Nemanja Dević: Raskolom crkve u Americi ugušena je moć srpske političke emigracije

U okviru ciklusa predavanja Srpska dijaspora u Evropi i svijetu poslije 1945. godine predavanje je održao istoričar dr Nemanja Dević, naučni saradnik Instituta za savremenu istoriju. Njegova tema bila je Srpska emigracija u Sjevernoj Americi u periodu od 1950. do 1980. godine.

Dević je podsjetio da su nacionalne snage u proljeće 1945. godine doživjele poraz u građanskom ratu u Srbiji i Jugoslaviji.

SPAS PRONAŠLI U AMERIČKOJ BAZI U ITALIJI

– Ostaci poraženih snaga našli su se na sjeverozapadu zemlje u maju 1945. godine. Oni koji nisu imali sreće od strane saveznika su predati Titu u zarobljeništvo, što je okončano njihovom likvidacijom. Ipak, jedan dio je uspio da se prebaci kod Amerikanaca u njihovu potonju okupacionu zonu u Italiji i da na taj način izbjegne odmazdu – rekao je Dević i podsjetio da su se ljudi pod komandom vojvode Momčila Đujića, Dobroslava Jevđevića i drugih objedinili 1945. godine upravo u Italiji u logorima Ćezena i Eboli nedaleko od Napulja.

– Kao glavna politička ličnost koja u to vrijeme objedinjuje različite heterogene nacionalne grupacije ističe se general Miodrag Damjanović. On je dio rata proveo u zarobljeništvu potom se vratio i bio na službi u kabinetu Milana Nedića. U jesen 1944. godine je pristupio odredu generala Draže Mihailovića i postao šef istaknutog dijela vrhovne komande koji je bio upućen u Sloveniju. Tu misiju je produžio i u Italiji, ali i kasnije tokom pedesetih godina u emigraciji, gdje je osnovao udruženja koja su djelovala na prostoru SAD i Kanade – rekao je Dević.

PLANSKO USITNjAVANjE EMIGRACIJE

On je naveo da su zarobljenici iz logora u Italiji 1947. godine kolektivno prebačeni u Njemačku u čuveni Minsterlager, a nakon 1947. godine u najvećem broju su prebačeni u Veliku Britaniju.

– Već u Italiji politički emigranti bili su razoružani i radilo se konstantno na tome da se razbiju kao vojno-politička cjelina. Želja tadašnjih vlasti bila je da se raspu u što više različitih država čime bi bila spriječena mogućnost da predstavljaju bilo kakvu opasnost po komunistički režim – objasnio je Dević i dodao da se upravo to i desilo.

Naime, jedan dio emigranata ostao je u Njemačkoj, Francuskoj, Engleskoj, dok se dio njih 1949. godine uputio u Kanadu, Ameriku i Australiju. Smatra se da je u SAD do 1951. godine došlo oko 16.000 iseljenika koji su pripadali nacionalnoj emigraciji, dok se u Kanadu odselilo oko 5.000 Srba. Tamo ih je dočekao vladika američko-kanadske eparhije Dionisije Milivojević koji je tokom rata otvoreno podržavao generala Dragoljuba Mihailovića. Pri eparhiji se formira Američko-srpski odbor za raseljena lica koji je djelovao povezano sa američkim državnim službama koje su se starale o izbjeglicama. Stara emigracija je pružala logističku podršku.

TRI TALASA ISELjAVANjA U SAD

– “Trbuhom za kruhom” Srbi iz pasivnih krajeva su se u Ameriku prethodno doseljavali u dva talasa. Najprije uoči i neposredno nakon Berlinskog kongresa, a potom i početkom dvadesetog vijeka sve do početka Prvog svjetskog rata. Sa ta dva prethodna talasa stvara se ozbiljna nacionalna zajednica Srba u SAD koja broji oko 150.000 članova. Raspoređuju se po industrijskim gradovima. Oni koji odlaze u Kanadu uglavnom završavaju u Vindzoru, u kome se nalazi fabrika Krajsler, a drugi u Hamiltonu koji je poznat po velikoj elektrani. Bez obzira na formalno obrazovanje uglavnom se zapošljavaju kao fabrički radnici – rekao je Dević.

On je kao najveća američka utočišta za Srbe naveo gradove Detroit, Geri i Čikago u kome je bilo sjedište eparhije. Mnogi intelektualci su morali da idu na prekvalifikaciju, neki se do kraja života nisu srodili sa novom sredinom i radili su najteže fizičke poslove. Uprkos nezavidnom ekonomskom položaju vjerovali su da je Titov režim još uvijek ranjiv.

