Nenad Antonijević: Stradanje Srba na Kosovu je crna rupa naše istoriografije

Doktor istorijskih nauka Nenad Antonijević u razgovoru za „Pečat“ baca novo svetlo na temu koja je bila višedecenijski tabu na ovim prostorima – stradanje Srba na Kosovu i Metohiji tokom Drugog svetskog rata. „Ne smemo dozvoliti da nam se po pitanju pisanja istorije poslednje decenije 20. veka, diktira teza da su Arhiv MKSJ u Hagu za bivšu Jugoslaviju i sudske presude koje je ovaj sud doneo nedodirljivi i samim tim nisu podložni kritičkom čitanju iz fokusa naučne istoriografije“, rekao je dr Antonijević u razgovoru sa Milošem Milojevićem

Iako besprekidno prisutni u javnosti kao važan politički problem i središnji lokus srpskog nacionalnog identiteta Kosovo i Metohija u mnogim aspektima – sa stanovišta istoriografije i drugih društvenih nauka – predstavljaju nedovoljno ispitano područje. Naš sagovornik Nenad Antonijević, doktor istorijskih nauka koji radi u Muzeju žrtava genocida u Beogradu, suočio se sa tim problemom prilikom istraživanja za svoju doktorsku disertaciju posvećenu žrtvama ratnih zločina na Kosovu i Metohiji tokom Drugog svetskog rata.

Poslednjih godina, međutim, objavljeno je nekoliko vrednih monografiji o istoriji srpskog naroda na Kosovu i Metohiji. Istoričar Miloš Jagodić je dvema knjigama obradio srpsko—albanske odnose krajem 19. i početkom 20. veka i uređenje novooslobođenih oblasti Stare Srbije u Prvom balkanskom ratu. Treću knjigu posvetio je mestu Stare Srbije u srpskoj državnoj misli 19. veka (Srbija i Stara Srbija (1839—1869): nasleđe na jugu, Beograd 2016). Više monografskih radova i doktorskih disertacija posvećeno je istoriji Kosova i Metohije u okvirima Kraljevini Jugoslavije. Svojevrsnu krunu bavljenja Starom Srbijom u novijoj srpskoj istorijskoj nauci predstavlja rad Slavenka Terzića Stara Srbija: Drama jedne civilizacije (Beograd, 2012).

Period Drugog svetskog rata ispunjen dinamičnim i dalekosežnim dešavanjima do sada nije adekvatno istražen. Jednim od ovih aspekata – stradanjem srpskog naroda – temeljno se pozabavio Nenad Antonijević a njegov rad, slobodno možemo reći, uspešno nastavlja ovaj nezanemarljiv niz u ostvarenjima novije srpske istorijske nauke.

Gospodine Antonijeviću kada komentarišemo stanje srpske istoriografije o Kosovu i Metohiji možete li da prokomentarišete sa kakvim ste se problemima, ograničenjima i izazovima suočavali tokom istraživanja?

Stradanje Srba u krajem 19. i početkom 20. veka su odlično obrađeni u srpskoj istoriografiji, kao što ste i vi napomenuli zahvaljujući briljantnim studijama profesora Miloša Jagodića (Srpsko–albanski odnosi u Kosovskom vilajetu (1878–1912), Beograd 2009. i Novi krajevi Srbije (1912–1915), Beograd 2013.)

Takođe jedan od odličnih načina obrađivanja teme Kosova i Metohije, predstavlja i monografija profesora Radoša Ljušića iz dva dela o Istoku, naselju na Metohiji, koja na istraživački utemeljen način govori o životu i stradanju Srba na jednom manjem delu teritorije Metohije u dužem vremenskom intervalu. (Hronika podgorskog sela Istok, deo prvi, Vujkina vrata, Beograd 2011. i Hronika podgorskog sela Istok, deo drugi, Vreme surovosti, Beograd 2015.)

Period između dva svetska rata na Kosovu i Metohiji, odlično su obradili takođe srpski istoričari Vladan Jovanović i Božica Slavković.

Srpska i jugoslovenska istoriografija baštini više istoriografskih, publicističkih i memoarskih radova u kojima se govori o zločinima izvršenim u toku Drugog svetskog rata na području Kosova i Metohije, ali je malo onih koji nastoje da na celovit način osvetle brojne oblike putem kojih se on iskazivao u toj složenoj istorijskoj, nacionalnoj i verskoj sredini. Tema zločina genocida izvršenih nad srpskim narodom u Drugom svetskom ratu dugo godina predstavljala je tabu i bila „bela mrlja” jugoslovenske i srpske istoriografije.

Problem izvršenih zločina je uzgredno dodirivan u naučnim radovima o nastanku ideje o Velikoj Albaniji i njenom ostvarivanju, o okupatorima i albanskim kvislinzima i njihovim zločinima nad Srbima na Kosovu i Metohiji (nacistička Nemačka u Srbiji, 21. SS brdska divizija „Skenderbeg“, koju su sačinjavali Albanci i muslimani, italijanski okupacioni sistem i vojne formacije u Jugoslaviji), o stradanju Srpske Pravoslavne Crkve u Jugoslaviji, o ratnoj šteti koju su nemački, italijanski i bugarski okupatori učinili u Jugoslaviji, o izbeglicama i preseljenicima na teritoriji okupirane Jugoslavije, u literaturi o logorima i zatvorima, delovanju NOVJ i JVUO na ovom i susednim područjima, u sećanjima učesnika ratnih zbivanja, zbirkama arhivskih dokumenata (diplomatska, vojna, policijska, sudska građa), u monografijama pojedinih opština i drugoj literaturi. Tema ratnih zločina na Kosovu i Metohiji tokom okupacije sila Osovine za vreme Drugog svetskog rata nije dovoljno istoriografski obrađena u naučnim ra­do­vi­ma u direktnom obrađivanju samo teme stradanja stanovništa, naročito srpskog na Kosovu i Metohiji, a posebno u studijama i monografijama koje obuhvataju čitavo područje Kosova i Metohije.

