Petar V. Šerović: Srbi neće da čuju – o (ne)kulturi zaborava sopstvenih civilnih žrtava

O opštoj kulturi jednog naroda, a posebno o kulturi sećanja, govori i naš odnos prema mrtvima. Posebno prema onima koji su nastradali u ratnim sukobima, odnosno u unutrašnjim obračunima. Među njima su i oni koji su, kao poražena strana, likvidirani na početku uspostavljanja nove revolucionarne vlasti 1944–1945. godine[1]

Prvih novembarskih dana 2017. godine, na Mitrovske zadušnice, stotinak okupljenih građana je na prostoru beogradskog Lisičjeg potoka prisustvovalo parastosu „žrtvama revolucionarnog terora“ koji je u Srbiji, u periodu od septembra 1944. do februara 1945. godine, odneo živote više desetina hiljada, mahom civila i to uglavnom bez suđenja i prava na odbranu. Istovremeno, na ovom, jednom od najvećih stratišta na kojem je svojevremeno vršena masovna likvidacija ideološko-političkih neistomišljenika Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), pružena je podrška inicijativi Udruženja građana „U IME NARODA – ZA SLOBODNU SRBIJU“ za podizanje spomenika žrtvama i za uređenje platoa u Lisičjem potoku sa česmom posvećenom ubijenom kralju Aleksandru Prvom.

Pitanje političke represije i zločina nad civilnim stanovništvom koje su počinili predstavnici revolucionarne vlasti u Srbiji tek oslobođenoj od Nemaca u periodu pred kraj i neposredno nakon okončanja Drugog svetskog rata, i posle više od sedamdeset godina ostaje tabu tema srpskog društva o kojoj se decenijama samo šaputalo da bi se ista, posle raspada SFRJ, relativizovala primenom argumenata preuzetih iz arsenala istrošenih ideoloških matrica KPJ, a nakon „demokratizacije srpskog društva“ uglavnom marginalizovala kao zastarela i suštinski irelevantna u perspektivi nove realnosti.

U Srbiji se i danas uglavnom ćuti po pitanju političke represije, terora i likvidacije „narodnih neprijatelja“ od strane revolucionarnih vlasti, a posebno kada je reč o prvoj fazi likvidacije „narodnih neprijatelja“ u vidu masovnog vanistitucionalnog obračuna s političkim i klasnim neprijateljima revolucije. Taj obračun je karakterisala intenzivna primena tzv. „divljih čišćenja“, koja su od septembra 1944. do februara 1945. planski i sistematski sprovođena od strane rukovodećih struktura Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), a preko posebnih jedinica Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ), tzv. „Odeljenja za zaštitu naroda“, tj. Ozn-e, koja je osnovana 13. maja 1944. u Drvaru dekretom Josipa Broza Tita. Treba pritom imati u vidu da je NOVJ u tom momentu bila jedna vojna organizacija koja je po svom statusu bila paravojna formacija, jer nije predstavljala vojnu silu jedne legitimne, međunarodno priznate, države. Svoj legalitet i legitimitet stekla je tek 7. marta 1945. godine formiranjem „Privremene narodne vlade Demokratske Federativne Jugoslavije“, a na osnovu ranije postignutih sporazuma Tito-Šubašić (Viški sporazum, 16. juna 1944. i Beogradski sporazum, 1. novembra 1944).

Uspostavljanje „narodne vlasti“ pratio je brutalni obračun sa nosiocima kulturnog, političkog i javnog života okupirane Srbije, ali i sa bivšim pripadnicima suparničkog pokreta otpora – Jugoslovenske vojske u Otadžbini (JVuO). Pobednici su se krajnje surovo, fizičkim likvidacijama, razračunavali sa svojim stvarnim ili pretpostavljanim protivnicima koji su diskvalifikovani kao neprijatelji Narodno-oslobodilačkog pokreta (NOP-a), saradnici okupatora, reakcija, ili narodni neprijatelji i domaći izdajnici. Likvidacije su najčešće vršene u tajnosti, noću, bez prethodno sprovedenog sudskog postupka, ili odlukama prekih vojnih sudova. Paralelno sa procesom masovne fizičke likvidacije klasnog neprijatelja, Ozn-a je podsticala stanovništvo Srbije na međusobno prisluškivanje, klevetanje i potkazivanje i time smišljeno unosila u narod mučni osećaj nepoverenja, opšte nesigurnosti i straha.

