Orvelovski Nedićev režim

Rad Vlade narodnog spasa Milana Nedića u vreme Drugog svetskog rata bio je pod  kontrolom okupacionih nemačkih vlasti, organi kvislinške vlade sprovodili su ustvari njihove naredbe i u svom delovanju bili zavisni od njih.

Ovo se moglo čuti u gotovo svakom izlaganju na okruglom stolu „General Milan Nedić i domaća uprava u Srbiji 1941–1944. godine – naučni pogledi“ održanom juče na Filozofskom fakultetu u Beogradu.

Učesnici su govorili o radu Nedićeve vlade u oblasti prosvete, propagande, policije, oružanih snaga. Skup je organizovao Muzej žrtava genocida, a vršilac dužnosti direktora ove institucije, dr Veljko Đurić Mišina, istakao je da i dalje postoje kontroverze oko Nedićeve istorijske uloge, da nisu razjašnjeni razlozi zbog kojih se opredelio za kolaboraciju.

Učesnicima okruglog stola kratko se, iako to nije bilo u programu, obratio i potomak Milana Nedića, Aleksandar Nedić, koji se zahvalio na organizaciji ovog skupa.

Dr Đurić Mišina govorio je o izbeglicama, koje su bežeći iz Nezavisne Države Hrvatske utočište pronalazile u okupiranoj Srbiji i istakao da postoji dovoljno istorijske građe koja svedoči o tome da im je Milan Nedić pomagao.

Kako je istakao, među hiljadama nevoljnika, bilo je i dece, ali i oko 600 sveštenika Srpske pravoslavne crkve. Ako se pomoć izbeglicama može uzeti kao olakšavajuća okolnost u sagledavanju uloge Milana Nedića tokom Drugog svetskog rata, rad specijalne policije mu je kamen oko vrata, rekao je Rade Ristanović, koji je na skupu izlagao na ovu temu.

– Specijalna policija bila je najrepresivniji organ Nedićeve uprave, a više od osamdeset odsto njenih aktivnosti bilo je usmereno na suzbijanje ilegalne komunističke delatnosti. Pod istragom Trećeg odeljenja bili su pripadnici Ravnogorskog pokreta, dok je Sedmo odeljenje Specijalne policije vršilo evidentiranje Jevreja i popis njihove imovine. Oni nisu učestvovali direktno u egzekucijama Jevreja, ali su nemačkim okupacionim vlastima predavali te spiskove, što je za mnoge od njih značilo smrtnu presudu. Oni nisu bili samostalni u odnosu na okupacione vlasti, budući da su sve dnevne, nedeljne, mesečne i godišnje izveštaje bili dužni da predaju i Nemcima – rekao je Ristanović.

Nedićeva vlada imala je i svoje oružane snage, poznat je njegov Srpski dobrovoljački korpus. Istoričar Bojan Dimitrijević, naučni savetnik u Institutu za savremenu istoriju, koji je inače i svedočio na procesu rehabilitacije Milana Nedića, rekao je da se Nedićevim oružanim snagama ne može pripisati učešće u Holokaustu i da su za „rešavanje jevrejskog pitanja“ bile zadužene nemačke okupacione vlasti.

– Oružane snage u okupiranoj Srbiji osnovane su da se spreče unutrašnji nemiri posle partizanskog ustanka i nisu napuštale teritoriju Srbije. Nisu imali teže naoružanje i od svih oružanih formacija najmanje je ljudi stradalo od njihove ruke – rekao je Dimitrijević.

Pod nadzorom nemačkih okupacionih vlasti bio je i sektor prosvete, koji je vodio ministar u Nedićevoj vladi Velibor Jonić. Kako je istakla Ljubinka Škodrić, arhivski savetnik u Arhivu Srbije, Nemci su cenzurisali nove udžbenike, uveli obavezno učenje nemačkog jezika, insistirali na reformi univerziteta, a izveštaji o radu škola i univerziteta, kao i u slučaju policije, redovno su im dostavljani.

Sa Ministarstvom prosvete i vera tesno je sarađivalo i Odeljenje državne propagande, osnovano septembra 1941. godine, koje je, takođe, slaveći nemačke pobede na frontu, bilo u funkciji okupacionih vlasti. Kako je objasnila dr Marijana Mraović, arhivski savetnik u Vojnom arhivu, njihova propaganda bila je antikomunistička, antijevrejska i, pronemačka, a vreme okupacije nazivano je posleratnim vremenom.

Koliko se istorijske ocene o Milanu Nediću i njegovoj kvislinškoj vladi razlikuju pokazuje i primer ocenjivanja uloge Zavoda za prevaspitavanje dece u Smederevskoj Palanci. S jedne strane, u prokumnističkoj literaturi on je naznačen kao logor, dok se s druge, u pronedićevskoj literaturi, naziva Ostrvom spasa – istakao je Aleksandar Stojanović, naučni saradnik u Institutu za noviju istoriju Jugoslavije.

– Zavod je osnovan 1942, postojao je dve godine i kroz njega je prošlo oko 1.100 mladih, uzrasta od 16, koliko je imao najmlađi do 37 godina, koliko je imao najstariji štićenik. U njega su upućivana deca zavedena komunističkom ideologijom, kako se to definisalo, i to bez saglasnosti roditelja ili staratelja. Osnovna funkcija mu je bila političko prevaspitavanje– istakao je Stojanović.

I Zavod je bio u nadležnosti Ministarstva prosvete, štićenike su u zgradi okruženoj bodljikavom žicom, čuvali naoružani stražari, ali oni su mogli da odlaze na izlete, ekskurzije…

– Aprila 1943. godine izbio je puč u Zavodu, kada je grupa štićenika pokušala da razoruža stražare. Intervenisala je specijalna policija koja ih je pohapsila, a 12 njih koji su označeni kao kolovođe puča streljani su na Banjici. Osim tog događaja, nema podataka da je ijedan štićenik stradao u Zavodu ili da je bio upućen na bolničko lečenje zbog fizičkih povreda. Verovatno je najizbalansiraniju ocenu Zavoda dao britanski Forin ofis koji ga je označio kao neku vrstu popravnog doma – rekao je Stojanović.

Izvor: POLITIKA