se sada nalaze u crkvi Svetog Marka u Beogradu. U trenutku kada su zemni ostaci pronađeni niko nije znao šta bi tačno sa njima niti koje bi to bilo mesto dostojno cara, da se one sahrane. A godine su prolazile…

Vrativši se u Beograd ostatke cara Dušana je poneo sa sobom, priča kaže, u običnoj drvenoj kutiji koja je stajala u fioci njegovog pisaćeg stola. Iz straha da ne budu uništene tokom bombardovanja, Grujić je legao preko sanduka i svojim telom štitio ostatke najvećeg srpskog cara. Kosti su kasnije prenete u kapelu Patrijaršije, a tek od 1968. u crkvu Svetog Marka na Tašmajdanu u kojoj i danas počivaju.

Na poziv crkvenih vlasti Grujić dolazi 1937. u Beograd gde je postvaljen za redovnog profesora istorije Srpske pravoslavne crkve na Bogoslovskom fakultetu u Beogradu. U Beogradu je radio na obnavljanju Muzeja Srpske crkve u Konaku kneginje Ljubice. Izabran je za dopisnog člana SANU 1939. Bio je i redovni član Matice srpske, hrvatske i slovenčke i počasni član Studentskog istorijskog društva u Beogradu kao i saradnik Srpskog geografskog društva i Jugoslovenskog istorijskog društva u Beogradu.

Po dolasku u Beograd, pristupio je prikupljanju materijala za muzejsku zbirku i evidentiranju crkveno-umetničkih predmeta u zemlji i inostranstvu. Protojereji Lazar Mirković i Radoslav Grujić obišli su 1937. godine, uz materijalnu pomoć Srpske pravoslavne crkve, Rumuniju i Mađarsku i registrovali najznačajnije srpske spomenike i ostale umetničke vrednosti u tim zemljama. Početkom 1940. godine, nabavljene su vitrine za izlaganje muzejskih eksponata, a otvaranje postavke Muzeja predviđeno je za mesec oktobar 1940. Novonastale predratne prilike omele su ostvarivanje ove zamisli, i juna meseca iste godine sve osoblje Crkvenog muzeja razrešeno je svojih dužnosti.

Za vreme Druog svetskog rata radio je na zbrinjavanju srpskih izbeglica kao i na očuvanju spomenika srpske pravoslavne crkve. Njegovim zalaganjem spašeni su mnogi životi nedužnih ljudi zatočenih u brojnim logorima.

Aprila 1942. zajedno sa kustosom Muzeja kneza Pavla, Miodragom Grbićem, koristeći se ličnim poznanstvom i blagonaklonošću, ratnog savetnika pri Upravnom štabu za Srbiju, majora Johana Albrehta fon Rajsvica uspeli su da obezbede prenos moštiju srpskih svetitelja kneza Lazara iz manastira Bešenovo, te oskrnavljene mošti cara Uroša iz manastira Jazak i despota Stefana Štiljanovića iz manastira Šišatovac, u okupirani Beograd. Tom prilikom je konstatovano da su bile opljačkane sve dragocenosti koje su se nalazile sa moštima.

Crkveno blago nestalo tokom rata

Po završetku rata radio je na identifikaciji i vraćanju umetničkih predmeta koji su na teritoriji NDH opljačkani iz srpskih crkava i manastira. Početkom 1946. godine predložio je najvišim crkvenim vlastima da zatraže od državnih vlasti da se u Beograd prenese sve kulturno-istorijsko blago Srpske crkve koje je u toku Drugog svetskog rata odneseno iz crkava i manastira Srpske pravoslavne crkve sa područja NDH. Ovaj predlog Radoslava Grujića prihvatio je Sveti arhijerejski sinod i ujedno ga umolio da sačini elaborat o načinu registrovanja i vraćanja odnetih crkveno-umetničkih predmeta. Ubrzo je i formirana komisija koju su sačinjavali predstavnici crkvenih i državnih vlasti, a koja je trebalo da identifikuje sve dragocenosti koje su u toku Drugog svetskog rata, u četrdeset vagona, prenete u Zagreb.

Dopis Sinoda SPC. 8. decembra 1945. Verskoj komisiji Srbije uz zahtev da se blago vrati Patrijaršiji u Beogradu.

Profesor dr Radoslav Grujić izvestio je da je u Zagrebu pronašao oko 30 vagona kulturno-istorijskih i umetničkih dragocenosti koje su ustaše opljačkale iz srpskih crkava, manastira, episkopskih i patrijaršijskih dvorova. To je neprocenjeno kulturno blago našega naroda

Naredbom Ministarstva prosvete, od oktobra meseca 1945. godine, sve to umetničko blago trebalo je da se vrati Srpskoj crkvi. Međutim, u toku rada Komisije izdato je naknadno naređenje od strane Komiteta za kulturu i umetnost pri vladi FNR Jugoslavije

„da se Srpskoj pravoslavnoj crkvi imaju predati samo kulturno-istorijski i drugi predmeti Srpske pravoslavne crkve, manastira itd., koji su odneseni sa teritorije NR Srbije i njenih oblasti (Vojvodina), a sada se nalaze pohranjeni u Zagrebu. Predmeti sa teritorije NR Hrvatske i dalje ostaju na istom području“.