Na intenzitet terora u prvom naletu revolucionarnih snaga svakako je uticalo „anarhično ratno okruženje, kao i momenat osvete, ali je pre svega bila na delu smišljena akcija eliminisanja političkih i klasnih neprijatelja određena ideološko-političkim potrebama“.[2] Gotovo čitava Srbija premrežena je manjim ili većim stratištima, mestima na kojima su likvidirani ideološko-politički protivnici NOVJ. „Svaki grad, veća varoš i selo u Srbiji ima svoje stratište i žrtve revolucionarnog terora…  i nosi u sećanju takvo mesto (Slavnik pored Leskovca, Metino brdo kod Kragujevca, Vistad u Valjevu, Banjica, Lisičji potok i brojna druga mesta u Beogradu, Kraljevica kod Zaječara, Dečani na Kosovu, Bubanj kod Niša, Paraćin, Šabac i mnoge druge lokacije)“.[3] Prema proceni oficira Ozn-e, majora Milana Trešnjića, aktivnog učesnika u divljim čišćenjima i potonjeg generalnog konzula SFRJ u Štutgartu, „radi se gotovo o 10.000 streljanih lica samo u Beogradu, od kojih je veliki broj nevinih kojima je Ozna u tom periodu bila i sudija i tužilac“.[4] Tokom tri godine aktivnog rada Državne komisije za tajne grobnice Vlade Republike Srbije[5] u Srbiji je evidentirano preko 59.000 žrtava komunističkog terora i preko 210 lokacija tajnih grobnica.[6] Procenjuje se da bi konačni broj žrtava mogao iznositi između 75.000 i 80.000.

Liste streljanih objavljivane su gotovo istovremeno u svim gradovima i varošima. „Obznanjivanje ovih spiskova žrtava revolucionarnog terora imalo je pre svega propagandno-psihološku funkciju – da zastraši građane i potencijalne oponente nove vlasti. Koliko se u tome uspelo, svedoči strah koji se uvukao tih godina u politički i ekonomski slomljen građanski sloj i koji je potrajao sve do poslednje decenije XX veka“.[7]Jedan od najpoznatijih spiskova te vrste jeste onaj objavljen u listu „Politika“ od 27. novembra 1944 u kojem je preneto „Saopštenje vojnog suda Prvog korpusa NOVJ o suđenju ratnim zločincima u Beogradu“, sa listom od 105 lica raznih profila i zanimanja koji su osuđeni na smrt, sa kratkim kvalifikacijama njihovih navodnih zločina i krajnje uopštenim obrazloženjima. Smrtna presuda im je izrečena kao narodnim neprijateljima i ratnim zločincima „u smislu članova 13, 14 i 16 Uredbe Vrhovnog štaba o vojnim sudovima“.[8] Sve presude su izvršene, a streljanima je kao prateća kaznena mera izrečena i konfiskacija celokupne imovine.

Vojni sud Prvog korpusa NOVJ, čije postojanje nije ni do sada arhivski potvrđeno,[9] a koji se pominje u Politici, odnosno organ koji je sebe nazvao Vojnim sudom, je kao vojno-policijski organ postupao na osnovu Uredbe o vojnim sudovima NOV (donete maja 1944) čime je prekršen pravni standard da se može suditi samo na osnovu zakona i od strane suda koji je ustanovljen na osnovu zakona. Da je stvarno i postojao, takozvani Vojni sud Prvog korpusa NOVJ svakako nije bio ustanovljen na osnovu zakona niti je postupao na osnovu zakona. On je po svojoj prirodi bio preki vojni sud koji se nije mogao odnositi na civile. Čak i da je vodio postupke i donosio presude, iste bi se morale poništiti kao nezakonite zbog toga što nije imao karakter suda (nije osnovan zakonom već Uredbom Vrhovnog štaba) te nije pružao minimum garancija prava optuženima kojima nije pružena mogućnost odbrane; ne pominje se ni da su imali branioce niti pravo na žalbu što su, inače, minimalni standardi koji važe za sve sudove i za sve postupke pred sudovima.

I na ovom spisku, kao i uopšte među streljanima u „divljim čišćenjima“ na teritoriji Beograda i širom Srbije, bilo je zasigurno i onih koji su zaista činili zločine tokom okupacije. No, svakako je najveći broj onih koje nijedan normalan sud ne bi mogao da osudi niti da im pronađe stvarnu krivicu; posebno ne da im izrekne smrtnu kaznu! Na kraju krajeva, nas u ovom trenutku ne treba da zanima utvrđivanje stepena krivice ili nevinost streljanih, jer je to sada gotovo i nemoguće ustanoviti. Nas treba da zanima notorna činjenica da država Srbija još uvek nije osudila zločin rukovodećih struktura KPJ, NOVJ  i njihovih posebnih jedinica, Odeljenja za zaštitu naroda, tj. Ozn-e, prema sopstvenom narodu, kada su politički i ideološki neistomišljenici proglašavani narodnim neprijateljima, kada su vršena masovna streljanja, sejao teror i strah, otimala privatna imovina i ukidale sve građanske slobode i elementarna ljudska prava.