O oku­pa­to­ri­ma i kvi­slin­zi­ma i nji­ho­vim zločinima nad srp­skim i jevrejskim stanovništvom na Ko­so­vu i Me­to­hi­ji najznačniju monografiju predstavlja izdanje Instituta za savremenu istoriju Srbije iz Beograda, Republičkog odbora SUBNOR–a i Vojnoizdavačkog i novinskog centra iz Beograda, čiji su autori Branislav Božović i Milorad Vavić „Surova vremena na Kosovu i Metohiji, kvislinzi i kolaboracija u Drugom svetskom ratu”. U ovoj monografiji predstavljeni su svi veći zločini albanskih kvislinga u Drugom svetskom ratu na Kosovu i Metohiji, imena inspiratora, organizatora, naredbodavaca, izvršilaca i saučesnika zločinaca, mesta stradanja – nazivi stratišta, tipologija zločina, brojni podaci o žrtvama zločina (imena, starost, zanimanje, mesta prebivališta).

Koja su ograničenja dosadašnjih istoriografskih radova?

I pored svega napred navedenog (brojne vredne i nezaobilazne knjige za proučavanje istorije Kosova i Metohije i srpskog prisustva na tom području), smatramo da nije dovoljno pisano o Kosovu i Metohiji. U svesti našeg naroda i javnosti, preovlađuju kada je reč o ovim prostorima mitovi i mnoge pogrešne činjenice. Tema Kosova i Metohije je u fokusu interesovanja, često samo prilikom obeležavanja značajnih državnih i verskih praznika. Smatramo da je takvom stanju jednim delom doprinela i srpska, a ranije jugoslovenska istoriografija svojim pogrešnim delovanjem, ali još u većoj meri nedelovanjem. Kao „opravdanje“, tu može poslužiti opterećenje ideološkog kalupa koji je nametnula ideologija vladajuće partije (KPJ – SKJ) u vreme socijalističke Jugoslavije. Politika bratstva i jedinstva, u načelu humana ideja, na ovom polju nanela je ogromne štete, insistiranjem na jednakom doprinosu svih jugoslovenskih naroda i manjina u antifašističkoj borbi i stradanju u Drugom svetskom ratu.

Šta je to ideološko opredeljenje značilo u slučaju Kosova i Metohije?

Na Kosovu i Metohiji, ova ideologija je ostavila ogromne i nenadoknadive posledice. Teze su bile da su Srbi i Albanci dali jednak doprinos pobedi nad fašizmom. Kako, međutim, zbog masovne albanske saradnje i zločina nad pravoslavnim stanovništvom, pre svega Srbima, ovo pitanje nije moglo ostati nespomenuto, skrajnuto i potpuno izbrisano, rečeno je da su pripadnici albanske zajednice na Kosovu i Metohiji ipak izvršili „neke“ zločine, ali da za to imaju „opravdanje“, zbog „terora“ kome su bili podvrgnuti od jugoslovenske vojske i žandarmerije između dva svetska rata, i da je to bila prirodna reakcija nakon više od dve decenije podređenog položaja u odnosu na Srbe usled politike „velikosrpske hegemonije“ i „najpovoljnijeg“ položaja srpskog naroda u odnosu na druge narode u Kraljevini Jugoslaviji, a naročito na Kosovu i Metohiji.

Neke odluke novih vlasti Demokratske Federativne Jugoslavije išle su na ruku albanskim kvislinzima i stvaranju takvog stanja na terenu, koje su posledice izvršenih zločina nad srpskim stanovništvom učinile trajnim (zakonska zabrana povratka srpskim kolonistima, ali i brojni slučajevi ubistava nakon sudskog postupka, koji je trajao kratko i praćen sa brojnim nepravilnostima, ili često i bez ikakvog suđenja, takođe oduzimanja imanja onim Srbima, koji su bili na suprotnoj ideološkoj i vojnoj strani od pobedničke strane – NOVJ/JA i KPJ). Najveći broj albanskih kvislinga nije kažnjen zbog svojih zločina. Mnogi od njih postali su deo novih jugoslovenskih vlasti (?!).

Koja je relevantna građa za bavljenje ovim problemima? Da li se istraživač zbog specifičnosti prostora Kosova i Metohije i relativne zaostalosti ovog podneblja u odnosu na neke druge delove Jugoslavije sreće sa više poteškoća u odnosu na autore koji se bave na primer dešavanjima u NDH?

Neobjavljena arhivska dokumentacija o stradanju srpskog stanovništva na Kosovu i Metohiji u toku Drugog svetskog rata nalazi se u Arhivu Jugoslavije, u fondovima Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, Državnoj komisiji za utvrđivanje ratne štete (Reparacionoj komisiji), Saveznoj komisiji za popis žrtava rata 1941 – 1945, Emigrantskoj vladi Kraljevine Jugoslavije, potom u Arhivu Srbije, u fondovima Zemaljska komisija Srbije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, Ministarski savet Milana Nedića, Komesarijat za izbeglice i preseljenike, kao i u fondovima Vojnog arhiva Srbije – Arhivi Narodnooslobodilačkog pokreta, Italijanskoj arhiva, Nemačkoj arhiva, Nedićevoj arhivi i Četničkoj arhivi, kao i u Istorijskom arhivu Beograda, u fondovima Zapovednika policije bezbednosti, službe bezbednosti Beograd – BdS i Specijalne policije. Podaci o ljudskim gubicima na Kosovu i Metohiji, u periodu 1941. – 1945. godine nalaze se i u Arhivima SSUP – a i RSUP Srbije u Beogradu, Arhivu SANU u Beogradu i Arhivu Svetog Sinoda Srpske pravoslavne crkve u Beogradu.