JAČANjE SRPSKIH ORGANIZACIJA U SAD

– Formiraju se srpske nacionalne organizacije. Najuticajnija organizacija sa dugom tradicijom bila je Srpska narodna odbrana (SNO) koju je još 1914. godine osnovao Mihajlo Pupin. Na njenom čelu u periodu od 1941. godine, pa sve do smrti bio je Mihajlo Dučić, privrednik iz Gerija, kome se, nakon što je Španija priznala NDH pridružio njegov rođak Jovan Dučić, potonji ambasador Kraljevine Jugoslavije u Madridu. Mihajla Dučića na mjestu predsjednika naslijedio je Uroš Seferović, kasnije i Vukajlo Vukotić – rekao je Dević.

On je istakao i Udruženje Dušan Silni, Klub Sveti Sava u Čikagu koje je prevashodno regrutovalo bivše ratne zarobljenike iz Njemačke, a koju vodi Slobodan Drašković. Postojalo je i Udruženje boraca Jugoslovenske kraljevske vojske Draža Mihailović, na čijem čelu je bio general Miodrag Damjanović.

– Ravnogorski pokret stvara viziju nove države koje će biti federalna, demokratska parlamentarna monarhija koja će sastojati od tri federalne jedinice srpske, hrvatske i slovenačke. General Damjanović ostvaruje tijesnu saradnju sa SPC i vladikom Dinoisijem Milivojevićem – rekao je Dević.

ZA DVIJE DECENIJE OSVEŠTANO 40 CRKAVA

On je naveo da su postojale izrazito nacionalističke organizacije koje su od samog početka gajile antagonizam prema Damjanovićevom udruženju, a među njima je bio Pokret srpskih četnika Ravna gora pod rukovodstvom Momčila Đujića i Organizacija srpskih četnika Ravna gora pod rukovodtvom Dobroslava Jevđevića. U Americi znatno slabije nego što je bio slučaj Evropi djeluje Udruženje ZBOR Dimitrija Ljotića čije je sjedište bilo u Minhenu, kasnije u Birmingemu gdje se štampaju njihove novine Iskra.

– Prota Mateja Matejić i Borivoje Karapandžić predvode pokret ZBOR u SAD. Postoje i istaknuti pojedinci intelektualci antikomunističkog opredijeljenja Konstantin Fotić, Božidar Purić, Jovan Đonović. Među svima njima postoji niz razlika koje su se stvorile zaraćene grupe, što je došlo do izražaja nakon raskola crkve 1963. godine.

Američko-kanadska eparhija od 1939. do 1963. bila je u stalnom usponu. Zahvaljujući gradnji, a negdje i otkupu, vladika Dionisije je u tom periodu osveštao više od 40 hramova.

– Aktivnosti udruženja svode se na propagandu. U SAD su do osamdesetih godina pokrenuta 43 43 srpska lista, a u Kanadi 12. Među njima se isticao Glasnik srpskog kulturno-istorijskog društva Njegoš. Izuzetno važan časopis koji prenosi narativne izvore vezane za predratnu, ratnu, a dijelo i poslijeratnu istoriju. Štampa se i čitav niz knjiga, osnivaju se Kulturno-umjetnička društva.

U Americi i danas postoje listovi Sloboda i Srbobran koji je takođe postojao i u Kanadi.

– Posebno je interesantan kanadski list Bratstvo koji izlazi od 1954. godine i nosi ideju o kontinuitetu Srba muslimana, a predvodi ga grupa intelektualaca okupljena u Torontu oko Alije Konjhodžića, prosrpski orijentisanog muslimana iz Ljubuškog. Taj list pod geslom Brat je mio koje vjere bio, djeluje do devedesetih godina kada se mijenja njegova uređivačka politika jer niko od tih prosrpskih orijentisanih muslimanskih intelektualaca nije bio među živima unutar te zajednice – rekao je Dević.