Crkvene dragocenosti čije je vraćanje odobreno, dopremljene su aprila meseca 1946. godine, u jedanaest vagona, u Beograd. Celine koje su pripadale pojedinim manastirima i crkvama – kao ikonostasi – vraćene su, gde je to bilo moguće, na svoja prvobitna mesta, a ostali predmeti deponovani su u posebne prostorije Patrijaršije.

Kažnjavanje profesora Grujića

Dana 3. aprila 1945. sud časti Univerziteta u Beogradu kaznio je presudom Radoslava Grujića udaljavanjem sa Univerziteta. U presudi se kao ključni dokaz kolaboracija s okupatorom navodi njegov predlog Nedićevoj vladi da organizuje Odbor za registrovanje i opis uništenih Srpskih nacionalnih dragocenosti za vreme Drugog svetskog rata. Među onima koji su izrekli ovu presudu bilo je njegovih učenika i studenata.

Presuda jje glasila:

„Po rasmatranju svih akata i saslušanja dr. RADOSLAVA GRUJIĆA, redovnog profesora Teološkog fakulteta u Beogradu Sud je našao:
1) Da je dr Grujić za vreme okupacije okupatorovom ministru Joniću poslao niz izveštaja i predloga za Srpski ciljni plan i to:
a) za organizaciju Zavoda Srpske pravoslavne kulture;
b) za organizaciju Zavoda za uporedno proučavanje religije i filosofskih sistema;
v) za organizaciju Odbora za popis i opis starih srpskih rukopisa;
g) za organizaciju Odbora za stare srpske štampane knjige;
d) za organizaciju Odbora za registrovanje i opis uništenih Srpskih nacionalnih dragocenosti za vreme drugog svetskog rata;
đ) za organizaciju Odbora za biografiju Svetog Save;
e) za organizaciju Odbora za izdavanje izvora istorije Srpske crkve;
ž) za organizaciju Odbora za istoriju Srpske Crkve;
z) za organizaciju Teološkog fakulteta;
i) primedbe na projekt opšteg državnog plana.
2. Da je bio član tako zvane fakultetske matice;
3. Da je bio na prijemu kod Nojerbaha, posle proslave svečanog otvaranja od okupatora reorganizovanog Univerziteta i
4. Da je za vreme okupacije spremio za Kolarčev Univerzitet i okupatorsku radio-stanicu dva predavanja i to:
a) «Osnovi Srpskog nacionalizma» i
b) «Privilegije nemačkih vladara Srpskom narodu od 16. do 18. veka».

Posle ovih taksativnih navoda Sud navodi i sledeće: „Iz svega izloženog vidi se da je aktivnost dr. Grujića za vreme okupacije velika“. Da bi to potvrdili navode i delove iz izjave u kojoj prof. Grujić kaže da je „osećao snažan imperativ celog svog duhovnog bića, da našem teško unesrećenom narodu i Univerzitetu, i u najtežim vremenima pod bezdušnim okupatorom, treba pružiti bar onoliko duhovnog osveženja i obodrenja koliko god se to, prema prilikama bude dalo“.

To obrazloženje Sud časti nije mogao uvažiti pa je „odlučio da dr Radoslava Grujića, profesora teološkog fakulteta, kazni udaljavanjem sa univerziteta. Ovu presudu doneli su 3. aprila 1945. godine i svojeručno potpisali članovi Suda časti Beogradskog univerziteta i dušebrižnici nove ideologije: Ivan Tomić, Pavle Savić (potonji dugogodišnji predsednik SANU), Petar Matić, Borisav P. Stevanović, St. Ćelino, Radomir Aleksić, Milka Radoičić, D. Nedeljković, T. Bunuševac i Đ. Nikolić.

Odlukom Narodnog odbora IV naselja NO Rejona 1 od 1. septembra 1945. Radoslav Grujić je izbrisan sa spiska građana, lišen srpske nacionalne časti i stavljen na listu ratnih zločinaca, jer su njegova predavanja na Kolarčevom univerzitetu prenošena na Radio Beogradu, tada u službi nemačkih okupacionih vlasti. Zabranjeni su mu javni nastupi i oduzeto mu je pravo glasa. Ovaj sramni akt potpisao je predsednik dr Jovan Tomić.

