PREDRAG SAVIĆ: ZAŠTO JE DUBROVNIK BIO OAZA SRBA RIMOKATOLIKA

Jedna zaboravljena studija Ratka Pasarića otkriva zašto je u Dubrovniku nekada bilo toliko mnogo Srba rimokatolika.

„Vremena ima dovoljno za sve one koji će ga dobro iskoristiti„

Ova mudra misao Leonarda da Vinčija potvrdu je doživela i nakon objavljivanja prvog izdanja Gospara dr Mata Gracića. Nova saznanja o Mati Graciću i njegovim dubrovačkim Srbima, nizala su se kao traci. Dobijali smo i odgovore na pitanja koja su nam u prvi mah bila nerešiva ili teško objašnjiva. Tako nam je nedostajao i veći deo odgovora otkuda toliko veliki broj Srba rimokatoilika u Dubrovniku.

Zahvaljući Nikoli Milovančevu, istoričaru iz Ljubljane dobili smo važne smernice kako da podrobnije pojasnimo otkud srpski živalj u Dubrovačkoj Republici i kako su Srbi sistematski prevođeni u katoličanstvo od 1333. godine kada je Ston, sa Stonskim Ratom i Primorjem predat Dubrovniku u posed.

Milovančev je govoreći na promociji u Beogradu, „Gospara dr Mate Gracića – nastanak i nestanak dubrovačkih Srba“ u Beogradu, naveo više desetina istorijskih izvora koji govore da su Srbi bili izuzetno brojno stanovništvu u dubrovačkom primorju. Uz savet ovog vrsnog istoričara, istraživača i pravnika pronašli smo studiju „Srpsko pravoslavno žiteljstvo zapadnih krajeva Dubrovačke Republike do u 14. stoljeće, STON, STONSKI RAT, PRIMORJE“ autora Ratka Pasarića – Dubrovčanina.

Zatim i knjige: „Ston u srednjim vjekovima (crkveno-istorijska studija)“, episkopa Nikodina Milaša, „Povijest Dubrovačke republike“ Kristijana Engela iz 1903. godine u prevodu don Ivana kanonika Stojanovića, „Zemljište radnje Nemanjine“, Stojana Novakovića iz 1877.godine…

Nepravedno zaboravljenu pomenutu studiju Ratka Pasarića, vrlog potomka čuvenog Antuna Pasarića, Srbina rimokatolika, vlasnika Srpske dubrovačke štamparije, koji je smrtno stradao zajedno sa Antunom Fabrisom posle boravka u austrijskom kazamatu zbog objavljivanja pesme Uroša Trojanovića, o čemu smo ranije već opširno pripovedali, objavila je Mitropolija zagrebačka 1983. godine.

Ratko je rođen 1916. godine u Dubrovniku. Otac mu je bio pomorski kapetan i srpski nacionalista rimokatoličke veroispovesti. Deo života Ratko je proveo u Novom Sadu, gde je i umro 1984. godine. Dokazao se kao vrstan pesnik, ali i kao novinar, istoričar, feljtonista, urednik. Kritičari su ga najčešće upoređivali sa Lujom Vojinovićem, često citirajući sledeću rečenicu:

„Pasarić voli istorijski podatak koji za njega nikada nije mrtva činjenica nego ostatak nekadašnjeg života, koji je bio raznovrstan, zanimljiv i bujan.“

Od Pasarića saznajemo da su u prohujalim vremenima Ston, Stonskn Rat (docnije prozvan poluotokom Pelješcem) i sve Zahumsko primopje — što nam dokazuju brojni starodavni i noviji pisani izvor behu naseljeni srpsko-pravoslavnim življem.

Nema sumnje da su žitelji Stona, Rata i Slanskog primorja u prvo vreme bili Iliri, pa onda rimski kolonisti, obraćeni na hrišćanstvo posredovanjem zapadnih misionara. Od druge polovine 7. veka spomenute predele počinju naseljavati Srbi, koji u početku behu pagani, a tek od 9. veka hrišćani, obraćeni od strane istočnih misinonara.

Srbi su postepeno u tim cvim primorskim predelima istisnuli rimske koloniste, pa tako da početkom 10. veka njih gotovo da i nema na tim stonskim prostorima.

Pasarić dalje beleži da „usled toga u toj oblasti nestaje i zapadni (rimsko-latinski) obred, a zavlada istočni uz slavensko bogoslužje. U to vrijeme hrišćanska je vjera jedinstvena, uz dva obreda (zapadni, rimski, latinski i istočni, grčki)“.