UTICAJ KRALjA PETRA DRUGOG

On se potom osvrnuo i na misiju Kralja Petra II Karađorđevića koji od 1955. pokreće čitav niz političkih aktivnosti koje imaju za cilj okupljanje političke srpske emigracije. Kralj je uvidio snagu koja postoji i blisko je sarađivao sa crkvom. Tokom 1959. Godine posjetio je Pitsburg, Klivlend, Milvoki, Lis Anđeles, Čikago, Njujork, Detroit…

– Kralj Petar počinje da iznosi platformu da je antikomunizam bez djela isto što i riječ bez sadržine, traži prelazak u akciju i okupljanje svih demokratskih snaga na zapadu. Dakle, ne samo srpskih, već i hrvatskih, muslimanskih, slovenačkih…čak i republikanaca i socijalista koje će političkim pritiskom i lobiranjem na zapadu vršiti neku vrstu pritiska na političke prilike u Jugoslaviji. To sve je bilo lišeno utemeljenja u realnosti. Može se reći da je Titova Jugoslavija od 1953. godine suštinski postala članica NATO pakta – rekao je Dević.

TRI NENADOKNADIVA GUBITKA ZA SRPSKU ZAJEDNICU

On je istakao da brijeme nije radilo u korist udruženja. Nakon smrti vladike Nikolaja i generala Miodrag Damjanović, 1970. godine umire i kralj Petar II Karađorđević. Porodica Karađorđević više nije jedinstvena po pitanju daljih odluka i stavova koje će zastupati prema Jugoslaviji.

– Stvaranjem Srpskog oslobodilačkog pokreta Otadžbina (SOPO) 1964. godine dolazi do objedinjavanja militantnog krila mlađih migranata koji su smatrali da treba preduzeti niz subverzivnih aktivnosti i djelatnosti. SOPO je stvoren u Parizu, u jednoj zavjereničkoj atmosferi, gdje je centralna ličnost bio kontroverzni bivši komandos Andra Lončarević. On je izdržao 16 godina zatvora u Sremskoj Mitrovici i ostavio utisak uspješno prevaspitanog političkog zarobljenika, da bi po odlasku na zapad ponovo pokrenuo čitav niz aktivnosti i postao stožer okupljanja – rekao je Dević.

On je istakao da se od članova SOPO zahtjevala velika posvećenost, asketizam i borbenost po cijenu lične žrtve. Pokret se brzo istakao u aktivnostima protiv Titovog režima.

DEMONSTRACIJE PROTIV BROZA

– Kada je Josip Broz 1960. godine prvi put došao u SAD na zasjedanje UN, već tada su protiv njega bili organizovani u Njujorku veliki protesti. Smatralo se da ih je predvodio episkop Dionisije, koji nije krio da je učestvovao na protestima. Od 1963. godine kada je Broz pošao u prvu zvaničnu posjetu SAD i sreo se sa predsjednikom Kenedijem, emigranti organizuju niz političkih protesta u kojima je došlo do nereda i sukoba sa policijom. U američkom Senatu javno se otvara pitanje kako demokratski zapad može da bude saveznik jednom „balkanskom kasapinu“ kakav je Broz – rekao je Dević i naveo da se ova tema sve češće pojavljuje i u američkoj štampi.

MINE U DIPLOMATSKIM PREDSTAVNIŠTVIMA

– SOPO je pokrenuo niz diverzantskih aktivnosti. Tako je za praznik Svetog Save 1967. godine u roku od pola sata minirano šest diplomatskih predstavništva u Americi i Kanadi u kojima nije bilo ljudskih žrtava. Nešto više od godinu dana kasnije eksplodirala je mina u hodniku jugoslovenske ambasade u Briselu 10. novembra 1968. godine u kojoj takođe nije bilo ljudskih žrtava – rekao je Dević i dodao da su ovi događaji alarmirali UDBU da maksimalno aktivira svoje mehanizme borbe protiv srpske političke emigracije u Americi.

Vlasti u Srbiji označili su američko-kanadskog vladiku Dionisija Milivojevića kao ključnu političku figuru oko koje se „okuplja četnička emigracija“.

– Za razliku od beogradske Patrijaršije koja je napravila čitav niz kompromisa, od kojih je najveći bio priznavanje autonomnog statusa pravoslavne crkve u Makedoniji, vladika Dionisije se snažno usprotivio raskolu do kojeg je došlo 1967. godine. Upravo je taj čin poslužio Makedoncima kao ključni elemenat za stvaranje nacionalnog identiteta. Početkom šezdesetih, a posebno 1962. vladika Dinosije promoviše ideju stvaranja posebne eparhije koja treba da obuhvati čitavu Zapadnu Evropu, pa i Australiju i bude nadležna za sve iseljenike i čitavu političku emigraciju – rekao je Dević.

On je ocijenio da vladika Dionisije nikada nije skrivao svoja tvrda i beskompromisna antikomunistička ubeđenja što ga je nominovalo za jedonog od najvećih neprijatelja jugoslovenske države.