Opšta zaostalost ovog područja u odnosu na druge delove Jugoslavije, takođe je uticala na postojanje malog broja dokaza u formi dokumenata i fotografija o izvršenim zločinima albanskih kvislinga nad Srbima, i tako u kombinaciji sa posleratnom komunističkom ideologijom bratstva i jedinstva, ali naravno i potrebom zločinaca da unište tragove o svojim nedelima na Kosovu i Metohiji, ostavila je pustoš, i otežala posao istraživačima, ali pre svega pravdi.

Neretko se ističe da je talas nasilja Albanaca bio usmeren prevashodno prema kolonistima srpske narodnosti na Kosovu i Metohiji koji su između ostalog bili nosioci „jugoslovenskog državnog projekta“. Šta znamo o odnosima kolonista i lokalnog stanovništva u predratno vreme?

Ovo je još jedno od pitanja koje je jugoslovenska istoriografija pod uticajem ideologije netačno nametnula kao „opravdanje“ za albanske zločine nad srpskim stanovništvom. Najveći deo zemlje na koju su se doselili srpski, ali i kolonisti drugih nacionalnosti sa jugoslovenskih prostora, bio je u državnom vlasništvu, bile su utrine, koje je trebalo iskrčiti, da bi zemlja bila spremna za obrađivanje, i u kasnijim godinama, omogućila život na imanjima. Dakle, nije bilo oduzimanje zemlje od albanskih vlasnika imanja lojalnih jugoslovenskoj državi i poklanjanja srpskim kolonistima.

Kolonizacija Kosova i Metohije u Kraljevini Jugoslaviji podrazumevala je naseljavanje, pre svega Srbima (zajedno sa Crnogorcima) iz pasivnih krajeva Kraljevine Jugoslavije, u periodu 1919 – 1941. Cilj kolonizacije bio je uspostavljanje etničke ravnoteže u osetljivim pograničnim regionima. Etnička ravnoteža narušena je višedecenijskim menjanjem etničke strukture na štetu hrišćanskog stanovništva. Samo od 1876. do 1912. sa teritorije Stare Srbije je nasilno raseljeno 150.000 Srba i umesto njih su naseljeni albanski kolonisti. Kolonizacija je postala planska i odvijala se u dva talasa: 1922 – 1929. po Uredbi o naseljavanju Južnih krajeva donesenog 20. novembra 1920. godine i 1933 – 1938. po Zakonu o naseljavanju Južnih krajeva donesenog 11. juna 1931. godine. Naseljavanje se vršilo pre svega srpskim stanovništvom sa područja pasivnih regiona. Tokom kolonizacije, uzimanje zemljišta od privatnih vlasnika je bilo zabranjeno.

U početku, kolonisti su dobijali neobradivo zemljište i zemlju poput pašnjaka, proplanka, neplodna i napuštena zemljišta, šume i u manjoj meri zemljište begunaca – odmetnika. Samo 5% od ukupnog zemljišta bilo je obradivo. Preko 90% ukupnog broja kolonista su činili Srbi sa raznih krajeva Jugoslavije (uključujući i Crnogorce). Na osnovu svih procena smatra se da je na Kosovo i Metohiju u naznačenom međuratnom periodu bilo naseljeno ne više od 65.000 lica (oficiri, žandarmi, činovnici i drugi na državnoj službi povećavaju broj).

Kako bi se ukratko mogle prikazati društvene i političke prilike na Kosovu i Metohiji u mesecima i godinama neposredno pred Aprilski rat?

Na Kosovu i Metohiji je preovlađivao patrijarhalni način života. Albansko stanovništvo je bilo organizovano u obliku plemena, bratstava, fisova, porodičnih zadruga. Zdravstvene prilike nisu bile dobre. Bio je nedovoljan broj lekara, nedostajale su bolničke zgrade i odgovarajući uslovi za lečenje. Vladale su zarazne bolesti, koje su izbijale zbog loših uslova stanovanja, slabe ishrane i higijene.

Nasuprot državnoj nacionalnoj ideji „integralnog jugoslovenstva“ među albanskim stanovništvom bila je razvijana velikoalbanska ideja, nastala još od formiranja Prve albanske lige u 19. veku. Projekat „Velika Albanija“ bio je zasnovan na albanskoj nacionalnoj ideji da bi svi Albanci trebalo da žive u jednoj državi. Kosovski komitet je imao vodeću ulogu u ostvarivanju albanskih nacionalnih težnji. Ilegalni prelasci granice, sukobi sa jugoslovenskim graničarima, krađe i otmice u selima u blizini međudržavne granice bili su česte pojave.

Podrška članovima Kosovskog komiteta od strane albanske vlade i konzulata u Skoplju, propagandna aktivnost i podrška Italije doveli su do ogromnog širenja velikoalbanske propagande po kosovskometohijskim srezovima. Albanija je služila za podmirivanje strategijskih interesa Jugoslavije i Italije. Odnosi Jugoslavije i Albanije bili su u periodu između dva svetska rata promenljivi, od izrazito loših do perioda neke vrste poboljšanja. Albanija je sarađivala sa Italijom, i u vreme pregovora sa Jugoslavijom.

Okupacijom Albanije od strane Italije aprila 1939. godine, došlo je do otvaranja novog fronta i sve većih incidenata na granici Jugoslavije i Albanije. Na granici sa Albanijom je od 1939. uvedeno pripravno stanje sve do aprila 1941. koje je podrazumevalo fortifikaciono uređenje granice. U tom periodu mobilisano je i nekoliko pukova jugoslovenske vojske, a takođe su proveravana mobilizacijska dejstva i napravljen je nov raspored snaga Treće armije jugoslovenske vojske.

U vašoj disertaciji kao i u više drugih radova spominjete ličnu arhivu Branislava Božovića. O kakvim materijalima je ovde reč?