U svom odgovoru Sudu časti Beogradskog univerziteta, koji je dostavljen u roku od tri dana, prota Grujić, pored ostalog navodi:

„1. Da, po strogom ispitu svoje savesti i postupaka, slobodno mogu pred svim forumom reći: da nikada, ni pre rata, kao ni tokom okupacije, nisam ništa učinio što bi moglo biti, «na štetu časti, ugleda i interesa naroda uopšte, a univerziteta posebno». I «2. da mi lično nisu poznati u pomenutom smislu postupci ostalih članova Univerziteta, sem nekoliko opšte poznatih napisa i članaka koje su pojedinci pod punim imenom i prezimenom objavili po dnevnim i nedeljnim listovima za vreme okupacije – a nisu mogli služiti na čast ne samo onima koji su ih pisali, nego ni narodu ni Univerzitetu. U Beogradu 15. decembra 1944.» (ORG – arhivalije 1333)

Posle ove dve presude dolazi i treća od strane „Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača“ koja ga je proglasila za „zločinca koji je radio na fašiziranju srpskog naroda“.

O tim danima upečatljivo svedoči akademik Vojislav Đurić koji ga pamti još iz rane mladosti: „Grujić je bio čovek izgubljene nacionalne časti kome su bili zabranjeni javni nastupi, nije imao pravo glasa. Ta nepravda ga je duboko ranila, teško je to odbolovao. Sačuvao je vedar duh zahvaljujući svojoj prirodi i bogoslovskom obrazovanju“.

Posleratne godine proveo je u velikoj materijalnoj oskudici, radeći u Muzeju Srpske pravoslavne crkve i Patrijaršijskoj biblioteci, gde je nastavio svoj rad na polju srpske crkvene istorije. Malo njegovih radova je do sada objavljeno.

Njegovi savremenici, oni retki, iskreni, o njemu govore sa dubokim poštovanjem i divljenjem. Uglavnom ističu tri dominantne osobine prote Grujića: učenost, želju da svakom pomogne, posebno mladima, i poštovanje ličnosti. Nikada ni o kome ništa nije ružno rekao i napisao. U svakome je video čoveka i u njemu obrise ljudskosti i bogostvorenja. Akademik Dejan Medaković, učenik prof. Grujića kod koga je odbranio doktorsku tezu, u Efemerisu III za njega kaže: „Bio je pun neke dobrote i duhovne smirenosti proistekle ne samo iz njegovog istorijskog, već teološkog obrazovanja…“.

Dve plemenite strasti nisu ga nikada napuštale – navodi akademik Svetozar Radojčić – njegova želja da pomogne mladima i njegova večita briga da spašava dragocenosti večito ugrožene riznice naše stare umetnosti. Sa istim žarom Grujić spasava poslednje krpice starog antimisa, sitne fragmente natpisa; sa istom strpljivošću on je u odmaklim godinama, jedini među nama, strpljivo prebrojavao dragocenosti fruškogorskih manastira – u danima kada je imao razloga da se brine o svojoj egzistenciji», ističe prof. Radojčić, jedan od vodećih istoričara umetnosti Evrope.

U posleratnim godinama tihovanja prof. Dr Radoslav Grujuć svodi svoj životni saldo. Ostao je kao čovek sam. Životna saputnica Milica preminula je još 1937. godine. Nisu imali poroda. Svoju bogatu biblioteku sa velikim brojem rukopisnih i starih štampanih knjiga, zatim arhivske građe, crkveno-umetničkih i drugih predmeta zaveštava Srpskoj crkvi, odnosno Muzeju SPC. Ova Ostavina danas čini jednu zasebnu riznicu unutar Crkvenog muzeja.

Radoslav Grujić umro je u 77. godini tokom lečenja na Hvaru i sahranjen je 1. juna 1955. na Novom groblju u Beogradu. Njegovi i posmrtni ostaci supruge Milice prema njihovoj želji preneti su 11. novebra 1992. u fruškogorski manastir Grgeteg.

Istoriografski rad

Grujićeva istorijska istraživanja bila su usmerena u dva pravca: Karlovačka mitropolija, odnosno život i delovanje Srpske crkve na prostoru preko Save i Dunava, i istraživanje crkvenog života na prostorima Pećke patrijaršije.

Obajvio je oko 270 radova. Najveći deo njegovih radova odnosi se na istoriju Karlovačke mitropolije i među njima se izdvajaju Kako se postupalo sa srpskim molbama na dvoru ćesara austrijskog poslednje godine života patrijarha Arsenija III Čarnojevića (1906), Pakračka eparhija (1930) i Duhovni život Srba u Vojvodini (1939. i 1941) zatim na istoriju Pećke patrijaršije (Srednjovekovno srpsko parohijsko sveštenstvo, Pećki patrijarsi i karlovački mitropoliti u XVIII veku).

