Nedeljković: Obnova rada dubrovačke Matice Srpske

Matica Srpska osnovana je 1. avgusta 1909. kao zadužbina trgovca Konstantina Vučkovića. Dubrovačka pravoslavna crkvena opština kupila je 1907. zgradu Dubrovačke narodne štionice i namenila je za sedište Matice. Upravu Matice sačinjavalo je Tutorstvo srpsko-pravoslavne crkvene opštine u Dubrovniku. Uz sveštenike Tutorstvo crkvene opštine činili su  trgovci, posednici i advokati. Uprava Matice srpske bila je predsednik Nikola Babić, sekretari dr. Stijepo Knežević i dr.Frano Kulišić, članovi : pop Savo Barbić, Jovo Berberović, Jovo Berdović, Savo Vuletić, Jovo Gerun, Mihail Milišić i Milan Trojanović. Cilj Matice bio je : 1) izdavanje srpskih knjiga isključivo ćirilicom; izdavanje periodičnih listova za nastavu, prosvjetu i privredu; kupovanje književnih rukopisa i starina za izdavanje za svoj račun; 2) nagrađivanje knjiga i članaka; 3) širenje izdatih i nagrađenih knjiga bilo poklanjanjem ili prodavanjem uz nižu cenu; 4) osnivanje biblioteke Matice srpske, pristupačne svima u Dubrovniku; 5) pomaganje iz zakladnih prihoda školskih ustanova i učenika. Uprava je birala književni odbor koji je davao mišljenje o delima i nagrade, i imenovala jednog književnika za sekretara knjižnjvnog odeljenja Matice. Sekretar je vodio brigu o štampanju svih izdanja i vodio je biblioteku. Pravilnik je donet 21.aprila 1909. Knjige su bile koriščene u biblioteci, osim ako sekretar ili Uprava nisu dozvoli nekome da uz revers dobije knjigu van knjižnice. (1). Sekretar Matice, dr.Frano Kulišić, bečki doktor filozofije, bio je bibliotekar Bogišićeve biblioteke u Cavtatu. Matica je preuzela prostorije i knjige Narodne štionice, i zbog toga bila nastavljač ove ugledne patriotske i kulturne institucije. Matica je objavljivala svoja izdanja u dve edicije : Redovna izdanja i Mala biblioteka Matice srpske.

Izdavala je knjige Srba primoraca: Iva Vojnovića, Marka Cara, Iva Ćipika, Danila Petranovića, Svetozara Ćorovića, Vida Vuletića Vukasovića, Vica Adamovića, Boža Lovrića i drugih. U svojoj molbi Ivo Vojnović je istakao: „Evo Vam novoga djela … gdje moli Maticu Srpsku otadžbine svoje, ne bi li ga ona ovjenčala priznanjem i nadarila nagradom koja će ga pomoći da i dalje radi na čast Dubrovnika i Srpstva.“ Po mišljenju dr. Irene Arsić Matica srpska je okupila kao svoje saradnike, pisce i priređivače, najznačajnije ličnosti svoga doba. Srpska književna zadruga, Matice srpske u Novom Sadu i Dubrovniku poklanjale su svoja izdanja Srpskoj zori za zadružne knjižnice. Matica je od 1909. do 1914. objavila 16 knjiga ( pripovetke, literarno-istorijske rasprave, drame, pesme i poljoprivredna dela) i formirala biblioteku od 4.000 knjiga. Svoju biblioteku Matici je zaveštao Rafo Marić, ugledni Srbin katolik. Danilo Petranović je sastavio spomenicu Dositeju Obradoviću o 100-godišnjici smrti (izašla 1911. u Maloj biblioteci). U predgovoru Petranović je istakao da se ovim izdanjem Matica srpska pridružuje obeležavanju jubileja od strane svih srpskih kulturnih i prosvetnih društava. Uprava Matice srpske je u Beogradu na Vidovdan 1914. prisustvovala postavljanju spomenika Dositeja Obradovića. Po povratku u Dubrovnik bili su uhapšeni. Za vreme Prvog svetskog rata rad Matice je obustavljen a pregaoci pohapšeni.  Dr. Frano Kulišić umro je u internaciji u Austriji.

