Nikola Milovančev: Šibenik u crvenom deliriju – septembar 1943.

Veliki broj žrtava nastradalih od pobjedničke strane (preko 350.000 usmrćenih) je svakako jedan od važnih razloga zašto temeljit popis žrtava Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji nikada nije bio izvršen u 45 godina, od 1945. do 1990.

Predgovor priređivača

Iz nekoliko komentara čitalaca na jedan članak prof. dr. Vladislava Sotirovića, koji je objavljen na portalu Jadovno 1941, shvatio sam da mladi čitaoci, posebno u Srbiji i Republici Srpskoj, malo znaju o zločinima počinjenim u ime Komunističke partije Jugoslavije i njenog vođe Josipa Broza u periodu od 1941. do 1945.

Zato je posebna zadaća moja i svih nas, čiji su očevi i djedovi učestvovali u partizanskom pokretu zbog borbe protiv okupatora a ne radi dovođenja Broza i komunista na vlast, koja je rezultirala velikim brojem ljudi ubijenih, bez suđenja, i to nakon završenog rata, u suprotnosti sa svim međunarodnim konvencijama i normama ratnog prava. Jasno je da se 1945. moralo pristupiti utvrđivanju zločina okupatora i njihovih pomagača i strogom kažnjavanju počinilaca – to je čak bio imperativ.

Ali, apsurdno je, da su desetine hiljada nevinih ljudi ubijene, dok su mnogi od stvarnih zločinaca, umjesto da budu kažnjeni, uspjeli da mirno preobuku uniformu poslije ljeta 1943. i postanu »partizani«, a brojni od njih zatim čak i »komunisti«. Inače, veliki broj žrtava nastradalih od pobjedničke strane (preko 350.000 usmrćenih) je svakako jedan od važnih razloga zašto temeljit popis žrtava Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji nikada nije bio izvršen u 45 godina, od 1945. do 1990.

Odlučio sam se da skrenem pažnju na četnički izvještaj pod naslovom »Severna Dalmacija. Političke prilike i odnosi od početka rata sa Jugoslavijom do danas«, nepoznatog autora, pisan krajem decembra 1943. Taj dokument je objavljen još 1983. (za to vrijeme vrlo hrabro), u »Zborniku dokumenata Narodnooslobodilačkog rata«, u izdanju Vojnoistorijskog instituta Jugoslovenske narodne armije (JNA).

Iz spomenutog izvještaja citiramo dio iz poglavlja »Šibenik u crvenom deliriju«, koji se odnosi na situaciju u Šibeniku u vrijeme kapitulacije Italije, septembra 1943.

Nikola Milovančev
÷

Šibenik u crvenom deliriju…

Šibenik je po padu Italije dao ovakvu sliku. Osmog septembra se saznalo za kapitulaciju. Devetog grobni mir u gradu, predosjeća se oluja. Desetog dolaze u grad partizanski komandanti da pregovaraju o predaji grada sa strane ital. đenerala, ali general zavlači stvar. Partizanskim odredima nije dozvoljen ulaz u grad, ali stupa u akciju šibenički »Narodno-oslobodilački odbor« koji vrši pripreme za triumfalni doček »Narodno-oslobodilačke vojske«. Sve plamti od crvene boje.

Ali »vojska« ne dolazi.

Tada, oko 11 sati počinju pretresi po srpskim kućama i kućama Hrvata i Slovenaca jugoslovenske orijentacije i odmah počinju hapšenja. Prvi biva hapšen pomenuti poručnik Kovač¹ sa dvojicom Srba i devojkama Srpkinjama. Italijanski komandant, u očekivanju nemačke vojske, još zateže i ne predaje grad, a rulja u gradu pada u delirijum i urla proti Srba i četnika »plaćenika i izdajnika«. Sutradan hapšenja po ćelom gradu i rulja se kreće gradom za patrolama koje vrše hapšenja i urla: »Smrt četnicima! Ubi kurve srpske!«.

Oko 20 ljudi pokušava napadaj na kuću u kojoj sa familijama stanuju pravoslavni sveštenici, članovi crkvenog suda sa sudskim činovnicima, ali napadaj sprečavaju italijanski vojnici iz susedne italijanske komande i sklanjaju pomenute porodice u podrum komande. Oko 1 sata po podne prva partija hapšenika, njih osam na broju sa protom Krstanovićem², pravoslavnim parohom šibeničkim, biva odvedena na strelište i ubijena.

Kroz to vreme rimokatolički sveštenici se slobodno kreću gradom, a neki na biciklu dolaze iz okoline kroz partizansku vojsku i dolaze u grad. Hapšenja se vrše dalje, u gradu potpuna anarhija. Partizanski komandanti stalno navaljuju na ital. generala da preda grad, ali ovaj zna da se približuju Nemci i ne popušta. Anarhija caruje, hapšene se trpaju u dvorište Batiđeli ( Battigelli ) kod željezničke stanice. Odjednom oko 6 sati po podne puče glas da su Nemci u gradu. Nastade panika.

Partizanski komandanti se izgubiše a za njima krenu na hiljade naroda, iz one mase koja je bila aktivna u stvaranju anarhije i nereda.

