Nikola Milovančev: Memorandum patrijarhu – dosta je progona SPC u Kraljevini (1940)

Ova država se ni u buduće u svojim najtežim istoriskim časovima neće moći osloniti ni na jednu crkvu ili versku zajednicu nego samo i isključivo na SPC, stoji u Memorandumu.

U Brozovoj Jugoslaviji, posle 1945, objavljeno je mnogo istorijskih knjiga i članaka u kojima se spominjao tobožnji „privilegovani položaj“ Srpske pravoslavne crkve (SPC) u jugoslovenskoj kraljevini 1918–1941. godine. A kakav je bio stvarni položaj SPC u Jugoslaviji uoči Drugog svetskog rata, možemo jako dobro da vidimo iz jednog dokumenta, Memoranduma SPC u Sloveniji, upućenog patrijarhu Gavrilu Dožiću 10. aprila 1940.

Memorandum je objavljen pre jedne decenije, zaslugom g. Bojana Cvelfara, tadašnjeg direktora istorijskog arhiva u Celju (Zgodovinski arhiv Celje) a sadašnjeg direktora Arhiva Slovenije, u knjizi „Letopis Srpske pravoslavne parohije u Celju“ (2009/2010. g.). Posle toga je g. Cvelfar i doktorirao na temu položaja SPC u Sloveniji 1918–1941; nažalost, u okviru SPC se još nisu našla sredstva za prevod na srpski jezik i objavljivanje čitavog dela dr Bojana Cvelfara, pa je dosad, na slovenačkom jeziku, štampan samo jedan deo te doktorske disertacije (na 550 strana, Institut za novejšo zgodovino, Ljubljana, 2017).

Memorandum patrijarhu od 10. aprila 1940. potpisala su u Beogradu trojica umnih i Crkvi istinski odanih izaslanika SPC iz Slovenije: slovenački političar, advokat i tadašnji predsednik Crkvene opštine Ljubljana, dr Milan Korun (1886-1962), i dvojica sveštenika – ljubljanski paroh Bogdan Matković i celjski sveštenik Ilija Bulovan. Slika o položaju SPC u Kraljevini Jugoslaviji koju dobijamo čitanjem ovog teksta je toliko sumorna da će iznenaditi čak i dobre poznavaoce tematike, a slika nedoraslosti i ništavnosti beogradske političke „elite“ uoči Drugog svetskog rata je poražavajuća.

U jednom pasusu autori Memoranduma čak vrlo lucidno predviđaju šta će uslediti sledeće, 1941. godine, u vreme napada, komadanja i okupacije Jugoslavije: „…da se ova država ni u buduće u svojim najtežim istoriskim časovima neće moći osloniti ni na jednu crkvu ili versku zajednicu nego samo i isključivo na Srpsku pravoslavnu crkvu…“.

Prota Ilija Bulovan prilikom dočeka mitropolita zagrebačkog Dositeja u Celju, 11. novembra 1939. (drugi s desna do mitropolita, na slici su još prote Dimitrije Vitković i Lazar Živadinović)

U arhivu celjske crkvene opštine nije sačuvan nikakav odgovor na uručeni Memorandum ili podatak da su sa njim u vezi bile preduzete bilo kakve mere od strane patrijarha, Sv. arh. Sinoda ili Sv. arh. Sabora SPC.

Ovde donosimo drugi deo Memoranduma, devet tačaka zaključnih razmatranja.

÷

…

VAŠA SVETOSTI!

Nalazimo:

1) da su za rešavanje bračnih sporova za članove Pravoslavne crkve u Kraljevini Jugoslaviji nadležni samo crkveni sudovi Srp[ske] Pravoslavne crkve, i to na osnovu Zakona o Srpskoj pravoslavnoj crkvi, koji u svom prvom članu kaže da ona samostalno upravlja i uređuje crkvenoverske poslove, na osnovu Ustava srpske pravoslavne crkve, koji u članu 129 kaže da crkveni sud sudi sporove o valjanosti, poništenju i razvodu braka, a po Postupku za crkvene sudove propisanom od Srpske pravoslavne crkve;

2) da članovi Pravoslavne crkve zbog svoje verske orijentacije ne mogu biti potčinjeni odredbama kanona Rimokatoličke crkve;

3) da se potčinjavanje pravoslavnih građana u Kraljevini Jugoslaviji u kanonskoj odredbi Rimokatoličke crkve protivi osnovnom državnom zakonu – državnom ustavu – kao izvoru i podlozi celokupnog državnog zakonodavstva, a koji garantuje ravnopravnost svima zakonom priznatim veroispovestima. A o ravnopravnosti se ne može govoriti ako se građani jedne vere primoravaju na pokornost propisima druge vere;

