Aktuelna godišnjica Prvog svetskog rata, koju će svet obeležavati do 2018, prilika je da se podsetimo najvažnijih mesta u inostranstvu na kojima su sahranjivani srpski vojnici. Na nekima od najpoznatijih počivališta, poput Mauthauzena u Austriji, solunskog Zejtinlika i grčkih ostrva Krf i Vido ili Kajmakčalana u Makedoniji, počast su odali i zvaničnici naše zemlje.
Pomenuti memorijali su, međutim, samo delić baštine koja obuhvata više od 500 lokacija u 40 država sveta, gde su pokopani vojnici iz balkanskih ratova i oba svetska rata. Tako kazuju podaci iz popisa koji je za projekat „Baština ratnika” sačinio istoričar Dejan Ristić, osnivač službe za zaštitu vojnih memorijala i mesta stradanja pri Ministarstvu rada i socijalne politike.
Na osnovu njegovih saznanja i podataka, neka od tih grobalja i spomen-kosturnica, koja su možda manje poznata javnosti, biće predstavljena u dosijeu koji je pred čitaocima.
Samo u Prvom svetskom ratu Srbija je izgubila trećinu stanovništva. Taj broj još je veći ukoliko se dodaju i stradali u oba balkanska rata. Brojne okršaje između 1912. i 1918. srpski vojnici vodili su na područjima današnjih susednih država, gde su stradali usled smrtnog ranjavanja u bitkama, ali i obolevanja ili iscrpljenosti pri prolasku kroz nepristupačne terene. Njihovi grobovi rasuti su u današnjoj Makedoniji, Rumuniji, Hrvatskoj i Albaniji.
Neka od tih počivališta su manje poznata javnosti, a na nekima, osim srpskih vojnika iz balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, zajedno su sahranjeni i jugoslovenski partizani, pa i crvenoarmejci.
Masovna stradanja u Makedoniji
Procene govore da je na području Makedonije sahranjeno između 8.000 i 10.000 srpskih vojnika. Neke od njihovih večnih kuća, nažalost, decenijama su zapuštene, poput spomen-kosturnice na Zebrnjaku. Nekada najmonumentalnije srpsko obeležje u ovoj zemlji, građeno je od 1934. do 1937. u čast pobede Srba u Kumanovskoj bici. Ovo arhitektonsko remek-delo, rad Momira Korunovića, sadržalo je kapelu s kosturnicom i kulom visine 48,5 metara. Unutrašnjost kripte i kapele oslikao je Živorad Nastasijević. U Drugom svetskom ratu spomenik su porušile bugarske trupe. Kula je tada potpuno uništena, a ostaci kapele i kosturnice su očuvani, ali s velikim oštećenjima.
Još tragičniju sudbinu doživela su dva lokaliteta u Štipu – Kalenica i Senjak, na kojima su nekada bila vojnička groblja gde je počivalo više hiljada boraca. Ta počivališta su u tolikoj meri zapuštena da se u evidenciji Ministarstva rada vode pod oznakom „ne postoji”. I njih su srušili Bugari u Drugom svetskom ratu. Tom prilikom na Kalenici je stradala kapela s kosturnicom po projektu Ivana Meštrovića i s freskopisom Krste Hegedušića. Umesto sećanja na stradale u borbama na Bregalnici, Ovčem, Ježevom i Kalimatskom polju u Drugom balkanskom ratu, danas je na ovom mestu meteorološka stanica. Što se Senjaka tiče, na lokaciji memorijala podignutog 1931. nalazi se pijaca.
Od očuvanih memorijala izdvaja se spomen-kapela u Udovu kod Valandova, takođe po nacrtu Momira Korunovića. Podignuta 1934. u nacionalnom arhitektonskom stilu srednjovekovnih bogomolja raške i srpsko-vizantijske škole, posvećena je žrtvama Valandovskog pokolja, na Veliki petak 1915. godine. Te noći bugarske trupe su prešle granicu i iznenada napale srpsku jedinicu u Udovu, iako Srbija tada nije bila u ratu s Bugarskom, ubivši 261 vojnika. U temeljima kapele pohranjeno je 27 sanduka s posmrtnim ostacima nastradalih kod Valandova, ali i u potonjim borbama u Prvom svetskom ratu.
Monumentalna Međedija i grobovi bez oznaka
Značajna mesta sećanja za Srbe nalaze se u Rumuniji. Najmonumentalniji memorijal u ovoj zemlji je spomen-kosturnica u Međediji, gde počivaju ostaci pripadnika Prve srpske dobrovoljačke divizije, koji su se 1916. borili u bici za Dobrudžu. Sagrađena je u obliku piramide, od belog venčačkog mermera, a otkrivena 1926. u prisustvu jugoslovenskog kralja Aleksandra Prvog i njegove supruge kraljice Marije. Prošle godine su je obišli srpski zvaničnici povodom stogodišnjice borbi na frontu kod Dobrudže.
Još jedan memorijal je gradsko groblje u Aradu, na kojem je i parcela s pripadnicima srpske vojske stradalim u toku internacije u austrougarskom logoru u aradskoj tvrđavi. U spomen-kosturnici, koju su 1932. godine podigli Janko Mihajlović, njegova supruga Saveta i sin Radivoje, počiva oko 400 vojnika. Imena nekih među njima ispisana su na dve obližnje spomen-ploče. Inače, pod zidinama tvrđave u Aradu počiva više od 4.000 srpskih vojnika koji su se u internaciji našli između 1914. i 1918, o čemu svedoči samo spomen-ploča na glavnoj kapiji koja se, međutim, nalazi na suprotnom kraju utvrđenja.
Groblje u rumunskom mestu Lugož sadrži parcelu na kojoj, prema arhivi Ministarstva rada, počiva 17 vojnika srpskog porekla – po svoj prilici članova lokalne srpske zajednice stradalih kao pripadnici rumunskih trupa.
Hram koji je vaskrsnuo
Spomen-crkva s kosturnicom srpskog pravoslavnog manastira Uspenja Presvete Bogorodice kod Dalja po mnogo čemu je jedinstven vojni memorijal. Osim što je na tlu današnje Hrvatske, u njoj zajedno počivaju borci iz oba svetska rata.
Tada su i pronađeni posmrtni ostaci srpskih, jugoslovenskih i sovjetskih ratnika stradalih u borbama za oslobođenje u Prvom i Drugom svetskom ratu. Pošto su tada i sahranjeni, crkva dobija status kosturnice. Manastirski kompleks je prvobitno podignut 1738. u toku Druge velike seobe Srba predvođenih patrijarhom Arsenijem Četvrtim.
Zajedničko počivalište
Albanija je postala svojevrsni sinonim za stradanja pripadnika srpske vojske i izbeglog življa u toku povlačenja u zimskim i prolećnim mesecima 1915. i 1916. godine. Kao posledica strateškog premeštanja trupa i prinudne migracije dela stanovništva, na području Albanije nastao je veći broj srpskih vojnih grobalja.
Ta počivališta se, između ostalog, nalaze u Tirani, Skadru, Draču, Lješu, Korči, Kavaji, Arti i Valoni. Zanimljivo je da, iako na većini pomenutih nekropola počivaju pripadnici srpske vojske iz Prvog svetskog rata, na grobljima u Tirani, Skadru, Korči i Valoni uz njih su sahranjeni i jugoslovenski partizani ubijeni u fašističkim logorima u Albaniji.
Autor: Dimitrije Bukvić
Izvor: POLITIKA
Vezane vijesti:
Ivan Stoilković: Kako od zaborava čuvamo spomenik na Zebrnjaku