U našim istraživanjima koristili smo u najvećem obimu Lični fond Branislava Božovića, koji se u digitalnom obliku čuva u Muzeju žrtava genocida u Beogradu i sadrži istorijske izvore iz nekoliko jugoslovenskih i srpskih arhiva. Glavne arhivske zbirke u obliku tematskih celina u ličnom fondu Branislava Božovića su: Kosovo i Metohija, Nemačka građa, domaća policija, Narodnooslobodilački rat u Jugoslaviji. Najznačniji arhivi u kojima je istraživao Branislav Božović su: Istorijski arhiv Beograda; Arhiv Ministarstva unutrašnjih poslova, Beograd; Arhiv Vojnoistorijskog instituta (sada Vojni arhiv Srbije), Beograd, Arhiv Jugoslavije, Beograd; Arhiv Srbije, Beograd; Jevrejski istorijski muzej, Beograd i arhivi na Kosovu i Metohiji. U fondu poseban značaj za naša istraživanja imale su kopije arhivske građe iz Vojnog arhiva, Istorijskog arhiva Beograda, kopije građe iz jugoslovenskog i srpskog sekretarijata za unutrašnje poslove, dokumentacija državne, pokrajinske i partijske provenijencije (SAP Kosovo i Savez komunista) iz kosovskih arhiva. Zahvaljujući ovom fondu, koji se u Muzeju žrtava genocida čuva u digitalnom obliku i sadrži preko 50.000 stranica – „skenova“ kopija arhivskih dokumenata iz pomenutih arhiva, nama je istraživanje bilo olakšano, i na neki način, naravno ne u bukvalnom smislu, nadomestilo nedostatak i manjak inostranih istorijskih izvora. Najmanje dve trećine kopija se odnose na Drugi svetski rat na prostoru Kosova i Metohije.

Posle prvog talasa nasilja usmerenog protiv kolonista usledilo je nasilje i protiv drugih grupa srpskog stanovništva.

Nakon Aprilskog rata 1941. teritoriju Kosova i Metohije okupirale su nemačke jedinice. Kosovo i Metohija podeljeni su između italijanskog, nemačkog i bugarskog okupatora, sporazumom Italije i Nemačke 23. aprila 1941. Najveći deo Kosova i Metohije ostao je pod italijanskom okupacijom i anektiran je „Velikoj Albaniji“ kraljevskim ukazom i ukazom kraljevskog namesnika od 12. avgusta 1941. Nemačkoj je pripao severni deo Kosova (Kosovska Mitrovica i Vučitrn) i Malo Kosovo (Podujevo) i uključen u srpsko upravno područje kao Kosovska oblast u rangu okruga, u kojem su faktičku civilnu vlast imali Albanci. Bugarskoj su pripali Kačanik, Sirinićka župa, deo Nerodimlja i Gornjeg Pomoravlja. U januaru 1942. okupaciona zona Bugarske širi se na Lapski srez, a u januaru 1943. srezovi Kosovska Mitrovica i Vučitrn, dolaze pod ingerenciju bugarskih vojnih snaga. Albansko stanovništvo podržalo je dolazak italijanskog, nemačkog i bugarskog okupatora, jer se njihovom okupacijom i podelom Jugoslavije omogućavalo stvaranje „Velike Albanije”.

Prvi na udaru albanskog terora bili su solunski dobrovoljci, kolonisti i naseljenici. Njima je pljačkana i paljena imovina, tučeni su, ucenjivani, ubijani. U aprilu i maju 1941. godine popaljena su sva naseljenička sela u Metohiji, sem Vitomirice i Dobruše, ali su i ona spaljena u jesen 1941. Samo u pećkom, đakovičkom, istočkom i dreničkom srezu ubijeno je 162 lica, među kojima 14 sveštenika i 1 monahinja.

Tokom leta 1941. počelo je opšte proterivanje naseljenika iz više dreničkih sela. Formirale su se i dve kolone izbeglica, koje su pratili italijanski karabinjeri. Jedna je išla prema Glogovcu, preko Kosovo Polja u Prištinu, a druga kolona preko Srbice za Kosovsku Mitrovicu. Proterivanjima su prethodila ili su praćena mnogim ubistvima, u Srbici, Voćnjaku, Kraljici, Ćirezu, Novom Poljancu i drugim selima.

Ibarski Kolašin, kompaktna srpska teritorija u dolini Ibra, od Ribarića do Kosovske Mitrovice bio je na udaru albanskog terora još od kraja 19. veka. Prilikom razgraničenja, najveći deo Ibarskog Kolašina, izdvojen je iz sastava kosovskomitrovačkog sreza i pripojen dreničkom, čije je sedište bilo u Srbici/ Skenderaju. Ovu teritoriju napadali su vulnetari iz Drenice i Metohijskog Podgora.

Srpsko stanovništvo se pred albanskim terorom sklanjalo u Srbiju, Crnu Goru, gradove i manastire na Kosovu i Metohiji, ili odlazilo u zbegove u susedna srpska sela. Okupatori su preduzimali kaznene ekspedicije i slale Srbe u internaciju u logore u Italiji i Albaniji.

Koji je prelomni događaj koji je uzrokovao ovu drugu fazu talasa zločina protiv srpskog naroda? Možete li nam reći nešto više o poseti Mustafe Kruje Kosovu i Metohiji?

Mustafa Kruja, predsednik albanske vlade i jedan od najvažnijih albanskih ideologa, rodom sa Kosova, održao je 19. februara 1942. predavanje u Kraljevskoj italijanskoj akademiji u Rimu, o prirodnom i istorijskom karakteru „Velike Albanije“. Istakao je da će Musolini i Hitler posle pobede sila Osovine i uspostavljanja novog evropskog poretka, obezbediti Albaniji najšire etničke granice i da će ona ostati u zajednici sa fašističkom Italijom.

