Prva decenija zajedničkog života: Kako su Srbi i Hrvati upoznali demokratiju

Život pod zajedničkim državnim krovom Srbi i Hrvati su otpočeli 1. decembra 1918. Kraj poslednje ratne godine nije bio samo značajna prekretnica za ta dva naroda već i za ceo svet. Završetak Prvog svetskog rata označio je kraj jednog istorijskog doba i početak novog vremena.

Sa starim dobom nestala su tri velika carstva – nemačko, austrougarsko i rusko. Novo vreme iznedrilo je mlade nacionalne države među kojima je bila i Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. U pitanju je bila velika nacionalna revolucija sprovedena u znaku „narodnog jedinstva“, proces suprotstavljen inerciji usitnjavanja i „balkanizacije“ prostora okupljenog u granicama novonastale države. Jugoslovensko ujedinjenje izvedeno je sa zakašnjenjem. Povezani istovetnim južnoslovenskim etnicitetom Srbi i Hrvati su bili podeljeni brojnim nacionalnim specifičnostima. Novu državu od prvog trenutka su potresali nacionalizmi njenih naroda-nacija ali i izražena težnja Hrvata za formiranjem posebne nacionalne države.

U trenutku ujedinjenja sučelila su se dva različita shvatanja državnosti karakteristična za hrvatske i srpske političare. Hrvatski političari su istrajavali na čitavom korpusu ubeđenja stečenim životom u dualnoj monarhiji. Tu, pre svega, treba spomenuti sledeće stavove da: država nastaje „ugovorom“; države koje se stapaju u zajednicu zadržavaju suverenitet (svojstvo državnosti) a zajednicu samo predstavlja „ugovorom uspostavljeni pravni odnos“; države zadržavaju sopstveni pravni status; države nadležnost i organizaciju vlasti u zajednici opredeljuju vlastitom voljom; zajednički ustavni akt može biti samo rezultat saglasnosti i drugo.

Nasuprot tome ideal srpske političke elite bila je jedinstvena država. U ime nje srpski političari su potisnuli sopstvenu nacionalnu svest, prihvatili ideju o „troimenom narodu“ i njegovoj jedinstvenoj volji, odbacili teze o „ugovoru“ i postojanju posebnih država i istorijskih pokrajina, zagovarali narodno jedinstvo. Glasanjem za Ustav iz 1921. srpski politički činilac je nametnuo princip jedinstvene države. U ime „državne ideje“ Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca je organizovana kao jedinstvena nacionalna država. Sporovi oko centralističke ili federalističke organizacije države, karakteristični i za period pre donošenja Vidovdanskog ustava, buknuli su punom snagom i u njima su se ključne srpske i hrvatske političke partije našle jedne naspram drugih.

Glasanje za Ustav je pokazalo duboku podeljenost srpskih i hrvatskih političkih partija oko osnovnih pitanja budućeg društveno-političkog, ekonomskog i društvenog razvoja zemlje i otkrilo nedemokratske metode postizanja većine i obezbeđivanja „parlamentarizma“. Ideja istorijskog i državnog prava bila je suprotna srpskom shvatanju državnosti. Srpski političari su u njoj videli pogubni anahronizam. Sve je to suprotstavljalo i udaljavalo Srbe i Hrvate.

Politička i vojna dominacija srpskog građanstva bila je oličena u dinastiji, vodećim političkim partijama i njihovim liderima, generalitetu i višem oficirskom koru, što je izazivalo nezadovoljstvo hrvatskog političkog činioca. Na drugoj strani Zagreb je i bio centar finansijskog kapitala (oko 70 odsto celokupnog jugoslovenskog kapitala), što je uticalo na ubrzani privredni razvoj Hrvatske

Federalna koncepcija preuređenja države nije bila prihvatljiva za srpsko građanstvo iz više razloga. Ono nije bilo spremno da prihvati „nove podele“ srpstva, ukazivalo je na teškoće eventualnog razraničenja, uspostavljanje ekonomskih barijera, zatvaranje u lokalne okvire koji ne pogoduju ekonomskom, socijalnom i kulturno-prosvetnom razvitku. Od važnosti su bili i bezbedonosni razlozi unutrašnje prirode (kako zaštititi državnu celinu) kao i činjenica da deo državnih granica Kraljevine SHS nije bio međunarodno priznat, a baš su se na tim granicama nalazili neprijateljski, revanšistički i revizionistički raspoloženi susedi.

Predstavnici Jugoslovenske demokratske stranke, koja je većinom okupljala Srbe, su nacionalni unitarizam smatrali podlogom centralističkog državnog uređenja. U strahu da federalno uređenje ne dovede u pitanje državnu celinu isključivali su postojanje istorijskih, plemenskih i pokrajinskih razlika kao razlog teritorijalnog preuređenja države. Zalagali su se za uklanjanje svih razlika koje dele Srbe, Hrvate i Slovence. Na sličnim pozicijama su bili i predstavnici Narodne radikalne stranke. Radikali su glorifikovali „narodni duh“, zagovarali formiranje „zajedničkog mentaliteta“, davali prednost „energičnom centralizmu“.