Pasarić konstatuje: „U Zahumlju i njegovom primorskom dijelu romanizam je bio odveć tuđ za srpski narod, a to se područje i nalazilo izvan rimske duhovne jurisdikcije. Kad je uslijedilo konačno crkveno razjedinjenje, između Zapadne n Istočne crkve, tada se prekida i ona poslednja veza vjerskog jedinstva, koja je dotle bar u tome još vezivala tankim nitima Zahumlje sa latinstvom. Pravoslavni srpski narod u Zahumlju i zahumskom primorju zavisio je od duhovne jurisdikcije raškog (srpskog) arhiepiskopa. U prvoj četvrtini 13. st. dolazi do osnutka posebne episkopije za humsku kneževinu sa episkopalnim sjedištem u Stonu. Docnije se stonski vladika preselio u manastir na Limu (u unutrašnjost tadašnjeg Zahumlja).“

Pasarićevo istraživanje pokazalo je da sve do 13. veka u Dubrovniku nije bilo progona sledbenika pravoslavlja. U prvoj deceniji 13. veka Senat donosi odluku da niko ne može biti državljanin Republike ako nije rimokatolik. Don Ivan Stojanović piše da od tada:

„Dubrovnik, dugo vremena, nije hteo dopustiti na svojoj zemlji pravoslavnim Srbima – ni živima crkve, ni mrtvima groba.“

To potvrđuje i podatak da je 1321. godine u Dubrovačkoj rijeci, kod sela Rožata, pravoslavcima otet Svetobogorodični manastir. Isto se dogodilo i na ostrvu Lokrumu, gde je pravoslavni manastir predat na upravu benediktincima (zapis G. Gelnichich – Anunuario dalmatico – Zara, 1885.).

U nameri da zaustave uništenje pravoslavlja na tim prosorima iz Stona su 1346. godine tražili pomoć od Cara Dušana. Organizovali su pravoslavni vernici i mini ustanak u Stonu i privremeno proterali fratre. Car Dušan je dugo pregovarao sa Senatom Dubrovnika, koji je privremeno obustavio svoje odluke o izgonu pravoslavnih sveštenika. Odmah po smrti Cara Dušana 1355. godine godine, prognani su preostali srpski sveštenici i to suprotno obećanju datom Caru Dušanu prilikom njegove posete Dubrovniku 1349. godine.

Pasarić je opisao i kako se u celom Slanskom primorju propovedalo pravoslavlje, jer je sve do početka 15. veka bilo deo srpskog Zahumlja. Čim je Dubrovnik 1405. godine diplomatskim putem zadobio Slano i Slansko primorje, proterani su svi pravoslavni monasi i sveštenici. Svi žitelji su silom prevedeni u katoličanstvo.

U Porfirogenitovim spima, na koje čest poziva i Nikola Milovančev, nabrojani su svi gradovi koje je obuhvatalo Zahumlje, ali i ostrva: Korčula, Mljet, Hvarm Brač, Hvara, Vis i Lastovo. Barem desetak istoričara ističe da je reka Cetina delila Zahumlje od Hrvatske.

Poznato je da raspadom zetske države – Duklje, Zahumlje sa Stonom, postalo sastavni deo srpske države. Ston je najmanje 150 godina bio u sastavu nemanjićke Srbije. Pravoslavni episkopi su stolovali u Stonu, u današnjoj crkvi Gospe od Lužina. Sa propašću Stonske eparhije koja započela 1333. godine, kakav takav otpor pravoslavaca katoličenju trajao je još sedamdesetak godina jer, fratri su imali velike muke da sprovedu svoj plan preobraćanja zbog duboko ukorenjenog poimanja o srpskom poreklu i sećanja o delovanju stonske eparhije.

Godine 1333. Ston i Stonski Rat ulaze u posed Dubrovačke Republike, koja prisilnim putem pokušava pokatoličiti pravoslavne Srbe — isključive žitelje te oblasti. Republika izgoni pravoslavne sveštenike i kaluđere, ali to nije baš lako išlo, jer se pravoslavni puk bunio, budući je bio duboko odan pravoslavlju.

Poslije smrti cara Dušana (1355.) Pepublika ubrzano tad sprovodi pokatoličavanje. Pasarić navodi, da 1358. godine Dubrovnik dolazi pod zaštitu ugarsko-hrvatskog kralja, a svi ti kraljevi su rimokatoličke vere i štite katoličanstvo, kojeg smatraju glavnim osloncem svoje države, isto kao i vlada Dubrovačke Republike.

Episkop Nikodim u svojoj studiji o Stonu, štampanoj 1914. u Dubrovniku, uz pomoć Matice srpske dubrovačke i u Srpskoj štampariji, na kraju knjige (Dodatak, str. 116-124) nznosi, da je 1913. godine dobio nz Hercegovnne jedan izvorni rukopis na talijanskom jeziku pod naslovom „Cenni sull’ attivita dei Fratri Minori a Stagno e luoghi adiacenti“, koga je napisao 1772. fratar G. Vinjalić (na 56 stranica srednjeg oktava).

Vinjalić je bio poznat kao dosta objektivan pisac, a u pisanju je daleko od verskog fanatnzma. U tom svom rukopisu on govori o verskom stanju u Stonu prije dolaska fratara. Pisao je o o franjevačkom samostanu u Slapomu, koji je bio utemeljen g. 1399. godine, kad je bosanski ban S. Ostoja yctypio to primorje Dubrovačkoj Republici. Fra Vinjalić potvrđuje da je Ston i čitav poluotok odavno bio naseljen pravoslavnima. Interesantno je, kako nam navodi taj pisac, da su fratri u Slanom imali veće poteškoće i daleko veće muke u preobraćanju pravoslavnih, negoli u Stonu i na Ratu. Po svemu izgleda da su Slanjani bili najuporniji u odbijanju prelaza u katoličanstvo.