Savez srpskih zemljoradničkih zadruga u Zagrebu 1920. otkupio je nekoliko stotina primeraka knjige „Napredna zemljoradnja“ koju je objavila Matica srpska u Dubrovniku. Istu knjigu je 1925. izdalo Srpsko poljoprivredno društvo u Beogradu pod naslovom „Zemljoradnikova čitanka“ u ediciji „Težakova biblioteka“. (2)
Maticina osnovna glavnica od 160.000 austrijskih fjorina, bila je u austrijskim obveznicama. Posle propasti Austrije taj novac nije nadoknađen. Tutorstvo srpsko-pravoslavne crkvene opštine u Dubrovniku trudilo se da obnovi rad Matice. Upravni odbor srpsko-pravoslavne crkvene opštine održao je knjižnicu. Matica Srpska ponovo je otvorena 27. septembra 1936, predavanjem dr. Vladimira Ćorovića „Karađorđev ustanak i Dubrovnik“. Sem predavanja Matica je otvorila kružoke slovenskih jezika, u prvom redu ruskog. Zadruga Srba Privrednika održala je u Matici Srpskoj 4. aprila 1937. svoju II redovnu skupštinu.

Matica Srpska u Dubrovniku svoje svečane sjednice i predavanja priređivala je u prostorijama Dubrovačkog Srpskog Pjevačkog društva „Sloga“. U svečanoj dvorani „Sloge“ Matica je održala predavanja o Ruđeru Boškoviću, Vuku Karadžiću, Puškinu … . Na dan 300-te obljetnice smrti Điva Frana Gundulića   8 decembra 1938. priredila je svečanu sjednicu, na kojoj je prof. S. Burina održao predavanje o Gunduliću. (3)

Profesor beogradskog univerziteta dr Henrih Barić, rodom iz Dubrovnika, odazvao se pozivu „Dubrovačkog Radničkog Društva“ da u Dubrovniku održi predavanje prigodom prenosa zemnih ostataka dr. Frana Kulišića iz inostranstva u njegov rodni grad. Predavanje „mentalitet jedne dubrovačke generacije“ održano je 1937. u svečanoj dvorani dubrovačkog srpskog pjevačkog društva „Sloga“. Prisustvovali su odlični predstavnici javnog života, radnici, studenti, obrtnici itd. U uvodu predavanja Barić je dao uverljivu sliku zatočeničkih logora sa barakama „bivših ljudi” a potom prešao na politički pokret katoličkih Srba, predratnu Srpsku narodnu stranku na Primorju i ulogu koju je u njoj odigrao Dubrovnik; na tvoračke snage Srpskog pokreta kod katolika na Primorju, Dalmaciji, Dubrovniku i Boki Kotorskoj; na dijelo srpskog nacionalizma u stvaranju jugoslovenske ideologije u pravom smislu te riječi i na obrazovanje nacijonalne države izvan okvira bivše dvojne monarhije, a u suprotnosti sa državno-pravnim teorijama koje su od 70-tih godina ovladale kod pretežnog dijela Hrvata. U predavanju je istakao ulogu predratne Srpske narodne stranke na Primorju. Istakao je da su u toj stranci značajnu ulogu imali Srbi rimokatolici. Oni su „dokazivali da Srpstvo nije vezano isključivo s pravoslavljem“. Profesor univerziteta dr Barić je zatim govorio o porijeklu Dubrovčana od 13. vijeka, „pa je rekao da se dubrovačka vlastela ženila djevojkama iz srpske okoline Dubrovnika“.

Parobrodom „Karađorđe” u petak 5.novembra 1937 dopremljeni su posmrtni ostaci dr. Frana Kulišića. Iz lađe su ga izneli njegovi drugovi internirci. Na pristaništu uz članove porodice bili su predstavnici općine i svih nacionalnih udruženja u Dubrovniku te veliki broj građanstva. Prigodno ukrašen kamion je uz pratnju velikog broja automobila odvezao mrtvački sanduk put Dubrovnika. Kad je stigao na Pile, pozdravila su tri pucnja dolazak posmrtnih ostataka. Mrtvački kovčeg je bio izložen u u sali Sokolskog Doma u subotu ceo dan. Uz kovčeg je stajala velika slika pokojnikova. U nedelju ponesoše drugovi iz škole i internacije kovčeg iz Sokolane i preneli su ga u crkvu Sv. Vlaha kroz gusti špalir građanstva i članova svih nacionalnih društava. Muzika je svirala “Hej, trubaču !” Nakon svršenog crkvenog obreda kovčeg je iznesen pred crkvu, i tu ga prihvatiše sokoli. Prvi je govorio dr. Antun Buconjić, podpredsjednik dubrovačke općine, zatim Svetozar Barbić, predsednik Matice Srpske, pa Božo Hope. U ime Sokola govorio je starosta Nino Šutić. U ime Dubrovačkog Radničkog Društva govorio je Pero Reljić, školski drug pokojnikov. Nad grobom govorio je Vlaho Raguž istakavši : Godine 1906 za vrijeme boravka austrijskog prestolonasljednika Ferdinanda u Dubrovniku, bio je u to isto vrijeme u našem gradu i crnogorski prestolonasljednik Danilo. Tada, jednog dana sretnem tebe u društvu sa pok. Tonkom Zore i to kod Orlandova stupa. …Odjednom se pojavi jedna kočija. U njoj je bio princ Danilo. Ti si ga izdaleka prepoznao …  Evo Danila, hajde da ga kličući pozdravimo ! Ti si prvi kliknuo: Živio! Mi prihvatismo a brzo prihvatiše i oni oko nas kojih je bilo mnogo. Prateći tako Danila i kličući mu, masa je sve jače nadolazila i pridružila se k nama prateći kola, koja ih je u jednom trenu pograbila i prosto nosila. Tako je išlo do gradske kapije, gdje nam je manifestacije presjekao kordun žandara. Sve je ovo sa terase Dogane pomatrao austrijski prestolonasljednik Ferdinand, koji je doživio da mu niko od Dubrovčana, za cijelo vrijeme njegova boravka, a ma baš niko nije kliknuo ni jedno : Živio ! I ako se je to presiralo sa svih službenih strana”.(4)