4) da postupak državnih sudova u Sloveniji znači omalovažavanje državnog ustava i povremeno naglašavanje superiornosti Rimokatoličke crkve i njezinih kanonskih propisa nad ostalim crkvama i verskim zajednicama u Kraljevini Jugoslaviji;

5) da su prema ovakvom držanju državnih sudova sve crkvene avtonomije bezvredna stvar, stavljena na papir radi nekog reda;

6) da ovakav postupak državnih sudova i sistem koji je u Sloveniji zaveden u odnosu prema pravoslavnim građanima, znače ne samo gaženje državnoga ustava, Zakona o srpskoj pravoslavnoj crkvi i njezina Ustava, nego i potpuno nipodaštavanje značaja Srp[ske] pravoslavne crkve u ovoj državi i gaženje po ugledu, časti i dostojanstvu njezinu;

Crkva Sv. Save u Celju, srušena od nacista 1941. (projektovao arhitekta Momir Korunović)

7) da je ova država ne samo stvorena isključivo zaslugama i žrtvama sinova Srpske pravoslavne crkve, u poređenju s drugim crkvama i verskim zajednicama koje su državnim ustavom stavljene s njom na istu zakonsku razinu, nego da se ova država ni u buduće u svojim najtežim istoriskim časovima neće moći osloniti ni na jednu crkvu ili versku zajednicu nego samo i isključivo na Srpsku pravoslavnu crkvu, pa da već i zbog toga ne može da trpi uvrede;

8) da je Srpska pravoslavna crkva, koja je bila u dve srpske kraljevine državna crkva, ne samo izgubila taj položaj u Kraljevini Jugoslaviji, nego je potpuno izgubila i ravnopravnost s ostalim verskim zajednicama koja joj je ravnopravnost tobože državnim ustavom zagarantovana: a) jer je njezina imovina, koja je bila u najviše slučajeva zaveštanje njezinih pobožnih sinova i kćeri, od države ocenjivana jednako kao i imovina austrijskih i mađarskih grofova i turskih begova, koji su je dobivali za usluge, činjene austrougarskoj državnoj ideji, rimskom katolicizmu i turskom polumesecu, a protiv krsta, pravoslavlja i Slovenstva; b) jer joj je država oduzela onaj instrumenat, koji je i sačuvao srpstvo, pravoslavlje i slovenski osećaj u krajevima izvan granica u kojima je ona bila državna crkva: veroispovedne škole, a ostavila ga Rimokatoličkoj crkvi da pomoću njega stvara i odgaja najborbeniji i najfanatičniji kadar i protiv Srpstva i protiv Pravoslavlja i proti Slovenstva; v) jer ni jednoj crkvi ni verskoj zajednici u Kraljevini Jugoslaviji nije bilo zabranjeno javno bogosluženje i javna molitva nego jedino Srpskoj pravoslavnoj crkvi; g) jer ni jedna crkva u Kraljevini Jugoslaviji nije bila javno bijena kao što je to bila Srpska pravoslavna crkva, i d) jer se ni u jednom delu države ne smatra zločinom biti pripadnikom jedne crkve ili verske zajednice koja je u tom delu države u manjini, kao što se u Sloveniji smatra zločinom biti pripadnikom ma koje druge crkve ili verske zajednice sem i izvan Rimokatoličke crkve; i

9) da odluka Sv. Arhijerejskog Sinoda Br. 10.572/zap.13 – I – 1940 znači prepunjenu čašu strpljivosti i dobačenu rukavicu ovakvoj državnoj upravi, da je, dakle, ovakvo stanje dalje nepodnošljivo.

Stavljajući se na raspoloženje molimo stoga vašu Svetost, da Srpska pravoslavna crkva preko svojih nadležnih tela odluci Sv. Arhijerejskog Sinoda odmah i najkraćim putem kod odlučujućih državnih faktora pribavi uvaženje i priznanje njezine opravdanosti, i uz nastoji da kraljevska vlada na najkraći način definitivno proglasi da § 111 o.g.z. bivše Austrije nije važio, ne važi i ne može važiti za članove Srpske pravoslavne crkve, koja ima svoje avtonomno zakonodavstvo, i to bez obzira da li su ti njezini članovi rođeni od pravoslavnih roditelja ili su prelazom na osnovu postojećih zakona postali članovima Srpske pravoslavne crkve.