Sa nemačkom vojskom došao je bio i hrvatski ministar Frković, da organizuje civilne vlasti. Na tešku muku mu je uspelo nekako skrpiti, jer niko nije hteo da se primi. Porazilo ga je kad je video da dolazak nemačke vojske i pripojenje »oslobođenih krajeva majci Hrvatskoj« niko u cjelom gradu nije pozdravio ni jednim gestom, a u cjelom Šibeniku samo knjižara Radić bila je okićena hrvatskim trobojkama i slikom Poglavnika.

Sutradan po dolasku nemačke vojske vraćala se iz internacije, sa otoka Molata, jedna veća grupa Šibenčana, na čelu sa drom Oskarom Novakom³. Sav motorni jedrenjak s kojim su dolazili bio je okićen crvenom draperijom, a putnici crvenim maramama mahali prema Šibeniku za koji su bili uvereni da je u partizanskim rukama, i pevali su komunističke pesme; na brodu je bilo nekolko Srba, interniraca, koji su bili optuženi od partizana kao četnički simpatizeri i držani u brodu pod stražom kao hapšenici.

Svi muškarci su bili naoružani, putem su im partizani bili dali oružje. Imali su mašinske puške i 1 mitraljez. Ali kad su došli na sred kanala pred samu obalu i opazili nemačke tenkove i vojnike na obali, nastala je panika. Sva draperija i sve oružje bačeno je u more a stale su se pevati pesme Hrvatskoj i Poglavniku. Nemci nisu dozvolili iskrcavanje putnika, nego su uperili na brod automatsko oružje. Na to je došao ministar Frković, porazgovorio se sa drom Novakom, a potom glasno upitao: »Imali među vama partizana«? Odgovor je bio: »Nema!«

Na to je sledio ustaški pozdrav »Za dom!… Spremni« i svi su putnici bili pušteni svojim kućama, a još istoga dana mnogi od njih otišli su u šumu.

Ovaj gest ministra Frkovića inaugurisao je daljni odnos hrvatskih vlati prema partizanima.
Dva meseca docnije došao je u Šibenik drugi hrvatski ministar dr Lorković. Na jednoj široj konferenciji u prisustvu nemačkog vojnog delegata, ministar je otvorenim aluzijama zauzeo neprijateljski stav prema četnicima kazavši da će im se »ubrzo dati prilika da se idu obrijati«, što je značilo da će četnici (koji nose brade) ubrzo biti odavde proterani. Posle njega je gradski načelnik dr Blažević ironički govorio o onima što »čuvaju prugu«.

Tako je sa zvanične strane bio ovde inaugurisan neprijateljski odnos prema četnicima. Taj odnos je i ranije postojao, raspirivali su ga partizani u hrvatskim redovima, koji izjavljuju da su im četnici neprijatelji br. 1. Sad se taj neprijateljski odnos silno pojačao. Hrvatske vlasti, preko pojedinih činovnika, provociraju tužbe protiv četnika sa strane naroda, sami pišu te tužbe, izmišljaju prekršaje i obične slučajne izgrede pojedinaca, naduvaju – sve u saradnji sa komunistima, a već sami ugledniji građani i predstavnici vlasti ne prestaju sa insinuacijama proti četnika kod njemačkih vojnih vlasti.

Hajka protiv četnika naročito se pojačala nedavnim dolaskom jačih skupina ustaške milicije u Šibeniku, tako da su provokacije na ulici bile na dnevnom redu, a čak i napadaji tvorni na četnike…
÷

Napomene:

¹ Poručnik Vojske Kraljevine Jugoslavije Franc Kovač, Slovenac, koji je kasnije počeo da špijunira u korist partizana i zatim početkom 1944. prebjegao partizanima. Poslije rata, dok je vozio motor na putu između Benkovca i Zadra, ubijen je rafalom iz zasjede (podatak po: Nikola Pulić, Sinovi Orjune i novo četništvo, Zagreb 1991, str. 99).

² Prota Konstantin Krstanović bio je rodom iz Knina. Po dokumentu UDB-e za grad Šibenik od 19. IV 1948. ubijen je u Šibeniku nakon kapitulacije Italije, u septembru 1943. »kao organizator četničkog pokreta u Šibeniku i saradnik okupatora« – v. Blanka Matković, Ivan Pažanin (uredili): »ZLOČINI I TEROR U DALMACIJI 1943.-1948. POČINjENI OD PRIPADNIKA NOV, JA, OZN-e I UDB-e. DOKUMENTI«, Zagreb 2011, str. 722-723.

³ Dr. Oskar Novak izabran je 1936. g. za potpredsjednika Hrvatske seljačke stranke (HSS) za kotar Šibenik – v. Hrvoje Matković: Djelovanje i sukobi građanskih stranaka u Šibeniku između dva svjetska rata, Radovi, knj. 2, Zagreb, Institut za hrvatsku povijest, 1972. g., str. 277.

/citirano po: Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XIV (četnički dokumenti), knjiga 3 (septembar 1943 – avgust 1944), Vojnoizdavački zavod, Beograd 1983, dok. broj 435 – »ČETNIČKI IZVJEŠTAJ OD KRAJA PROSINCA 1943. O POLITIČKIM PRILIKAMA I ODNOSIMA U SJEVERNOJ DALMACIJI«, original (tipkan na pisaćem stroju) u Arhivu Vojnoistorijskog instututa, arhiva četnička, reg. br. 37/3, k. 157/

Priredio: Nikola Milovančev