Povodom 150-godišnjice smrti Ruđera Boškovića Matica Srpska priredila je  13. februara 1937. svečanu komemoraciju s predavanjem o životu i radu Ruđera Boškovića. Matica Srpska priredila je svečanu akademiju u spomen stogodišnjice smrti velikog ruskog pesnika Aleksandra Sergjevića Puškina. Puškinovo veče održano je 20. februara 1937. u sali „Sloge”. Akademija je počela sa predavanjem koje je održao Božo Hope. Zorka Babić-Bubalo recitovala je Puškinovog „Bronzanog konjanika”. Salonski orkestar pod rukovodstvom Sofije Cvetkove izveo je veliku fantaziju iz opere „Evgenij Onjegin”. Dora Trojanović pevala je Rubinštajnovu „Noć”, Stravinskog „Pastorale”i Grečaninovu „Uspavanku”. L. M. Rogovski pratio je na klaviru. Čelista Teodor Koh svirao je Čajkovskog i Glazunova. Olga Vukmirović izvela je ariju Tatjane iz opere „Evgenij Onjegin”. Na kraju je Paula Begović otsvirala Ljadovljev „Barkarole” i „Preludij” od Rahmaninova.

Matica Srpska je decembra 1937. priredila Vukovo veče. Pred elitnom publikom u prostorijama Sloge govorio je profesor Nazečić. Ostale tačke programa ispunjavala je muzika kompozitora Rimski-Korsakova, Rahmanjinova, Grečanina i Šopena. B. Bubalo recitovao je narodnu pesmu “Buna na dahije”. Kao poslednju tačku ženski sokolski naraštaj izveo je ritmičku vežbu. Narodni motivi starosrbijanske pesme uz ritmičku pratnju vežbe te narodnog kola oduševilo je publiku, koja je sa zadovoljstvom pratila i uživala u igri i narodnim nošnjama vežbačica. Uz veliku čitaonicu u Matici radila je i mala čitaonica za dnevne novine i revije.(5)

U prostorijama Srpskog kulturnog kluba u Beogradu 27. februara 1938. održan je sastanak srpskih kulturnih društava i ustanova iz Jugoslavije. „Maticu Srpsku“ iz Dubrovnika zastupao je dr. Vladimir Ćorović. Na sastanku je osnovan Savez srpskih kulturnih društava. Osnivačkoj skupštini prisustvovali su izaslanici ovih društava i ustanova : Srpske kraljevske akademije, Matica srpskih iz Novog Sada i Dubrovnika, Srpske književne zadruge, Kola srpskih sestara, Kolarčevog univerziteta, Srpskog kulturnog kluba, sarajevske „Prosvete“, Privrednika, Saveza narodnih univerziteta iz Južne Srbije i Spasićeve zadužbine. Izabrana je privremena uprava u koju su ušli Pavle Popović; dr. Vladimir Ćorović; Slobodan Jovanović; Rusomir Janković, predsednik Kasacije; Dragiša Vasić; dr. Vasa Čubrilović; Mirka Grujić za Kolo srpskih sestara; dr. Voja Besarović za „Prosvetu“; dr. Aleksandar Moč za „Maticu Srpsku“ u Novom Sadu; dr. Milan Vlajinac za Zadužbinu Nikole Spasića; Avram Filipović za „Privrednik“; Svetozar Barbić za „Maticu Srpsku“ iz Dubrovnika i Prvoslav Slankamenac za Savez narodnih univerziteta iz Južne Srbije.(6)