Na to je pre svega i iznad svega obavezuje nepobitno utvrđena činjenica da je tokom i nakon oslobođenja Beograda i cele Srbije, u naletu masovnih likvidacija „klasnih neprijatelja revolucije“, na desetine hiljada žitelja Srbije – profesora, učitelja, studenata, đaka, seljaka, zanatlija, radnika, trgovaca, sveštenika, slikara, glumaca, novinara, državnih činovnika, bivših oficira i žandara…. bukvalno pobijeno, da im je oteta imovina i da su stotinama hiljada članova njihovih unesrećenih porodica dugo zatim, a mnogima i trajno, uskraćivana najosnovnija građanska i ljudska prava. Na to je, ako baš hoćemo, obavezuje i Rezolucija Parlamentarne skupštine Saveta Evrope br. 1481 (2006) o potrebi međunarodne osude zločina totalitarnih komunističkih režima (Resolution 1481 (2006) Need for international condemnation of crimes of totalitarian communist regimes) koja je doneta 25. januara 2006. u Strasburu.[10]

Svojom osudom zločina počinjenih od strane predstavnika revolucionarnih vlasti u Srbiji tek oslobođenoj od nemačkog okupatora država Srbija bi poslala jasnu poruku da je srpsko društvo konačno izašlo iz višedecenijske „zone sumraka“ dostigavši zrelost da se kritički suoči sa teškim bremenom represije, totalitarnog i nedemokratskog nasleđa iz vremena revolucionarnih previranja, čime bi se jednom za svagda nedvosmisleno distanciralo od političke (ne)kulture koja bi da govori da je svaki politički neistomišljenik ujedno državni neprijatelj i legitimna meta za brutalni odstrel.

Tu svojevrsnu „zonu sumraka“ već više od deceniju i po pokušavaju da rasvetle saradnici Instituta za savremenu istoriju u Beogradu među kojima se posebno ističe dr Srđan Cvetković, koji je veći deo svojeg dosadašnjeg naučnog rada posvetio upravo pitanjima političke represije, terora i likvidacije „narodnih neprijatelja“ od strane revolucionarnih vlasti neposredno nakon oslobođenja Srbije od nemačkog okupatora. Objavio je nekoliko zapaženih monografija[11] i više kraćih naučnih radova na ovu temu, a postavio je i izuzetno značajnu i veoma uspešnu multimedijalnu izložbu „U ime naroda – politička represija u Srbiji 1944-1953“ koju je, od aprila do avgusta 2014. godine, videlo preko 36.000 posetilaca u prostoru Istorijskog muzeja Srbije, u Beogradu. Snimljen je i dokumentarni film pod istim naslovom koji je premijerno prikazan 22. oktobra 2014. u Domu sindikata u Beogradu.[12]

[1] Momčilo Pavlović, „Zločini oslobodioca“ – zadatak srpske istoriografije visokog prioriteta, Istorija 20. veka, 3/2010, str. 12.

[2] Srđan Cvetković, Divlja čišćenja u Beogradu 1944 – Prilog istraživanju likvidacije klasnih

i političkih neprijatelja revolucije, Hereticus, 1/2007, str. 74.

[3] Momčilo Pavlović, op. cit, str. 12.

[4] Srđan Cvetković, Ko su bili 105 (104) streljanih u Beogradu 1944, Istorija 20. veka, 1/2006. str. 85.

[5] Državna komisije za tajne grobnice Vlade Republike Srbije konstituisana je 12. novembra 2009. na osnovu odluke Vlade Republike Srbije od 9. jula 2009, a de facto prestala da postoji krajem 2015. kada je „od predsednika komisije Slobodana Markovića zatraženo da vrati pečat komisije, opremu i sredstva kojima je raspolagala“ („Danas“, Beograd 15. jun 2016.)

[6] Srđan Cvetković, Između srpa i čekića Knjiga prva – Likvidacija ‘narodnih neprijatelja’ 1944-1953″, drugo, dopunjeno i izmenjeno izdanje, Beograd 2015, str. 29.

[7] Srđan Cvetković, op. cit, str. 74.

[8] Saopštenje vojnog suda Prvog korpusa NOVJ o suđenju ratnim zločincima u Beogradu, Politika, 27. novembar 1944.

[9] Srđan Cvetković, Između srpa i čekića Knjiga prva – Likvidacija ‘narodnih neprijatelja’ 1944-1953″, drugo, dopunjeno i izmenjeno izdanje, Beograd 2015, str. 139.

[10] http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-en.asp?fileid=17403&lang=en

[11] Na ovu temu najznačajnija: „Između srpa i čekića – Knjiga prva – Likvidacija ‘narodnih neprijatelja’ 1944-1953“, „JP Službeni glasnik“.

[12] https://www.youtube.com/watch?v=y2dFt7546Qg  Film U IME NARODA – AU NOM DU PEUPLE, 1

https://www.youtube.com/watch?v=eOJK9PmCxvA  Film U IME NARODA – AU NOM DU PEUPLE, 2

Autor: Petar V. Šerović

Izvor: Stanje stvari

Vezane vijesti:

Zločin bez kazne: Komunisti 1944. u Pančevu streljali 72 …

Aleksandar Čotrić: Uvedimo i dan sećanja na zločine komunista

Zavjera hrvatskih komunista protiv Srba u Lici | Jadovno 1941.