Prećutana poglavlja višegradske hronike

Pobede srpskog naroda o kojima se dovoljno ne govori (3): Najnovija saopštenja iz zapadnih ambasada u Sarajevu pokazuju istrajnost u nastojanju da se u srpskom narodu priguše sećanja na stradanja koja su se desila tokom Drugog svetskog rata.

Iako njeno pojavljivanje s proletošnjom, martovskom višegradskom smotrom poštovalaca i nastavljača tradicije Ravnogorskog pokreta nema direktne veze, knjiga Predraga V. Ostojića Ustaški zločin u Starom Brodu kod Višegrada 1942, koja je upravo izašla iz štampe, posredno objašnjava duboku simboliku i suštinu višegodišnjih višegradskih okupljanja pristalica Ravnogorskog pokreta, a na poslednji martovski skup koji se nije razlikovao od skupova održanih prethodnih godina usledila su neočekivano oštra reagovanja iz Sarajeva, iz ambasada Sjedinjenih Američkih Država i Velike Britanije, kao i predstavnika međunarodne zajednice u Bosni i Hercegovini.

Ravnogorski pokret je registrovana, legalna nevladina organizacija u Srbiji i Republici Srpskoj. Čuva uspomene na borbe Jugoslovenske vojske u otadžbini. Poslednjih godina obeležava i datum kada su specijalne službe jugoslovenske komunističke vlasti nedaleko od Višegrada uhvatile vođu Ravnogorskog pokreta, generala Dražu Mihailovića. I ove godine taj događaj obeležen je u Višegradu 10. marta, onako kako je obeležavan prethodnih godina. Pripadnici Ravnogorskog pokreta bili su u uniformama i s obeležjima Vojske Kraljevine Jugoslavije, ili Jugoslovenske vojske u otadžbini.

Deo ravnogoraca bio je odeven onako kako su se odevale stare srpske komite koji su početkom 20. veka ratovali protiv Turaka i Bugara u Staroj Srbiji, a ratovanje su nastavili u balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu. Bili su to svojevrsni specijalci onoga vremena. Tako su izgledali i borci komitskog odreda Jovana Babunskog, koji je na Solunskom frontu ratovao u sastavu francuske vojske. Francuzi u to vreme nisu imali tako obučene vojnike, pa su ih pozajmili od Srba.

Zbog ovog događaja u BiH, punoj boraca Islamske države koji su se vratili s ratišta iz Sirije, podigla se velika vika. Iz britanske i američke ambasade u Sarajevu usledila su preteća saopštenja, koja kao da su smišljena pre tridesetak godina u jednom od kabineta „Branka i Hamdije“ (nekadašnjih bosanskohercegovačkih komunističkih prvaka Branka Mikulića i Hamdije Pozderca), čitana na početku glavnog dnevnika tadašnje sarajevske televizije, zatim štampana na prvim stranicama dnevnika „Oslobođenje“.

Predstavnici ambasada dve velike sile oglasili su se, kao što je to danas u modi, na tviteru. Amerikanci su saopštili da su užasnuti zbog pretnji i nacionalističke retorike i saopštili: „Takvo ponašanje je neprihvatljivo. Očekujemo od relevantnih institucija da preduzmu neophodne korake, pozabave se ovim pretnjama i učine da oni koji su krivi odgovaraju.“ Oglasio se i britanski ambasador Metju Fild: „Šokantne scene u Višegradu. Mora da su uznemirile mnoge širom BiH. Nadam se da će vlasti sprovesti punu istragu. Govoru mržnje nije mesto u modernom društvu. Krajnje je vreme za okretanje budućnosti, s odgovarajućim poštovanjem za sve strane.“ Progovorio je u istom tonu Lars Gunar Vigemark, šef delegacije Evropske unije za BiH, a iz kancelarije visokog predstavnika za BiH Valentina Incka stigla je osuda višegradskog ravnogorskog skupa.

Najnovija saopštenja iz zapadnih ambasada u Sarajevu pokazuju istrajnost u nastojanju da se srpskom u narodu priguše sećanja na stradanja koja su se desila tokom Drugog svetskog rata. O tim stradanjima decenijama se nije smelo javno govoriti. Sećanja na pokolje koje su počinili hrvatski vojnici, uglavnom domaći muslimani, prenosila su se s kolena na koleno. Dovoljan je i takav događaj, kao što je osuda višegradskog ravnogorskog skupa, pa da potomci istočnobosanskih Srba obnove sećanja na stradanja svojih predaka koja su se desila u prva četiri meseca 1942. godine.

