Oholost se istopila pred istinom

Ljudi čije odluke su značile život ili smrt za Novosađane, konačno su morali da se suoče sa istinom. Od moći kojom su vladali, i gordosti i svireposti nije ostalo ništa

U sredu, 24. oktobra 1945, tačno u 15 časova, u prepunu veliku salu Doma kulture u Novom Sadu uvedeni su Leo Deak, Đula Kramer, Geza Batori, Đula Zombori, Jožef Kenjeki, Milan L. Popović i Peter Knezi. Plato ispred doma koji je, tokom rata, nosio mađarski naziv „Levente“, a januara 1942. bio sedište štaba za raciju i prvo sabiralište njenih žrtava, bio je krcat dva sata ranije. Većina ljudi nije mogla da uđe u salu, pa je suđenje zločincima pratila preko zvučnika instaliranih na ulazu.

Ljudi čije odluke su, tokom četiri ratne godine, značile život ili smrt njihovih sugrađana, konačno su morali da se suoče sa istinom. Od moći kojom su vladali, i gordosti i svireposti koje su iz te moći proizilazile, nije ostalo ništa.

„Nekada oholi veliki župan Bačke Leo Deak pred sudom je ponizan. Savija se kao čovek od gume, često sklapa ruke ili njima pokriva uplakano lice“, beleži izveštač „Slobodne Vojvodine“ s prvog velikog poratnog suđenja u Novom Sadu.

Deak je, do rata, bio advokat u Somboru, i sada je pokušao da svu pravničku veštinu iskoristi da spase glavu ili bar odloži ono čega se plašio. Zato je odmah zatražio da se njegov predmet izdvoji i da mu se sudi sa Ferencom Sombathelji-Knausom i Ferencom Feketehalmi-Cajdnerom. Već krajem te 1945, znalo se da su oni u američkim logorima u Austriji i čekalo se da budu isporučeni našim vlastima. To će se naredne 1946. i dogoditi.

„Baš ljudi s kojima Deak danas sedi na optuženičkoj klupi, bili su mu najbliži saradnici u zločinačkom radu, a pred pravdom će se, kad dođe vreme, naći i Sombathelji, Feketehalmi i ostali krvnici“, bile su reči kojima je javni tužilac dr Slavko Kuzmanović obrazložio odbijanje tog zahteva.

U nastavku, Deak je, advokatski vešto, priznavao ono što je bilo neporecivo, a pokušavao da krivicu relativizuje svuda gde je bilo i najmanje šanse za to. Da, on jeste govorio na svečanom dočeku mađarskih trupa u Somboru 13. aprila 1941, ali je taj govor bio konvencionalan. Da, tačno je i da je bio u Veću trojice koje je, pre svega u denunciranju Srba i Jevreja, bilo desna ruka novoj vlasti, ali je u njemu bio najliberalniji.

Tačno je, dodao je, i da je postojao plan u osam tačaka za raciju u Šajkaškoj i da je 4. januara, kada je ona počela, bio u Žablju, ali on nije, kako tvrdi optužnica, autor tog plana. Tačno je, najzad, i da je 22. januara bio u novosadskom štabu Feketehalmi-Cajdnera, a 27. januara i u Bečeju, ali ništa nije mogao da uradi da se zločini spreče.

Đula Kramer, austrogarski kapetan u Prvom svetskom ratu i bogati vlasnik novosadske Fabrike žičanih proizvoda „Braća Kramer“, nije izabrao poniznost kao način da spase život. Držao se dostojanstvenije od Deaka, ali je odgovornost za dela koja su mu stavljena na teret prebacivao na druge.

Tvrdio je da su 21. januara 1942. dopis s njegovim potpisom podružnicama Južnomađarskog kulturnog saveza (DMKS), čiji je bio predsednik, poslali njegovi saradnici, a ne on sam. U dopisu je traženo da se u roku od nedelju dana popišu i dostave „imena svih Srba i Jevreja koji se u mađarsko-nacionalnom pogledu imaju smatrati nepoverljivim i opasnim“. Zahtev DMKS je ispunjen, a po spisku nastalom na osnovu njega, u Bečeju je 27. i 28. januara ubijeno 215 Srba i Jevreja.

ODBIJENE MOLBE ZA POMILOVANjE

Poslednja nada osuđenima na smrt bio je Prezidijum Narodne skupštine. To telo je, međutim, 22. novembra 1945. odbilo njihove molbe za pomilovanje. Kazna nad šestoricom optuženih koji su osuđeni na smrt izvršena je četiri dana pošto je odbijena njihova molba za pomilovanje. U ponedeljak, 26. novembra 1945. godine, u 6.30, Batori i Kenjeki su obešeni, a Deak, Kramer, Popović i Zombori streljani. Mesto egzekucije je do danas ostalo tajna.