Na zboru u Prištini, 27. juna 1942, pred brojnim albanskim stanovništvom, koje je bilo predvođeno seoskim starešinama i rukovodiocima Fašističke partije, rekao je pored ostalog: „Albanski narod neće postati komunist, ne, albanski narod ne prodaje porodičnu čast, čast svojih žena i kćeri, albanski narod ne prodaje svoju besu. On će pre sebe ubiti nego što će dozvoliti da njegova kćer bude zabava srpskom komunisti. Kosovci, znajte samo jedno: neprijatelji koji nam ne mogu ništa, ubacivali su među nas špijune, da bi nas obmanuli lepim rečima prekrivenim zlatom i šećerom. Ukoliko ne budete na oprezu, mnogi će progutati pozlaćeni i zaslađeni otpor. Oni vam neće govoriti o komunizmu, govoriće vam o patriotizmu, nacionalizmu, albanizmu. Oni će vam reći da je Albanija u opasnosti, reći će vam da Albanija nije slobodna, da je okupirala Italija, da će Osovina izgubiti rat, da već gubi rat, reći će vam još mnogo i mnogo parola. Znajte da smo Kosovo izvojevali zahvaljujući našem ujedinjenju sa fašističkom Italijom, preko krune zajedničkog kralja i krvlju vojnika Osovine, te da ćemo i dalje moći da ga održimo uz njihovu pomoć.“

Poseta predsednika albanske kolaboracionističke vlade Mustafe Kruje Kosovu i Metohiji krajem juna 1942, i tim povodom izdate naredbe prefektima i podprefektima da sve Srbe starosedeoce proglase naseljenicima, te ih, po tom osnovu, uz pomoć italijanskih i nemačkih službi, proteraju u Srbiju ili otpreme u koncentracione logore, nagovestila je potpuni egzodus preostalog srpskog stanovništva sa Kosova i Metohije. Tokom druge polovine 1942, albanske kvislinške formacije pojačale su teror u gotovo svim srpskim selima širom Kosova i Metohije, koristeći se propagandnim porukama Mustafe Kruje. Posle posete Mustafe Kruje Kosovu i Metohiji pojačan je progon i povećan je broj ubijenih Srba.

Kruja je i 1943. posetio Kosovo i Metohiju u pratnji više ministara svoje vlade. Na zboru u Prizrenu je govorio da će Prizren biti prestonica Velike Albanije.U Orahovcu je rekao kako je trebalo uništiti Dečane, Gračanicu i druge srpske pravoslavne manastire.

Šta je usledilo posle ove posete?

Veći pokolj Srba u Uroševcu i okolini dogodio se 11. i 12. septembra 1943. godine. Jedan od najmasovnijih albanskih zločina nad srpskim stanovništvom dogodio se i u Peći i okolini, u poslednjim mesecima 1943, nakon kapitulacije Italije, kada je streljano ili ubijeno na drugi način više stotina Srba. Na području Sirinićke župe dogodilo se više zločina nad Srbima. Stravičan zločin nad civilnim stanovništvom dogodio se u crnogorskom selu Velika, opština Plav, na Čakoru 28. jula 1944, kada su pripadnici 21. nemačke SS divizije „Skenderbeg“, koju su sačinjavali uglavnom Albanci sa Kosova i Metohije, ubili najmanje 428 meštana, pretežno, dece, žena i starih ljudi.

U ovim masovnim zločinima učešće nisu uzimale samo neodgovorne albanske bande (bašibozuk) već i redovne vlasti (age i begovi). Srbi su najčešće ubijani iz zasede, ali i najsvirepije načine koji se mogu zamisliti, radi zastrašivanja preostalog stanovništva.

Šta znamo o političkom ustrojstvu Albanaca tokom ratnih godina?

Vlada Albanije je bila pod snažnim uticajem albanskih kadrova sa Kosova i Metohije, pre svega tu mislimo na Mustafu Kruju i Redžepa Mitrovicu. Kosovsko – metohijski Albanci su po svojim ekstremističkim stavovima bili izrazito poznati, i po tome se razlikuju od Albanaca iz Albanije. Istaknuti albanski političari na Kosovu i Metohiji radili su i za italijanske i nemačke obaveštajen službe, tako da bi spremno dočekali eventualne promene u odnosima snaga između sila Osovine. Na taj način su spremno dočekali italijansku kapitulaciju septembra 1943. i istakli opet svoje iste nacionalne ciljeve i spremnost da ih ostvare pod komandom vlade u Tirani i Trećeg Rajha. Na samom kraju rata, albanski kvislinzi, pre svih balisti bili su spremni za saradnju sa Angloamerikancima kada su videli da oni dobijaju rat.

Da li bismo, kada se uzmu u obzir ove činjenice, mogli da ocenimo nasilje prema srpskom narodu na Kosovu i Metohiji kao svojevrsni politički projekat usmeren ka cilju promene etničke slike.

Albanci su imali za cilj ne samo proterivanje ili ubistva pripadnika srpskog naroda, već im je cilj bio i dugoročniji. Težili su da na Kosovu i Metohiji dođe do takvog faktičkog stanja, koje bi dovelo do toga, da budu uništeni svi tragovi o postojanju i životu Srba. Nepokretna imovina nije samo oduzimana i prisvajana, već je i uništavana. Kuće i drugi pomoćni objekti na seoskim imanjima su u mnogim slučajevima spaljivani ili rušeni do temelja. Međe na njivama su nasilnim putem uništavane. Seoska groblja nisu bila samo skrnavljena rušenjem nadgrobnih spomenika i raskopavanjem grobova, već su često uništavana ili preoravana čitava groblja, na kojima su bili sahranjeni pripadnici više generacija jedne srpske porodice ili porodične zadruge. Sve ovo navedeno, urađeno je, kako je veliki deo albanske zajednice tvrdio, da se nakon završetka rata i oružanih sukoba, i eventualnih dolazaka međunarodnih ili domaćih komisija, čiji bi zaključci mogli imati pravni značaj i snagu, ne bi moglo pouzdano utvrditi da su na prostorima Kosova i Metohije ikada živeli Srbi.