NEKAD NEMCI, DANAS AMERIKANCI

Srbi zapadno od Drine dobro pamte i 1941. godinu kada su istočnobosanski muslimani, posle aprilskog sloma Kraljevine Jugoslavije, sa istim osećanjima koja danas iskazuju prema Amerikancima, u svojim naseljima sa cvećem i pesmom dočekivali Hitlerovu vojsku, slaveći propast tadašnje jugoslovenske države. S oduševljenjem su prihvatali rađanje Nezavisne Države Hrvatske, čija je istočna granica izlazila na Drinu. Muslimani, tada Hrvati muslimanske vere, masovno su stupali u novu hrvatsku vojsku, bili nosioci novostvorene hrvatske vlasti.

Potomci šuckora iz Prvog svetskog rata s lakoćom su nastavili teror nad Srbima. Već u maju 1941. počeli su da upadaju u srpske kuće, odvode i ubijaju ugledne Srbe, pljačkaju srpsku imovinu. Ovaj teror izazvao je ustanak srpskog naroda koji je uglavnom stupao u redove Jugoslovenske vojske u otadžbini. Vođa ustanka bio je mladobosanac, poznati prozni pisac, žandarmerijski major Jezdimir Dangić. Jedan deo ustanika krenuo je za komunistima. Ustanička vojska, kako piše Predrag V. Ostojić, držala je krajem 1941. godine pod stalnom ili delimičnom kontrolom sedam srezova u istočnoj Bosni, opkolila je i ozbiljno ugrozila gradove Kladanj, Vareš i Sarajevo.

Nemci se nisu mogli pomiriti s time da izvan njihove kontrole bude jedan tako veliki prostor, kao što je istočna Bosna. Već sredinom januara počela je velika ofanziva na ustanike. Nemci su krenuli iz tri pravca – Zvornika, Tuzle i Sarajeva, nastojeći da obuhvate ceo prostor koji su kontrolisali ustanici svrstani u dve ustaničke vojske, Jugoslovensku vojsku u otadžbini i jedinice pod komandom Komunističke partije Jugoslavije. Ustanici su se vešto izvukli s prostora koji su opkoljavali nemački vojnici, dok je cenu ove operacije platilo srpsko civilno stanovništvo koje je bilo prepušteno klanju muslimanskih jedinica što su ratovale u sastavu hrvatske vojske.

Malo je poznato, na šta ukazuje istoričar Predrag V. Ostojić, da su u januaru 1942. godine vođeni pregovori između ustaničkih vođa iz istočne Bosne, koji su pripadali Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini i Nemaca. Razgovaralo se o tome da se istočna Bosna, od Drine do reke Bosne, pripoji Nedićevoj Srbiji. Smatralo se da bi na taj način u istočnoj Bosni prestala ratna dejstva i klanja srpskog naroda. Razmišljalo se o tome da se s ovih prostora povuče hrvatska vojska koju su uglavnom činili muslimani. Ove pregovore, koje su Nemci prihvatili, pokrenuo je Jezdimir Dangić. Prvi razgovori, uz odobrenje glavnokomandujućeg nemačke vojske, generala Paula Badera, vođeni su krajem januara 1942. u Bajinoj Bašti. Na sastanku su bili srpski ustanički prvaci s majorom Dangićem na čelu i grupa nemačkih oficira koje su predvodili pukovnik Erih Keviš i kapetan dr Jozef Matl.

Poslednjeg januarskog dana pregovarači su otputovali u Beograd, gde im je domaćin bio predsednik srpske vlade Milan Nedić. U ime nemačke vojske pregovarao je pukovnik Keviš. Bili su blizu dogovora da se pod kontrolu vlade Milana Nedića stave srezovi Bijeljina, Zvornik, Vlasenica Sokolac, Rogatica, Kladanj, Srebrenica i Višegrad. Pregovori su nastavljeni i u prva dva dana februara. Preostalo je bilo da se o ovim dogovorima izjasni najviša nemačka vojna komanda. Dogovoru se odupirala hrvatska vlada. Pregovori su odbačeni u vrhu nemačke države.

Nemci su odlučili da pobunu u istočnoj Bosni vojnički uguše. Tokom aprila 1942. godine izvedena je dobro pripremljena operacija „Trio“ u koju su pored nemačke bile uključene italijanska i hrvatska vojska. Značajan zadatak u ovoj akciji Nemci su poverili Francetićevoj Crnoj legiji. Pohod na srpske ustanike koji su vodili nemački komandanti otpočeo je početkom aprila. Nemačkoj, italijanskoj i hrvatskoj vojsci pokušale su da pruže otpor znatno slabije ustaničke snage Jugoslovenske vojske u otadžbini, dobrovoljački odredi i ustaničke jedinice koje je stvorila Komunistička partija Jugoslavije.