Pa ako današnja državna vlada ne bi htela da ovo nemoguće i bolesno stanje ozdravi i to u najkraćem roku, da tada srpska pravoslavna crkva pozove svoj narod u borbu za spasavanje časti, ugleda, dostojanstva i značaja svoje crkve. Ovo zato jer nalazimo da srpska pravoslavna crkva ne može i ne sme dozvoliti, da njena čast, ugled i dostojanstvo bude moneta za potkusurivanje pogodaba među političarima, kojima ne leži na srcu ni čast, ni ugled, ni mir ni blagostanje ni naroda ni države, nego samo i jedino njihovi i njihovih partija i mandatora posebni i naročiti računi.

Nalazimo da je žalosno i stid nas je što se je uopšte, ma u kom to delu države bilo moglo da stekne takvo jedno ubeđenje da se u ovoj državi može nekažnjeno Srpska pravoslavna crkva nipodaštavati, vređati, progoniti i šamarati. I ako poneki politički ljudi mogu sebi da dozvole tako neukusnu razonodu i zabavu na račun Srpske pravoslavne crkve, nalazimo da to ne mogu i neće više trpeti i dozvoljavati predstavnici i upravljači njezini. A ako li im je pak potrebna narodna podrška, nalazimo i verujemo, da će je narod svesrdno dati. Ako je potrebna borba, slična konkordatskoj, neka se bez bolećivosti povede, jer čast i ugled Srpske pravoslavne crkve ne dozvoljavaju dalju šegu sa sobom od strane političkih ljudi.

Mislimo da je bilo dosta strpljivosti a previše uvreda i nipodaštavanja, pa, iznoseći ovu – rekli bi sramnu – sliku položaja Pravoslavne crkve u Sloveniji pred lice Vaše Svetosti kao poglavara Srpske pravoslavne crkve i predsednika njezinih vrhovnih tela, molimo se Bogu da upravljači Njegove svete crkve shvate svu težinu uvreda, koje joj se nanose, pa da joj najenergičnijim načinom pribave potrebno i zasluženo respektovanje. Šaljući Bogu takvu molitvu celivaju Vašoj Svetosti sv. desnicu:

U BEOGRADU, dne 10. aprila 1940. godine.

za Pretsednika crkvene opštine ljubljanske: Dr Korun[1] s.r.
Paroh ljubljanski: prota Bogdan Matković[2] s.r.
Pretsednik c[rkvene] o[pštine] mariborske[3]
za Paroh[a] mariborskog: (po ovlašć[enju]) prota Bogdan Matković
za Pretsednika c[rkvene] o[pštine] celjske: paroh celjski: Prota Il[ija] Đ. Bulovan s.r. [4]

Izvor: „Letopis Srpske pravoslavne parohije u Celju“, Beograd, Celje, 2009/2010, str. 158-160.

÷

Na primerku Memoranduma, sačuvanog u celjskom istorijskom arhivu, crvenom olovkom dopisano je: „Bilo kod Nj. S. 12/4/40“. Međutim, ogorčenje prema položaju Srpske pravoslavne crkve u Kraljevini Jugoslaviji, koje su izrazili njeni čelni ljudi sa područja Slovenije, očigledno nije mnogo uzbudilo vrh SPC u Beogradu. Istim putem (odnosno istom stranputicom) Kraljevina Jugoslavija srljala je još godinu dana, do aprila 1941. Situacija u državi se očito bolje videla sa udaljenosti od 500 kilometara nego iz Beograda. Vapaj da ako „državna vlada ne bi htela da ovo nemoguće i bolesno stanje ozdravi i to u najkraćem roku, da tada srpska pravoslavna crkva pozove svoj narod u borbu za spasavanje časti, ugleda, dostojanstva i značaja svoje crkve“ otišao je u prazno.

Vrh SPC nije pozvao narod u borbu i događaji koji su usledili 1941. zatekli su njene vernike potpuno nespremne.

[1] Dr Milan Korun (Braslovče, 1886 – Ljubljana, 1962), advokat, političar. (Slovenski biografski leksikon, knjiga 1, Ljubljana 1925-1932, str. 52; Osebnosti, Veliki slovenski biografski leksikon, knjiga 1, Ljubljana 2008, str. 517; Enciklopedija Slovenije, knjiga 5, Ljubljana 1991, str. 306).