Deo njegovih radova odnosi se na razvoj školstva među Srbima na teritoriji Karlovačke mitropolije i na problem unijaćenja Srba. Bavio se i problematikom iz istorije umetnosti gde se izdvaja njegova monografija o manastiru Orahovica (1939). Organizovao je i arheološke radove manastira Svetih arhanđela kod Prizrena.

Napisao je veliki broj odrednica o Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Narodnoj enciklopediji srpsko-hrvatsko-slovenačkoj. Ti članci su priređeni i kao posebna knjiga Azbučnik srpske pravoslavne crkve po Radoslavu Grujiću za koju je pogovor napisao Slobodan Mileusnić i u okviru koje je objavljena bibliografija Grujićevoh Radova.

Za protu Radoslava Grujića moglo bi se u najkraćem reći da je bio narodni sveštenik i univerzitetski profesor; progonjeni katiheta i jedan od utemeljivača savremene istorije, istorije umetnosti, arheologije i muzeologije; optuženik za Istinu i naučnik koga su rado dočekivali svi evropski univerzitetski centri i naučni instituti. Duboko vezan za svoj napaćeni i stradalni narod, iskreno predan svojoj Crkvi, učeni Radoslav Grujić bio je tokom celog svog života najeminentniji predstavnik Srpske crkve i svog naroda za koji se nesebično žrtvovao. On nije samo svedok, on je i učesnik mnogih događaja koji su omeđili srpsku istoriju i kulturu tokom prve polovine 20 stoleća.

Rehabilitacija dr Radoslava Grujića

Grupa beogradskih intelektualaca, među kojima je i ministar kulture, nakon serije tekstova o ovom velikanu koji su objavljeni u Večernjim Novostima, podnela je… zahtev za rehabilitaciju jednog od najvećih srpskih umova. Zahtev za rehabilitaciju podneo je Vladimir Davidović, opunomoćenik Bogoslovskog fakulteta i jedan od inicijatora ispravljanja sedmodecenijske nepravde prema bogoslovu, naučniku i humanisti.

Istorijskom presudom koju je doneo Predrag Vasić, sudija Višeg suda u Beogradu, 07. marta 2014. je u Palati pravde rehabilitovan protojerej SPC i akademik prof. dr Radoslav Grujić,

Nema nikakve krivice profesora Grujića. Odlukama „Suda časti Univerziteta u Beogradu“ i „Odbora narodnooslobodilačkog rejona“ on je lišen prava na rad i na nacionalnu pripadnost samo zbog drugačijeg mišljenja i želje da zaštiti kulturna i umetnička dobra srpskog naroda i SPC, kao i da spreči prikrivanje zločina počinjenih od NDH prema srpskom kulturnom nasleđu. Dr Grujiću nije dato ni osnovno građansko pravo na odbranu. Sve je učinjeno iz ideoloških i političkih razloga. Odluka „Državne komisije DFJ“ je potpuno nezakonita i po propisima iz tog perioda. Ona je formirana odlukom AVNOJ sa ovlašćenjem samo da prikuplja dokaze o zločinima, a ne da proglašava krivicu. Zato se prof. dr Radoslav M. Grujić ima smatrati neosuđivanim – rekao je sudija Vasić obrazlažući presudu, posle čega je usledio dug apalauz dekana i profesora Bogoslovskog fakulteta, direktora Arhiva SANU, predsednika Matice srpske, predstavnika Ministarstva prosvete i brojnih studenata.

Tako je okončan proces započet 25. januara 2013, u kom su se promenila trojica sudija. Zahtev za rehabilitaciju podneo je Bogoslovski fakultet u Beogradu, čiji je profesor i dekan bio dr Grujić. Pravni zastupnik plemenitog zahteva bio je Vladimir Davidović, dugogodišnji sekretar SANU, i pomoćnik ministra pravde. On je naglasio da je inicijativa za rehabilitaciju potekla od novinara „Večernjih novosti“ i Nikole Mirkova, aktuelnog glavnog urednika RTS, koji je još pre nekoliko godina u seriji „Zaboravljeni umovi Srbije“ otkrio javnosti zaboravljenog velikana.

Priredio: Dalibor Drekić

Izvori:

S. Mileusnić, Enciklopedija srpske istoriografije, Beograd 1997. (Grujić, Radoslav )

Enciklopedija Jugoslavije JLZ „Miroslav Krleža“ Zagreb 1986. tom 4 pp. 623

Slobodan Mileusnić, Radoslav Grujić – svedok vremena, Beograd, 29. maj 2003. (Manstir Lepavina)

Istorijska biblioteka

SANU

(Večernje Novosti, Rasen)

Izvor: VIDOVDAN

Vezane vijesti:

Ustaše su htele da zatru trag Srbima i unište mošti kneza …

Srbi na području Slovenije u XV veku | Jadovno 1941.

Stanislav Krakov: Kako su spašene mošti kneza Lazara od …