Kad god im se pružila prilika, komunističke snage, izvodeći svoju revoluciju, napadale su s leđa Jugoslovensku vojsku u otadžbini, slabeći tako srpsku odbranu i ostavljajući nezaštićen narod. Srpski branioci doživljavali su tada poraz za porazom. Najveći poraz desio se u noći između 11. i 12. aprila kada su Nemci nedaleko od Rogatice zarobili majora Jezdimira Dangića i, kao vojnog zarobljenika, deportovali u nemački logor Strij u Poljskoj. U ovom rasulu potekle su reke srpskih izbeglica, koje su nastojale da se domognu Drine i pređu u Srbiju. Bila je to drama biblijskih razmera.

SPECIJALNA ULOGA CRNE LEGIJE

Mnogi civili nisu dospeli do Drine. Posebnu ulogu Nemci su namenili hrvatskoj vojsci. Po naredbi nemačkog generala Johana Fortnera, posebno zaduženje dato je Crnoj legiji, koja je tada imala oko 2.200 legionara, prekaljenih koljača. Crna legija je 15. aprila krenula iz Han Pijeska i njoj je nemačka komanda dala zadatak da deluje u takozvanom „luku Drine“, da se bavi srpskim beguncima i civilnim srpskim narodom u predelu Milića, Drinjače, Bratunca i Srebrenice. Hrvatska vojska prethodno je ušla u Vlasenicu. Od Sarajeva, Pala, Sokoca, Podromanije, Han Pijeska, Olova, Kladnja, Vlasenice, Rogatice, Zvornika, Bratunca i Višegrada kretale su se izbegličke kolone, koje su se slivale prema Drini, gde su nedićevske vlasti iz Srbije obezbedile desetak prelaza preko reke.

Usput je kolone izbeglica presretala ili sustizala hrvatska vojska u čijem sastavu su, pored Crne legije koju su vodili Jure Francetić i Rafael Boban, bile i jedinice muslimanske milicije Zulfe Dumanjića i Edhema Hadžialilića Efendića. Veliki zločini nisu mogli da prođu bez Tuzlaka Muhameda Hadžiefendića, koji je često menjao vojske i vojničke uniforme, dok nije došao do nemačke uniforme i visokog čina u nemačkoj vojsci. On je stvorio muslimansku Hadžiefendićevu, ili Domodo legiju, koju su činili tuzlanski muslimani što su prethodno počinili velike zločine nad Srbima na Majevici i okolnim delovima istočne Bosne. (Hadžiefendića su 1943. streljali partizani, a njegove kosti prenete su devedesetih godina prošloga veka i sahranjene kraj Jalske džamije u Tuzli.)

Crna legija, čije je bokove štitila nemačka i italijanska vojska, dobila je priliku da do mile volje ubija srpske civile koje je zaticala u njihovim zabitim selima, sustizala ili presretala u izbegličkim kolonama. U ovom poslu hrvatski vojnici gotovo da nisu trošili municiju, uglavnom je radio nož. Hvatali su i silovali devojke i mlađe žene, pre nego bi im prerezali grkljan, sekli su im dojke i trbuh. Decu su bacali uvis i dočekivali na noževe i bajonete. Ponekada su žrtve zatvarali u seoske kuće ili staje pa ih žive spaljivali. Pred nekim srpskim kućama zaticani su obezglavljeni leševi, dok su u kućama, u rernama seoskih peći bile pečene ljudske glave.

Vrhunac ove tragedije zbio se u Starom Brodu na obali Drine, nedaleko od Višegrada, odakle je skela prevozila izbeglice u Srbiju. Zbog nekih razloga skela je prestala da radi i na obali se iskupilo oko 2.500 srpskih begunaca. Veliki zbeg opkoljavala je Crna legija. Među srpskim izbeglicama, od kojih su mnogi prethodnih dana preživeli pokolje, zavladala je velika panika. Pojavila se dilema ili pasti Hrvatima u ruke ili skočiti u Drinu. Većina žena i dece, koji inače nisu znali da plivaju, odlučili su se za reku. Predrag V. Ostojić navodi i ovakva svedočenja: „Tu su se dešavali neopisivi prizori. Svijet je zapomagao, trčao bezglavo po obali. Jedna nesrećna žena, izbezumljena, bacila je prvo svoje četvoro djece u Drinu, a zatim i sama skočila. Dvije djevojke, znajući dobro ustaške postupke sa ženskim svijetom, potražile su takođe smrt u Drini.“

Predrag V. Ostojić iznosi još jedan zanimljiv podatak. Događalo se da su nemački vojnici, koji su s desne obale pratili pokolje na levoj, bosanskoj obali Drine, pucali na Crnu legiju i muslimansku miliciju, nastojeći da ih bar malo zaustave u njihovim koljačkom zanosu.