Politička i vojna dominacija srpskog građanstva bila je oličena u dinastiji, vodećim političkim partijama i njihovim liderima, generalitetu i višem oficirskom koru, što je izazivalo nezadovoljstvo hrvatskog političkog činioca. Na drugoj strani Zagreb je i bio centar finansijskog kapitala (oko 70 odsto celokupnog jugoslovenskog kapitala), što je uticalo na ubrzani privredni razvoj Hrvatske. Politički sistem u Kraljevini SHS bio je demokratskiji od onog u Habzburškoj monarhiji što je presudno doprinelo zaokruženju nacionalne svesti hrvatskog naroda, održanju izvesnog stepena autonomnosti, sticanju ekonomske prednosti na narazvijenom jugoslovenskom tržištu. Nerazvijeno građanstvo, posebno srpsko, nije bilo u stanju da jugoslovenski prostor ujedinjuje na ekonomskim i kulturnim osnovama već isključivo na političko-ideološkom planu. Pri tom, oblici političkog organizovanja i forme političkog života nisu bili u skladu sa zahtevima modernog privređivanja (liberalni kapitalizam nastoji da poruši sve feudalne i tržišne prepreke). Konzervativizam, isključivost, primitivizam, klerikalizam opterećivali su sve oblasti društvenog života. Svest o neophodnosti utemeljenja osećanja pripadnosti jugoslovenskom društvu nije uspela da odnese prevagu nad starim navikama i određenjima. Postojeće nacije su teško savlađivale formiranu svest o svojoj „izuzetnosti“, „osobenosti“, „nesvodljivosti“ na bilo koji, pa ni jugoslovenski, „kolektivni entitet“. Izuzetak su predstavljali Srbi.

Opstrukcija rada parlamenta za koju su se odlučile hrvatske partije, dodatno je obesmišljavala rad državnih političkih tela. Politička apscinencija i destrukcija trajala je do 1924. U to vreme, posle šest godina života u zajedničkoj državi sreli su se prvi i poslednji put, i to na teritoriji Švajcerske, najodgovorniji politički predstavnici srpskog i hrvatskog naroda Nikola Pašić i Stjepan Radić

Jugoslovenska kraljevina nije bila zemlja sa stabilnim političkim sistemom i demokratskim uređenjem. Narodna skupština u Kraljevini SHS nikada nije bila suvereni organ vlasti. Vlade su postavljane na dvoru, a ne u Narodnoj skupštini, bile su odgovorne kruni i razrešavane su onoga momenta kada su gubile poverenje kralja (samo su dve vlade od dvadesetčetiri koliko ih je bilo u godinama 1918-1929. bile srušene u Narodnoj skupštini dok je ostale oborio monarh). Sve niti vlasti i moći nalazile su se u rukama kralja. Ministri su, suštinski bili puki sprovodnici suverenove politike, a ne politike koju je artikulisala Narodna skupština. Rad narodnog predstavništva razjedale su političke borbe, česte promene vlada značile su odsustvo kontinuiteta u radu i izostajanje svakog pokušaja dugoročnog uobličavanja politke države.

Opstrukcija rada parlamenta za koju su se odlučile hrvatske partije, dodatno je obesmišljavala rad državnih političkih tela. Politička apscinencija i destrukcija trajala je do 1924. U to vreme, posle šest godina života u zajedničkoj državi sreli su se prvi i poslednji put, i to na teritoriji Švajcerske, najodgovorniji politički predstavnici srpskog i hrvatskog naroda Nikola Pašić i Stjepan Radić.O permanentnoj političkoj krizi govorili su i česti parlamentarni izbori (1923, 1925, 1927), odsustvo parlamentarnih tradicija kao i činjenica da ni jedna Narodna skupština nije ispunila svoj četvorogodišnji mandat. Objektivni problemi jugoslovenske države i društva nalazili su se u senci borbe za ustavnu reviziju. Političke okolnosti su negativno uticale na nacionalne i verske prilike u zemlji i time najdirektnije opterećivale zajednički život Srba i Hrvata. Vreme integracije ustuknulo je pred vremenom podela.

Stvaranje Seljačko-demokratske koalicije (1927), u koju su ušli predstavnici Hrvatske seljačke stranke i Samostalne demokratske stranke (okuplja Srbe sa prostora Austro-Ugarske monarhije koji su ušli u sastav Kraljevine SHS), predstavljalo je novu etapu u srpsko-hrvatskom političkom povezivanju. Savez Radić – Pribićević bio je početak uspostavljanja „prečanskog fronta“ prema Beogradu. Suprotstavljanje Srba sa prostora Dalmacije, Hrvatske i Slavonije Srbima iz Srbije značilo je definitivno napuštanje jedinstvenog srpskog nacionalnog interesa. Nizak nivo političke kulture i otsustvo demokratskih tradicija bili su vidni u političkom životu. Pa ipak, i pored svega, ta prva decenija „krnjeg parlamentarizma“ bila je jedino demokratsko iskustvo u 73 godine dugom životu jugoslovenske države.

(Ljubodrag Dimić; Nedeljnik)

Izvor: Banija Online

Vezane vijesti:

Da li je Kraljevina SHS bila greška? | Jadovno 1941.

Temelj države ili uzrok podela | Jadovno 1941.

Kralj Aleksandar I Karađorđević – zablude i činjenice …