Branko Petranović, istaknuti istoričar jugoslovenske države i posebno Drugog svetskog rata u Jugoslaviji istakao je provokativnu tezu da je među albanskim stanovništvom bilo najviše kvislinga u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu. O kojim formacijama je reč? Da li su te formacije u znatnijoj meri bile nosioci okupacionog režima na KiM tokom Drugog svetskog rata.

Na prostoru Kosova i Metohije delovalo je više vojnih formacija, milicija, žandarmerija, naoružanih neformalnih grupa i pojedinaca. Naročito su dominirale naoružane grupe pod rukovodstvom albanskih kvislinga, bilo kao deo okupacionih snaga, bilo kao samostalne jedinice bez komandne kontrole u sistemu subordinacije i lanca komandovanja, što je veoma uticalo na obim i karakter zločina i na nesiguran i nebezbedan položaj civilnog stanovništva, pre svega srpskog življa pravoslavne veroispovesti.

Najznačajnije kvislinške albanske oružane formacije koje su izvršile zločine nad Srbima u Drugom svetskom ratu bile su: vulnetari-dobrovoljci, žandarmerija, milicija, Kosovski puk, bataljon 2. Prizrenske lige, albanski pripadnici 13. SS divizije „Handžar“, pripadnici 21. SS divizije „Skenderbeg”, pripadnici nemačke šuc-policije i nemačkih obaveštajnih službi, pripadnici italijanskih obaveštajnih službi i konačno balisti koji su izvršili najviše zločina pri kraju okupacije i Drugog svetskog rata.

Najznačajnije političke organizacije albanskih kvislinga za vreme Drugog svetskog rata bile su Albanski narodni savez, Kosovski komitet, Druga prizrenska liga i Nacionalni front (Bali Kombtar).

Kvislinškim formacijama u kosovskomitrovačkom okrugu rukovodio je Albanski narodni savez, osnovan juna 1941 (Ferhat beg Draga i Džafer Deva). Na ovoj teritoriji delovao je i Kosovski komitet (Bedri beg Pejani, Redžep Mitrovica).

U Peći se nalazila komanda 1. lovačkog puka, čiji su pripadnici bili iz južne Albanije. Aprila i maja 1943. od Albanaca sa Kosova formiran je 4. lovački puk sa sedištem u Prištini (komandant Redžep Giljani). Prvi puk je imao 2400, a drugi oko 2000 vojnika i oba su bila u sastavu 1. albanske lovačke brigade. Albanska fašistička milicija bila je jačine jednog bataljona.

Značajnu ulogu u stvaranju i rukovođenju oružanim formacijama Albanaca imala je Druga prizrenska liga, formirana 16-19. septembra 1943. u Prizrenu, koja je proklamovala ujedinjenje Kosova i Metohije, Debra, Struge, Ulcinja i Tuzi s Albanijom. Najznačajniji rukovodioci Lige bili su Redžep Mitrovica, Džafer Deva, Bedri beg Pejani, Aćif Bljuta i Arslan Boljetinac.

Kakva je bila sudbina jevrejskog stanovništva Kosova i Metohije?

Na Kosovu i Metohiji je uglavnom stradalo jevrejsko stanovništvo koje je živelo u velikim gradovima: Prištini (oko 400) i Kosovskoj Mitrovici (više od 100). Do početka Drugog svetskog rata 1939. godine, na Kosovu i Metohiji su živeli samo Jevreji Sefardi, a prvih ratnih godina su iz Evrope pristizali i Jevreji Aškenazi, koji su bežali od progona nemačkih nacista. Okupacijom i deobom Kosova i Metohije, prištinski Jevreji su se našli u italijanskoj, a kosovskomitrovački u nemačkoj okupacionoj zoni. U Prištinu su pristizali i Jevreji iz ostalih delova okupirane Jugoslavije. Položaj Jevreja u italijanskoj okupacionoj zoni bio je podnošljiviji nego onih u nemačkoj okupacionoj zoni. Albanski kvislinzi učestvovali su u hapšenjima, prikupljanju i pljački Jevreja. Pripadnicima 21. SS divizije „Skenderbeg“ hapšenje prištinskih Jevreja maja 1944. bila je praktično prva akcija nakon formiranja. Procene su da je blizu 40% jevrejske zajednice na Kosovu i Metohiju stradalo. Jedan deo prištinskih Jevreja stradao je u nacističkom koncentracionom logoru „Bergen Belzen“.

U svojim radovima ste citirali, među ostalima, i dva vrlo interesantna dokumenta – jedan iz „Četničkog arhiva“ Vojnoistorijskog arhiva u Beogradu gde stoji da su četničke odmazde usmerene protiv muslimanskog stanovništva u Sandžaku imale „velik odjek kod Arnauta na Kosovu i Metohiji i zbog toga njihov teror nad našim življem popušta“ i drugi poslanika NDH iz Sofije Vladimira Židoveca koji piše o teroru nad kosovskometohijskim Srbima. Ova dva dokumenta ukazuju da dešavanja na KiM i pored okupacionog ustrojstva treba posmatrati kao deo širih jugoslovenskih prostora. Koja su ratna dešavanja van KiM uticala na ondašnje prilike i kako? Mislite li da je u vizuri istoričara potreban i jedan ovako nadregionalni pristup radi pravilnog mapiranja složenih ratnih zbivanja?

Potpuno ste u pravu, kada ste primetili ove činjenice. Izuzetno je važno ovu temu staviti u kontekst širih zbivanja na teritoriji okupirane Kraljevine Jugoslavije u Drugom svetskom ratu i širem regionu Balkana i Evrope.