KOMUNISTIČKA BORBA PROTIV VLADIKE DIONISIJA

– Vlasti su se trudile da vladiku na svom terenu duhovno „obezglave“. Iz beogradske Patrijaršije došao je prijedlog da se njegova jedinstvena eparhija podijeli na četiri dijela. Uz nit nepravilnosti određene su nove vladike. Podoban kadar prepoznat je u Stefanu Lastavici tadašnjem svešteniku u Vindzoru koji je ekspresno zamonašen i uz saglasnost Patrijaršije u Beogradu imenovan za novog vladiku. Vladika Dionicije Milivojević i jedan dio sveštenstva i vjernika nisu prihvatili inicijativu koja je došla iz patrijaršije iz Beograda već su 1963. održali Sabor. Odluke Patrijaršije iz Beograda su odbačene i prekinuto je komuniciranje sa njom i njena jurisdikcija nad američko-kanadskom eparhijom. Dolazi do velikog raskola unutar srpske zajedice na čitavom američkom kontinentu. Jedan dio sveštenstva, a gotovo sva veća udruženja Srba podržavaju majku crkvu odnosno Patrijaršiju u Beogradu. Nju podržava dio Srpske narodne odbrane, u cijelosti Pokret srpskih četnika na čelu sa Momčilom Đujićem, dio Organizacije srpskih četnika, Pokret Zbor Dimitrija Ljotića, Božidar Pulić, Radoje Knežević, podržava ih čak i dio porodice Karađorđević – rekao je Dević.

RASKOL SRPSKE CRKVEOn je naveo da se oko „raskolnika“ – slobodne srpske pravoslavne crkve u Americi okuplja se drugi dio sveštenstva i političkih ličnosti, manje uticajnih u to vrijeme, Udruženje generala Marjanovića, iza njih staje i kralj Petar II Karađorđević.

– Između te dvije grupacije dolazi do oštrog sukoba koji će često pratiti i fizički obračuni što je potpuno oslabilo emigraciju. Stvaraju se posebne crkveno-školske opštine, zidaju se novi hramovi i tada se dijele ljudi kao u građanskom ratu 1941. Sa tadašnje tačke gledišta taj razdor je bio koban po srpsku zajednicu. Sa današnje tačke gledišta ima jedan pozitivan razvoj, jer je u svakom gradu dupliran broj hramova, dupliran broj domova i srpskih institucija. Raskol je obljelježio i zajednicu u Evropi, dosta je pogodio Australiju koja je bila posebno izolovana i koja se svrstala u najvećem dijelu na stranu raskolnika – rekao je Dević koji se osvrnuo na likvidacije UDBE.

BRUTALNE UDBAŠKE LIKVIDACIJE

– Među prvim akcijama bila je likvidacija majora Simeona Ocokoljića Pazarca 1954. godine. Pazarac je bio istaknuta politička ličnost, djelovao je na tromeđi Italije, Švajcarske i Austrije. Neki istraživači kažu da su njegove aktivnosti bile kordinisane i od zapadnih obavještajnih službi u početku hladnog rata i njihove nedovoljno definisane politike prema Jugoslaviji – rekao je Dević koji se potom osvrnuo na jedno od najbrutalnijih likvidacija.

– Tokom 1969. godine sjekirom je ubijen Matija Lončarić, osnivač SOPO u Parizu. Nikad se nije otkrio počinilac ovog zločina. U Briselu je 1975. godine ubijen Boro Blagojević nekadašnji četnički oficir iz Foče koji je otvorio lanac ugostiteljskih objekata. U Njemačkoj je 1974. u Minhenu ubijen Jakov Jaša Ljotić brat Dimitrija Ljotića. Najpoznatije je ubistvo Dragiše Kašikovića i njegove pastorke Ivanke Milošević stare 9 godina do kojeg je došlo 1977. godine u sred Čikaga. U Americi je 1986. godine kapetan Borivoje Mandić nađen je masakriran u svom gepeku – rekao je Dević i dodao da je krajem sedamdesetih došlo i do hapšenja velikog broja političkih emigranata.

– Nesretna okolnost za srpsku političku emigraciju je činjenica da se njihov zenit poklopio sa zenitom Brozove moći u Jugoslaviji. Kada je politička Jugoslavija počela da gubi centralnu vlast, došlo je i do potpunog razvodnjavanja među srpskom političkom emigracijom koja više nije mogla ni da pruži bilo kakav otpor – zaključio je Dević.

Dragana Bokun/SRPSKO KOLO

Izvor: Slobodna Hercegovina