Od januara do kraja aprila 1942. godine u svojim domovima, u izbegličkim kolonama i u vodama Drine, prema nalazima Predraga V. Ostojića, poklano je, spaljeno ili se udavilo oko 6.700 srpskih istočnobosanskih civila, dece, žena i staraca, dok se njih 25.000 domoglo Srbije, gde su ih prihvatile nedićevske vlasti.

BITKA ZA VIŠEGRAD

Saopštenja američke i engleske ambasade i nekih predstavništava međunarodne zajednice u Sarajevu, kojima je osuđeno ono što se videlo i čulo na skupu pristalica Ravnogorskog pokreta u Višegradu, održanog 10. marta ove godine, podstakla su kod srpskog naroda sećanja na još jedan događaj iz Drugog svetskog rata vezan za Višegrad. Taj događaj se zbio 5. oktobra 1943. godine, kada je Jugoslovenska vojska u otadžbini, na zahtev engleskih i američkih oficira, članova vojne misije pri Vrhovnoj komandi, minirala veliki železnički most na Drini kod Višegrada i tako za duže vreme onemogućila saobraćaj na ovom za Nemce važnom železničkom pravcu.

Da bi most bio srušen, valjalo je prethodno od Nemaca preoteti Višegrad, koji je branilo oko 800 vojnika u nemačkim uniformama, među kojima je bilo i nešto legionara 369. divizije u kojoj su služili Hrvati noseći nemačke uniforme. U Višegradu je u to vreme bio znatan broj domaćih istočnobosanskih muslimana, odenutih u crne uniforme, koji su služili u hrvatskoj vojsci. U jurišu na Višegrad učestvovalo je oko 2.500 boraca Jugoslovenske vojske u otadžbini, uglavnom su to bili Srbi iz istočne Bosne čije su porodice stradale u pokoljima početkom prethodne godine.

U krojenju plana napada na Višegrad, kako potvrđuju istraživanja Miloslava Samardžića, na sastanku održanom 30. septembra 1943. godine u Štabu generala Draže Mihailovića učestvovalo je i nekoliko engleskih i američkih oficira, članova vojne misije, među kojima su bili i engleski general Čarls Armstrong i američki potpukovnik Albert Sajc. Pošto se ova vojna operacija izvodila na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske, ovde nije važilo nemačko pravilo – za jednog ubijenog Nemca streljati sto Srba, a tri hiljade za srušeni most.

Napad je bio dobro pripremljen, Višegrad je osvojen posle četvoročasovne borbe. Prethodno je valjalo savladati bunkere izgrađene na visovima na prilazu gradu. Jugoslovenska vojska u otadžbini nije imala artiljeriju, bunkeri su osvajani bombama i bacačima bez nišanskih sprava. U dobro osmišljenoj akciji, koju su nadgledali engleski i američki oficiri, vojnici Jugoslovenske vojske u otadžbini pokazivali su veliko junaštvo. U oslobođenom gradu, prema izveštaju jednog engleskog oficira, nađeno je oko 350 leševa vojnika u nemačkim uniformama, a zarobljeno ih je dvadesetak. Mnogi su poginuli na okolnim visovima prilikom povlačenja iz grada.

Jugoslovenska vojska u otadžbini imala je 18 mrtvih i 65 ranjenih vojnika.
Posle zaposedanja Višegrada Jugoslovenska vojska u otadžbini krenula je prema Sarajevu, osvojivši prethodno Goražde, Rogaticu i Olovo i još neka mesta. U naletu prema Sarajevu napale su ih jake partizanske snage, sa severa Treći korpus, a s juga Peta divizija kojom je komandovao Peko Dapčević. Protiv jedinica Jugoslovenske vojske u otadžbini, udruženim snagama, borili su se Nemci, hrvatska vojska i partizani.

Nije bilo drugog izlaza, Jugoslovenska vojska u otadžbini morala je da odustane od napredovanja prema Sarajevu i da se povlači, napuštajući zauzete teritorije. U Višegrad su ušli partizani, koji su se ubrzo povukli i grad ponovo prepustili Nemcima. Neki istoričari koji su se bavili ovim događajima uvereni su da su partizanske snage u pomenutim akcijama usmeravali britanski obaveštajci.
Skup pristalica Ravnogorskog pokreta održan 10. marta u Višegradu simbolizovao je i ove borbe protiv Nemaca, vođene početkom oktobra 1943. u ovom gradu i širem prostoru istočne Bosne. Te borbe su podstakli, u njih bili uključeni i saveznički, engleski i američki oficiri.

Jovo BAJIĆ/ Pečat