O Dnevniku nadbiskupa zagrebačkog dr Alojzija Stepinca

Razgovori predstavnika Rimokatoličke crkve u Hrvata i Srpske pravoslavne crkve o nadbiskupu zagrebačkom i kardinalu dr Alojziju Stepincu, započeti na inicijativu pape Frančeska (i diskretnom kontrolom njegovog specijalnog izaslanika Bernarda Ardura, predsednika vatikanskog Odbora za istorijske nauke), bili su povod brojnim tekstovima u štampanim medijima, pričama u televizijskim programima i na nekoliko tribina u Srbiji. Autori i gosti, čast izuzecima, uglavnom su slabi poznavaoci teme jer su se, sudeći po njihovim namerama, rukovodili maksimom da je važnije oglasiti se u javnosti nego doprineti rasvetljavanju tamne strane pomenutog nadbiskupa. U svim tim prilikama pominjan je dnevnik koji je nadbiskup lično pisao ili je to povremeno i uz blagoslov činio njegov sekretar. Jedno je sigurno: malo ko od pomenutih je pročitao makar jedan pasus objavljen ranijih decenija u raznim formama.

Među malobrojnim istoričarima (Srbima) koji se bave istraživanjem određenih tema o Drugom svetskom ratu, gotovo da se na prste jedne ruke mogu pobrojati oni koji znaju nešto više o ulozi Rimokatoličke crkve u pripremi i životu Nezavisne Države Hrvatske. Jedino je akademik istoričar Dragoljub R. Živojinović više decenija istraživao istoriju Rimokatoličke crkve u 20. veku. Dr Nikola Žutić se njome bavi u okviru šireg i dubljeg projekta, korisnog u istoriografiji za razumevanje uticaja Rimokatoličke crkve na razvoj Hrvatstva. Akademik istoričar Ljubodrag Dimić objavio je koautorsko delo sa Žutićem o klerikalizmu samo u vremenu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca kasnije Jugoslaviji (1918–1941).

Ja sam u okvirima svojih istraživanja za doktorat o sudbini Srpske pravoslavne crkve 1941–1945. godine morao najpre da se upoznam sa dotadašnjim radovima a potom da pogledam dostupnu arhivsku građu o ulozi i učešću rimokatoličkog klera u zločinima.

Smatram da je dnevnik koji je vodio nadbiskup zagrebački Alojzije Stepinac veoma vredan istorijski izvor za razumevanje njegovih aktivnosti koje su, pored ostalog, produkt položaja koji zauzima u kleru i zaveta Crkvi, ličnih osećanja. Nadbiskupova karakterologija je veoma kompleksna i prosta istovremeno kad su u pitanju Srpska pravoslavna crkva i Srpstvo ali i hrvatska nezavisna država.

Nadbiskup je u dnevnik odlagao određena pisma koje je dobijao i često beležio komentare o sadržaju tog dokumenta. Koristan primer može biti pozivnica Milana Antića, ministra Dvora kralja Aleksandra Karađorđevića. Nadbiskup je na donjem delu napisao svoje zapažanje o susretu. Takvih priloga bilo je sijaset. Istovremeno, ima bezbroj primera da na pojedinim pismima nije ništa beležio. Na primer, na čestitki ustaškog poglavnika Ante Pavelića povodom rođendana.

Nema pouzdanih tragova kada je i gde dnevnik pronađen na Kaptolu. Sudeći po materijalu sa suđenja nadbiskupu i saradnicima, objavljenom u knjizi Suđenje Lisaku, Stepincu, Šaliću i družini, ustaško-križarskim zločincima i njihovim pomagačima (Zagreb 1946), i knjizi Jože Horvata i Zdenka Štambuka Dokumenti o protunarodnom radu i zločinima jednog dijela katoličkog klera (Zagreb 1946), dnevnik je i dalje bio nepoznat. Ni Viktor Novak u obimnom radu Magnum Crimen (Zagreb 1948, drugo izdanje Beograd 1988) niti Ivan Mihovilović u knjizi Tajni dokumenti o odnosima Vatikana i ustaške „NDH“ (Zagreb 1952) nisu navodili delove. To ukazuje da se za dnevnik nije znalo!

Poznato je da su neposredno pred bežanje iz Zagreba ustaški glavari (ministri Pavao Canki, Stjepo Perić i Mehmed Alajbegović), dr Filip Lukas, urednik brojnih izdanja i Hrvatske enciklopedije, nadbiskupu predali lične stvari kao i delove lične arhive poglavnika Ante Pavelića i arhiva Ministarstva vanjskih poslova Nezavisne Države Hrvatske. Nije poznato ko je i kada sve to pronašao. Moguće je pretpostaviti da su to nadbiskupovi najbliži saradnici otkrili pod pritiskom pripadnika jugoslovenske odnosno hrvatske Ozne/Udbe, kao što su pokazali gde se nalazi i zlato i druge dragocenosti. Nejasno je zašto je godinama sakrivan sadržaj dnevnika. Odgovor je moguće potražiti u činjenici da je Josip Broz dobio na poklon više od 120 ploča sa govorima poglavnika Ante Pavelića i razni drugi materijal (fotografije, novine), koji je i dan-danas nedostupan malobrojnim istraživačima koje zanima kraj Nezavisne Države Hrvatske.