[2] Prota Bogdan Matković rođen je u Travniku 9. januara 1884. Gimnaziju je pohađao u Gospiću i Zagrebu, gde je zatim godinu dana radio u advokatskoj kancelariji i studirao pravo. Bogosloviju u Sremskim Karlovcima je upisao 1903. i završio ju 1907. za đakona i prezvitera je rukopoložen 1908. u Plaškom (Lika). Bio je sveštenik u Gornjo-karlovačkoj eparhiji do 1919. a zatim dve godine u Banoštoru u Sremu. Od 1921. do dolaska u Ljubljanu 1938. bio je na parohiji u Sisku, gde je stekao veliku naklonost vernog naroda (detaljniji podaci u: Bojan Cvelfar, Srbska pravoslavna cerkev na Slovenskem med obema vojnama, Ljubljana 2017, str. 204-206). 1941. je organizovao u Ljubljani pomoć za brojne izbeglice koje su se sklanjale pred genocidom, bežeći iz ustaške Nezavisne države Hrvatske. O. Bogdan Matković je posle Drugog svetskog rata bio podvrgnut progonu i ucenama, a tajna komunistička policija UDB je marta 1948. predlagala njegovo hapšenje. Ipak, izabrano je suptilnije rešenje, pa je prota Matković prisiljen da napusti Sloveniju i on je preuzeo parohiju u Grubišnom Polju u Hrvatskoj (takođe u Mitropoliji Zagrebačko-ljubljanskoj). Međutim, već u prvoj polovini 1949. je Bogdan Matković (uz sveštenika Vasa Vujovića iz Koprivnice),  proteran i iz Hrvatske zbog „…neprijateljske djelatnosti, širenja šovinističkog utjecaja, i radi njihovog nastojanja da onemoguće saradnju ostalih sveštenika na tom području sa Narodnim vlastima“ (pismo Ministarstva unutrašnjih poslova Narodne Republike Hrvatske zemaljskoj Komisiji za verske poslove, od 14. juna 1950. – cit. po: Veljko Đurić Mišina, Letopis Srpske pravoslavne crkve, 1, Knin-Beograd 2000, str. 444). Posle toga je prota Bogdan Matković postavljen za paroha I parohije zemunske. Preminuo je u Zemunu, 1970. godine.

[3] Potpis nedostaje.

[4] Prota Ilija Bulovan služio je svojoj Crkvi i narodu 65 godina. „Rođen je 26. septembra 1891. godine u Radučiću kod Knina, Dalmacija. Osnovnu školu, klasičnu gimnaziju i zadarsku bogosloviju završio je u Zadru. Rukopoložen je u čin đakona 14. februara, a u čin prezvitera 16. februara 1914. godine. Kao parohijski sveštenik služio je u Broćancu kod Splita, u Pađanima i u Splitu. Zatim je, u julu 1922. godine, postavljen za vojnog sveštenika. Služeći u raznim garnizonima, opsluživao je i više parohija: u Kragujevcu, Varaždinu, Čakovcu, Murskoj Soboti i Celju, sve do nemačkog napada 6. aprila 1941. godine. Ratne godine je proveo kao divizijski sveštenik pri Dinarskoj četničkoj diviziji… U Australiju je stigao sa porodicom 30. jula 1949. godine. Nastanio se u Sidneju, gde je preko šest godina radio u Repartriation Hospital Concord. Pored toga, prota Bulovan je radio na organizovanju crkvenog života, ne samo u Sidneju već i u celoj Australiji. Kao nadležni Arhijerej za celu dijasporu, Episkop Dionisije, u svom aktu o postavljenju prote Bulovana za Arhijerejskog namesnika, 8. decembra 1949. godine, zatražio je od srpskog pravoslavnog naroda u Australiji da poštuju protu Bulovana kao najstarijeg sveštenika, koji na sebe preuzima teško breme organizacije života Srpske crkve na ovom kontinentu… Za vreme dok je obavljao dužnost Arhijerejskog namesnika na teritoriji Australije osnovano je 16 parohija i crkveno-školskih opština, sagrađeno ili kupljeno devet crkava i podignuta tri crkvena doma. Sve ove parohije i crkvene opštine prota Bulovan je obilazio i brinuo se o njihovom napretku… Preselio se u Carstvo nebesko 22. oktobra 1980. godine i sahranjen je u Sidneju“ (Stanimir Spasović, Srboljub Miletić: „Istorija Srpske pravoslavne crkve u Australiji, Novom Zelandu i Južnoj Africi“).

Izvor: Stanje stvari