U disertaciji bilo je teško odvojiti opštu priču o ratu na Kosovu i Metohiji od priče o ratnim zločinima na istom području. Naši rezultati istraživanja i na osnovu njih utvrđene činjenice i doneti zaključci, nametnuli su rat i ratna događanja na Kosovu i Metohiji kao neizbežan okvir naše teme. Pokušavali smo da prikažemo celovitu i racionalnu sliku. Ovo nije samo priča o albanskim zločinima, iako je još 1992. profesor Branko Petranović zaključio u svojoj sintezi „Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-1945“ da je albanska kolaboracija bila najmasovnija na prostorima okupirane Jugoslavije u Drugom svetskom ratu. Zločini su u nejednakom obimu vršeni na svim stranama, koje su se našle na analiziranom i istraživanom prostoru u složenim zbivanjima, gde su egzistirale tri okupacione zone, u različitim vremenskim periodima, i u granicama koje su se menjale.

Nemački okupatori su donosili najznačajnije i konačne odluke prilikom međusobnih sporova sa svojim italijanskim i bugarskim saveznicima. Takođe, pripadnici kolaboracionističkih političkih i oružanih organizacija i formacija, posebno pripadnika albanske zajednice, bili su u podređenom položaju u odnosu na nemačke okupacione snage.

Okupacione zone menjale su granice u toku Drugog svetskog rata, posebno su bile važne komunikacije (putni i železnički pravci, mostovi), privredni objekti i resursi. Nemačka je imala najveći uticaj i kontrolisala je granice sa carinama, najznačajnije privredne resurse i strateški ključne komunikacione pravce. Nemci su bili najbitniji faktor na Kosovu i Metohiji za vreme okupacije, iako do italijanske kapitulacije septembra 1943. nisu formalno bili okupatori najvećeg dela teritorije Kosova i Metohije.

Nakon kapitulacije fašističke Italije, Nemačka ostvaruje ključnu i jedinu ulogu kao okupator na Kosovu i Metohiji. Treći Rajh postaje jedini garant ostvarivanja političkih i teritorijalnih ciljeva albanske nacionalne i političke elite. Nemačka je bila u mogućnosti da vrši ovu ulogu sve do povlačenja svojih trupa krajem novembra 1944.

Svi Sloveni, posebno pravoslavne veroispovesti su za albanske kvislinge, koje je podržavala većina pripadnika albanske zajednice u okupiranoj Jugoslaviji, bili politički i vojni protivnici i prema njima su se neprijateljski odnosili, bez obzira na nacionalnu, regionalnu ili političko-ideološku pripadnost, bez razlike da li su bili pripadnici neke oružane formacije ili su bili samo civili, što je bio najčešće slučaj.

Sekretar Mesnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) za Kosovsku Mitrovicu, Ali Šukrija u Pismu Oblasnom komitetu za Kosmet iz novembra 1941. o vojno – političkoj situaciji i o stanju partijske organizacije, navodi: „Arnauti ne misle mnogo na to koji su komunisti u Srbiji a koji četnici i drugo. Za arnautske mase Srbi su Srbi, neprijatelji Arnauta, bez razlike kako ih krste, komunistima ili četnicima“, što na najeksplicitniji način izražava isključiv negativni stav Albanaca prema Srbima.

Šta se van KiM znalo o teroru nad Srbima? Koliko su i kako informacije iz ovog područja dolazile u druge delove Jugoslavije pa i dalje ka emigrantskoj vladi i saveznicima? U slučaju stradanja Srba u NDH možemo da ukažemo na nekoliko ključnih „insajderskih“ izveštaja. Da li je tako nečega bilo i sa Kosova i Metohije?

O stradanjima Srba dokumentaciju je prikupljala i jugoslovenska vlada u Londonu, koja je imala Komisiju za ratne zločine. Podatke sa Kosova i Metohije dobijala je telegrame – izveštaje od generala Dragoljuba Mihailovića: na primer o porastu terora nakon posete predsednika albanske vlade Kruje 1942. Vlada je obaveštena o stradanjima Srba u Gračaničkom srezu, u Kosovu polju, na Metohiji, u Ibarskom Kolašinu. Takođe su dobili mišljenje od Mihajlovića da će Albanci nastojati da ove zločine prikažu kao delo neodgovornih elemenata. Hitno je traženo da se izveštaji o stradanju Srba na Kosovu i Metohiji objave na Radio Londonu i da se upozore Albanci da prekinu sa terorom. Komesarijat za izbeglice i preseljenike vlade generala Milana Nedića je intezivno prikupljao izjave izbeglih Srba i dokumentaciju o stradanju Srba na Kosovu i Metohiji. Srpska Pravoslavna Crkva je prikupljala građu istog sadržaja u toku rata (izjave izbeglih sveštenika, monaha i drugih crkvenih lica). Kao primer navodim izjavu izbeglog sveštenika Jovana Kažića.

U vašem radu dali ste i procene broja stradalih na Kosovu i Metohiji tokom rata… Koliko se one razlikuju od dosadašnjih navoda u literaturi? Među pojedinim akademskim i publicističkim krugovima radovi Bogoljuba Kočovića i Vladimira Žerjavića navode se sa strahopoštovanjem. Koliko su i zašto oni omanuli kada je reč o Kosovu i Metohiji?

Deo srpskog stanovništva je proteran sa Kosova i Metohije ili je bio prinuđen da pobegne sa ove teritorije, da bi izbegao smrt. Procene su da je oko 40.000 Srba napustilo italijansku, 30.000 nemačku, a 25.000 bugarsku okupacionu zonu. Srbi su odlazili sa ovog područja sve do avgusta 1944. Prema našim istraživanjima procenjujemo da je internirano ili proterano u izbeglištvo između 90.000 i 100.000 Srba.

U isto vreme na imanja i zemlju srpskog življa prema našim istraživanjima procenjujemo se da je naseljeno između 80.000 i 100.000 Albanaca sa Kosova i Metohije i iz Albanije, mada postoje i istraživanja u srpskoj istoriografiji sa manjim ili većim procenama doseljenih Albanaca.