Kramer, koji je, uzgred, bio i predsednik pomenutog Veća trojice, poricao je i da je imao odlučujuću ulogu u Odboru za legitimisanje. Ubedljivo su ga, međutim, demantovali svedoci koji su se pojavili na suđenju.

– Kada sam došao u Dom „Levente“ da molim za život mog sina Ivana, uputili su me upravo na ovog čoveka. Rekao sam mu zašto sam došao, a on je odgovorio: „To su sve četnici, i oni će svi biti uništeni.“ Tako je i bilo, i moj sin je ubijen – ispričao je, dok je Kramer nemo gledao u pod, novosadski čizmar Kosta Simin, trećeg dana suđenja.

Za zločine u Novom Sadu i Bečeju potpukovniku Gezi Batoriju suđeno je i s kraja 1943. i početkom 1944. u Budimpešti. Bio je to neuspeo pokušaj, u nadi da će zapadni saveznici prihvatiti da se sa Hortijeve Mađarske skine krvava bačka ljaga. Batori je tada osuđen na 15 godina zatvora. Odležao je svega dva i po meseca. Odmah po nemačkoj okupaciji Mađarske presuda je poništena a on je, sa još desetoricom osuđenih žandarmerijskih oficira, pušten na slobodu.

Batori je bio komandant žandarmerije za Novosadski okrug, a na suđenju 1945. godine takođe je pokušao da odgovornost prebaci na druge.

– Moji ljudi jesu učestvovali u raciji, ali gde su oni bili i šta su radili, ja ne znam, pošto su stavljeni pod komandu potpukovnika Lajoša Gala, komandanta Žandarmerijske škole u Novom Sadu – tvrdio je pred sudskim većem.

Viši policijski savetnik Đula Zombori, i pre krvavog januara 1942, bio je na čelu novosadske policije. Za samu raciju je štabu operativnog komandanta, pukovnika Jožefa Grašija, na raspolaganje stavio policijsku kartoteku i, naravno, sve ljudstvo. On je ovo potvrdio i na suđenju. U svakoj od 240 patrola koje su češljale grad bio je bar po jedan njegov policajac.

Pored toga što je, tokom racije, na stanici u Novom Sadu sa vozova skidao putnike i slao ih pravo u Dom „Levente“, policijskom savetniku Kenjekiju je na dušu stavljen i pogrom Jevreja. On je, kao čovek Gestapoa, od 1941. organizovao njihovo prebacivanje u Srem, koji je tada bio deo NDH, gde su masovno ubijani. Ako se izuzme njihovo stradanje u raciji u južnoj Bačkoj 1942, u Mađarskoj, da podsetimo, masovnih ubijanja ili deportacije Jevreja nije bilo do nemačke okupacije 1944.

Najžilavije se pred sudom branio Milan L. Popović, jedini Srbin među optuženima. Nije, doduše, poricao da se 21. januara u Budimpešti sastao s ministrom unutrašnjih poslova Ferencom Keresteš-Fišerom i načelnikom Generalštaba Sombathelji-Knausom. Poricao je, međutim, da je pismo ovog drugog, s kojim je istog dana stigao u Novi Sad, bilo zapravo punomoćje za proveru spiskova uhapšenih u raciji koju je, prema navodima optužnice, vršio zajedno sa potpukovnikom Albertom Renkeijem, Feketehalmijevim oficirom za kontrašpijunažu.

Negirao je, takođe, da je njegov nastup u mađarskom parlamentu 15. jula 1942, o kojem smo juče pisali, bio prethodno dogovoren s premijerom Miklošem Kalaijem i za cilj imao da Mađarsku abolira od odgovornosti za zločine iz 1942.

Veđe Vojnog suda III jugoslovenske armije presudu je donelo u četvrtak, 1. novembra 1945. Batori i Kenjeki osuđeni su na smrt vešanjem, a Popović, Deak, Kramer i Zombori na smrt streljanjem. Knezi koji je terećen za prisvajanje srpske i jevrejske imovine, osuđen je na šest godina zatvora.

Svi su se žalila Vrhovnom sudu Jugoslavije koji je, 16. novembra, Batoriju, Kanjekiju, Popoviću, Deaku, Krameru i Zomboriju potvrdio smrtne kazne. Kneziju je vremensku sa šest povećao na deset godina zatvora.

Izvor: NOVOSTI

Vezane vijesti:

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (1)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (2)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (3)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (4)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (5)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (6)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (7)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (8)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (9)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (10)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (11)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (12)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (13)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (14)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (16)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (17)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (18)