Nije poznata do detalja dalja sudbina dnevnika. Zna se sledeća činjenica: hrvatska Udba, poštujući uobičajeni postupak kad je reč o vrednoj arhivskoj građi, fotografisala je svaki list i prilog koji se nalazio između stranica i to umnožila u najmanje 10 primeraka i uputila po jedan primerak istoimenim republičkim organima. Sudeći po nekim tvrđenjima, hrvatska Udba predala je original Komisiji Izvršnog vijeća Sabora SR Hrvatske za odnose sa vjerskim zajednicama. (Ivan Cvitković, Ko je bio Alojzije Stepinac, Sarajevo 1986: na strani 35 Cvitković, međutim, nije koristio ni original niti kopiju već samo delove objavljene u časopisu Međunarodna politika, br. 2/1953, Beograd).

Gotovo svi istoričari koji su objavljivali u vreme komunističke Jugoslavije ponavljali su samo nekoliko kratkih beleški iz dnevnika. Delovi nadbiskupova dnevnika publikovani su prvi put 1951. godine u časopisu „Međunarodna politika“.

Hrvatski rimokatolički teolozi koji su poslednjih decenija pisali o nadbiskupu Stepincu izbegavali su da pominju njegove beleške i priloge, na primer: Jure Krišto, Katolička crkva i Nezavisna Država Hrvatska, I-II, Zagreb 1998.

Ni učesnici okruglog stola Nadbiskup Stepinac i Srbi u Hrvatskoj u kontekstu Drugoga svjetskog rata i poraća(Zagreb 2016) u pripremi svojih radova nisu koristili njegov dnevnik.

Robin Harris u knjizi Stepinac njegov život i vrijeme (Zagreb 2016) citira delove Stepinčeva dnevnika a kao izvor poslužio mu je feljton Ljube Bobana u zagrebačkom nedeljniku Danas iz 1990. godine..

S obzirom na to da je učestvovao u pisanju kauze radi posvećenja nadbiskupa Stepinca, Juraj Batelja je imao prilike da čita dnevnik i citira, doduše, samo određene delove: Rivellijeva zavjera laži – Blaženi Alojzije Stepinac i Srpska Pravoslavna Crkva, Zagreb 2015.

Ostaje pitanje da li je koristio original, mikrofilm ili fotografsku kopiju, jer on to nigde ne naglašava.

Svojevremeno je filozof Svetozar Livada u jednom intervjuu kazao da je čitao nadbiskupov dnevnik. Livada, doduše, nije kazao kada je i koliko tomova čitao, niti je objasnio kako to da baš on zasluži takvu privilegiju. Kako u pomenutom intervjuu nije citirao gotovo ni jedan zapis, teško je poverovati u njegovu tvrdnju.

Zanimljivo je da publicista Branimir Stanojević („Dnevnici Alojzija Stepinca“, na internetu) jedini tvrdi da je bilo šest knjiga dnevnika i da se one nalaze u Beogradu!

Novinska agencija „Srna“ avgusta 2016. godine zatražila je od uprave Hrvatskog državnog arhiva u Zagrebu informacije o nadbiskupovom dnevniku. U odgovoru je navedeno da su originalni dnevnici vlasništvo Zagrebačke nadbiskupije i čuvaju se u Postulaturi Alojzija Stepinca na Kaptolu u Zagrebu, dok se digitalizovani dosije koristi u njihovoj ustanovi. Originali su snimljeni na mikrofilm. U odgovoru se izričito kaže da su dnevnici pisani u pet knjiga. Navode da je Uprava državne bezbednosti (ne kažu koja – jugoslovenska ili hrvatska!) svojevremeno od Zagrebačke nadbiskupije uzela te knjige i stavila ih u ustrojeni dosije o nadbiskupu. Dosije sa svim materijalima je 1992. predat Zagrebačkoj nadbiskupiji a od 2000. godine dat je Hrvatskom državnom arhivu. „Može se koristiti u čitaonici Hrvatskog državnog arhiva“, stoji na kraju odgovora Hrvatskog državnog arhiva agenciji „Srna“ (tekst „Originalni dnevnici su u Zagrebačkoj nadbiskupiji“ može se pronaći na internet prezentaciji agencije „Srna“).

Na kraju ostaju dva pitanja: Koliko je onih koji u svojim tekstovima i govorima znaju za prepisku agencije „Srna“ i Hrvatskog državnog arhiva? Zašto Patrijaršija Srpske pravoslavne crkve nije poslala nekog istraživača da pokuša da makar letimično pregleda digitalizovanu verziju dnevnika nadbiskupa Stepinca?

Piše: Veljko Đurić Mišina

Izvor: Fond strateške kulture

Vezane vijesti:

Svetozar Livada: Čitao sam dnevnik Alojzija Stepinca …

Zašto Stepinac nikada ne može postati svetac | Jadovno 1941.

Svetozar Livada: Dogovor ekumenista da Stepinac bude svetac …