Oblasna komisija za istraživanje ratnih zločina i njihovih pomagača za Kosovo i Metohiju, u DF Jugoslaviji, obrazovana je tek jula 1945. Tokom rada Komisije, prikupljeno je preko deset hiljada prijava, na osnovu kojih je za ratne zločine optuženo samo 140 lica. Komisija nije radila dobro, jer je bila pod kontrolom albanskih partijskih kadrova (komunisti), koji nisu bili naklonjeni nameri da se dokumentuju brojni zločini koji su izvršili nad Srbima pripadnici albanske zajednice.

Jedini zvanični državni popis koji je 1964. izvršila SFR Jugoslavija utvrdio je da je na Kosovu i Metohiji stradalo 7.927 ljudi, prema mestu prebivališta, od čega 4029 Srba, 1460 Crnogoraca, 2127 Albanaca, 74 Jevreja.

Prema podacima Muzeja žrtava genocida (Projekat „Žrtve rata 1941-1945 – Revizija državnog popisa iz 1964. godine”) prikupljeno je 8063 imena srpskih žrtava na Kosovu i Metohiji prema mestu stanovanja-prebivališta. Srpski narod je na Kosovu i Metohiji, većinom stradao u direktnom teroru od strane albanskih kvislinga, koji su delovali samostalno ili bili pod komandom ili nekom vrste kontrole okupatora. Među stradalim civilima ima i žrtava okupatorskih vojnika. Procene broja ubijenih Srba u srpskoj istoriografiji, kreću se najčešće od 10.000 do 12.000, mada ima i većih procena.

Prema našim istraživanjima, procenjujemo da je stradalo između 9.000 i 10.000 Srba sa mestom prebivališta na Kosovu i Metohiji. (najmanje trećina žrtava bili su kolonisti i naseljenici iz Hercegovine i Crne Gore).

U vezi sa pitanjem kredibiliteta podataka Bogoljuba Kočovića i Vladimira Žerjavića, u demografskim studijama stradanja stanovništva Jugoslavije u Drugom svetskom ratu možemo naglasiti sledeće činjenice u vezi sa teritorijom Kosova i Metohije. Za Kočovića a posebno Žerjavića možemo reći da su povećali broj albanskih žrtava. Kočović je naveo oko 6.000 albanskih žrtava ali za čitavu Jugoslaviju (dakle i za Makedoniju i Crnu Goru), dok je Žerjavić za Kosovo i Metohiju procenio čak 14.000 albanskih žrtava, a na primer za Srbe je došao do procene od svega 3.000 stradalih.

Jedan deo vašeg opusa odnosi se ratna zbivanja 90-ih. Kako stoji srpska istorijska nauka kada su po sredi ova dešavanja? U koautorskom radu koji ste napisali sa Bojanom Đokićem navodite da se srpska istoriografija nalazi u ćorsokaku kada je reč o devedesetim godinama dvadesetog veka. Kako izaći iz tog ćorsokaka?

Pre svega, želim da naglasim da direktor Muzeja žrtava genocida profesor dr Veljko Đurić Mišina, ohrabruje naučno – istraživački rad kustoskog tima u Muzeju. Prošle godine pored mene doktorsku disertaciju odbranio je i kolega Dragan Cvetković.

Ovaj rad koji ste spomenuli, verujemo nije pretenciozan. Želeli smo da otvorimo, po nama važno pitanje o potrebi pisanja radova o istoriji jugoslovenskih prostora u poslednjoj deceniji 20. veka, posebno o stradanju stanovništva u vreme oružanih sukoba, i pored velikih problema i teškoća koje rad na ovim temama zahteva. Teorija istorijska distance je smatramo prevaziđena. Dovoljno ograničenja imamo u zakonima, kao što je Zakon o tajnosti podataka. Postoji dovoljan broj izvora, koje je naravno potrebno kritički analizirati, proveriti, koristiti ili odbaciti, ali nema opravdanja da se ne piše. Članci, rasprave, tematske zbirke dokumenata, naučne studije i monografije, a zašto ne i master radovi i doktorske disertacije, naravno pisani po metodologiji naučne istoriografije i uz analizu, poređenje i ukrštanje brojnih izvora.

Ne smemo dozvoliti da nam se po pitanju pisanja istorije poslednje decenije 20. veka, diktira teza da su Arhiv MKSJ u Hagu za bivšu Jugoslaviju i sudske presude koje je ovaj sud doneo nedodirljivi i samim tim nisu podložni kritičkom čitanju iz fokusa naučne istoriografije. Konačno, mnogi pravni stručnjaci u Srbiji i svetu kritikovali su sudsku praksu MKSJ. Sud koji sam spomenuo je veoma diskutibilan, i sam je menjao svoja pravila više puta. Jedan od njegovih ciljeva proklamovanih javno je treba da bude neka vrsta istorijskog instituta nakon završetka svog rada i da treba da doprinose pomirenju naroda na prostorima bivše jugoslovenske države. Nije moguće veštačko ujednačavanje regionalnih istoriografija zbog proklamovanja nekih političkih „viših“ ciljeva (na primer regionalnih i evropskih integracija). Istoriografija ima svoja metodološka pravila. Ona ne treba da svojim radovima doprinosi ili odmaže realizaciji političkih ciljeva u regionu, Evropi i svetu. Istoričari treba da pišu na osnovu dostupnih istorijskih izvora radove po pravilima svoje struke, i da stalno postavljaju pitanja, i da sve, pa i ono što su oni sami napisali u jednom trenutku, iznova kritički preispituju.

Razgovarao: Miloš Milojević

Izvor: Stanje stvari

Vezane vijesti:

Zbog ponovljenog zločina dio BiH, Kosmet i Hrvatska ostaju bez …

Bombe na Vaskrs 1944. kao „saveznička“ podrška partizanskom …

Šira slika zamućena: Priče o Srebrenici zasenile stradanja …

Istorija nije crno-bela | Jadovno 1941.