Srbi u Slanome se ybpzo pobuniše i uspeli cu da od Ostoje ishode, da Dubrovniku oduzme slansko primopje, koje im je malo pre tog vremena ustupio. Tek kada je Ostoja bio zbačen s prestola i presto oko 1404. godine zauzeo kralj Tvrtko IÏ, kome su u tome pomogli Dubrovčani, tek tada je Republici vraćeno slansko primorje. Tada su fratri ycpeli žestokom prisilom uz pomoć dubrovačkih vlasti da preobrate pravoslavne. Ti doseljeni bosanki fratri našli su za svoje akcije pogodno tlo u Republici.

Oni su svojski radili i uspeli da i istočne krajeve Republike, odnosno njihov pravoslavni živalj preobrate u katoličku veru.

Fra Vinjalić u navedenom spisu govori i o franjevačkom samostanu u Konavlima (istočni kraj Dubrovačke Republike) i kako su fratri tamo obratili pravoslavne Konavljanje u rimokatolgičku vjeru.

„Kad je taj teritorij u 14. stoljeću potpao pod Dubrovačku Republiku – dubrovačka vlada – odana rimskom papi i zadojena rimokatolicizmom – ubrzo je uspijela da nasilno odstrani pravoslavne sveštenike i kaluđere, te da silom zakona prevede drevne žitelje na rimokatoličku vjeru, na zapadni, latinski obred i zapadnu kulturu“, navodi Pasarić i dalje pojašnjava:

„Tokom stoljeća, primivši novi vjerozakon, obred i običaje, staro žiteljstvo i njihovi potomci sve više zaboravljahu svoje porijeklo (srpsko) i staru pradjedovsku vjeru (pravoslavnu). Republika Sv. Vlaha postupno naseli veći broj rimokatoličkog življa iz gpada Dubrovnika, gradske okolice i iz drugih zapadnih strana. Sve se to postepeno ctopi. Dubrovačkoj vladi nije bilo stalo do srpskog imena, niti ga je zatirala, smatrajući sve svoje stanovništvo dubrovačkim Slovenima, ali vezana duboko uz rimske pape nije dozvoljavala bilo kakvo ispoljavanje pravoslavlja, sve je moralo biti rimokatoličko. Poslije pada Republike i tokom 19. st. sve se više ispoljava na dubrovačkom području hrvatska nacionalna pripadnost, čemu je mnogo pridonio svojim akcijama hrvatski rimokatolički kler (koji u Dubrovnik sve više dolazi iz Bosne i Hrvatske Dalmacije). Tako se područje o kojem je ovdje riječ iskaza hrvatskim. Poštujući princip izjašnjavanja u nacnonalnom pogledu, ne treba zabašuravati historijsku istinu, da je rečeno područje do u 14. st. bilo srpsko i pravoslavno.“

Kako je teklo uništenje Stonske eparhije i pokatoličavanje Pasarić potkrijepljuje i dokazuje proučavanjem i citiranjem pedesetak pisanih istorijskih izvora i dela. Pasarić tako ističe: „Smatramo da smo nedvojbeno iznijeli kako su zapadni krajevi Dubrovačke Republike od seobe Slavena pa sve do kraja 14. st. (kad svi ti krajevi ulaze u sklop Republike) bili naseljeni Srbima, koji u 9. stoljeću primiše hrišćanstvo istočnoga obreda.

Valja znati i to, da se tokom stoljeća u zapadne krajeve Dubrovačke Republike naselio veći broj Hrvata – rimokatolika iz Dalmacije, što rimokatolička Republika, pa docnije austrijska uprava, rado gledaše. Starosjedioci se stopiše s novim doseljenicima. Pomalo se izgubi kod mnogih svijest o svom srpskom i pravoslavnom porijeklu i uz katoličku rimsku vjeru počeše se izjašnjavati u docnijim stoljećima (18., 19., 20. st.) Hrvatima. Inače za Republiku je važilo da su svi njeni podanici Slovini, a ujedno rimokatolici.“

Otuda i naučno potkovano objašnjenje kako se u Dubrovniku, kad se iz „slovinstva“ rađalo hrvatstvo i srpstvo, pojavio popriličan broj dubrovačkih Srba — rimokatolika svesnih svojih korena i ne retko do poslednje kapi krvi odanih svom srpskom poreklu.

Danas je na području koje je obuhvatala bivša Dubrovačka Republika u nacionalnom pogledu velika većina hrvatskog življa. Pasarić konstatuje: „malo po malo nestajahu Srbi – katolici, neki se pretopiše u Hrvate, a neki se ne izjasniše Jugoslovenima, ostade ih u 20. st. veoma maleni broj.

„Pasarić navodi „da njegova studija nema drugu svrhu nego da nam ukaže na povijesnu činjenicu, danas od mnogih zaboravljenu — da su, u prošlosti, Srbi činili veoma velik broj pučanstva dubrovačkog kraja.“

Izvor: SLOBODNA HERCEGOVINA