Dva parobroda Dubrovačke plovidbe prevezla su prvog maja 1938. u Cavtat dubrovačka kulturna i nacionalna društva sa njihovim članovima, na čelu sa „Maticom Srpskom“ u Dubrovniku da pohode i polože vijence na grob i spomenik Valtazara Bogišića. Dubrovačka društva i ustanove dočekali su građani Cavtata. Istog dana uveče u dvorani „Sloge“ u Dubrovniku održano je komemorativno veče gdje je govorio dr. Lujo Bakotić. U Odboru za komemoraciju 30-godišnjice smrti dra Valtazara Bogišića bili su : Svetozar S. Barbić, predsjednik „Matice Srpske“; Dušan Bašić, predsjednik „Jadranske Straže“ u Dubrovniku; Luko markiz Bona, predsjednik „Dubrovačke građanske muzike“; dr. Đuro Orlić, predsjednik dubr. srp. pjev. društva „Sloga“; Danica Radović, predsjednica „Kneginje Zorke“ u Dubrovniku; Niko kap. Papa, predsjednik „Nove Jugoslavije“; Ivo Šubert, predsjednik „Dubrovačkog radničkog društva“; Niko A. Šutić, starješina Sokolskog društva u Dubrovniku; … . Odbor je 1938. u Dubrovniku izdao Spomenicu dra Valtazara Bogišića (7).

Na skupštini Saveta srpskih kulturnih društava i ustanova 1939. u Beogradu dr. Ćorović je istakao : „Osnutak Matice srpske u Dubrovniku djelo je takođe privatne inicijative, a i danas, kao i prije, kulturni uspjeh našeg rada u Dubrovniku ovisit će od uspjeha, koje će mu moći stvoriti njegova privatna sredina”. Na kraju je dr. Ćorović još jednom naglasio važnost privatne inicijative za promicanje Srpstva. Povodom smrti dubrovačke vladike Poleksije Todorović, ćerke Matije Bana uputio je telegram saučešća Dušan Bašić, pretsednik Matice srpske u Dubrovniku. Poleksija Ban bila je udata za Stevu Todorovića, istaknutog nacionalnog i sokolskog pregaoca i do smrti živela je u Beogradu. (8)

Povodom trideset godina delatnosti Matice Srpske u Dubrovniku u listu „Dubrovniku” istaknuto je : „Neoprostiv je grijeh da se na mjerodavnim mjestima ne poklanja ona pažnja prema ovoj našoj kulturnoj i nacionalnoj ustanovi, koja prestavlja jednu vrlo značajnu tekovinu naših predratnih vremena i pregnuća, i da joj se, zbog tog nemara ili neshvaćanja, onemogućuje njeno, za nas u ovim krajevima potrebno, kulturno djelovanje, i da pokraj svog bogastva opet ostaje sirotica.”(9)

Za redovne članove Kraljevske Srpske Akademije Nauka izabrani su 16. februara 1940. profesori dr. Milan Rešetar i Marko Murat. Dubrovačke kulturne i nacionalne ustanove uputile su adresu novom akademiku Rešetaru u Firencu, a njihova delegacija posetila je slikara Marka Murata čestitajući mu izbor. Na pozdravnu depešu Matice Srpske u Dubrovniku dr. Milanu Rešetaru prilikom njegovog izbora za redovnog člana Kraljevske Srpske Akademije Nauka, gospar Milan je odgovorio: „ …Najtoplije zahvaljujem „Matici Srpskoj” mojega nezaboravnoga rodnoga Dubrovnika, što se je sjetila mene vrlo staroga Dubrovčanina, …ali se veselim, vjerujte mi, radi našega Dubrovnika više nego li radi sebe, a osobito mi je milo što je ta ista počast data g. Marku Muratu-još jednom Dubrovčaninu iz broja starih boraca Srba katolika, …” (10)U listu „Dubrovnik” istaknuto je : „Odluke Kraljevske Srpske Akademije nauka, najveće naše naučne ustanove, da u kolo svojih redovnih članova uvede dva eminentna pretstavnika stare Srpske Garde, vidimo još jedan uvjerljivi znak obnavljanja starih duhovnih veza po kojima je Dubrovnik i za vrijeme dugog ropstva uspjevao da sačuva svoje slovinsko dostojanstvo i sve ono što ga je činili velikim i privlačnim za čitav Slavenski Jug i za čitav kulturni svijet.” Dok su predstavnici nacionalnog Dubrovnika lično čestitali izbor Marku Muratu, čestitali su pismeno dr. Milanu Rešetaru i prof. dr. Jorju Tadiću, izbor za dopisnog člana. (11)

Sporazumom Cvetković-Maček 26.8.1939. Dubrovnik je odvojen od Zetske banovine i dodeljen novostvorenoj Banovini Hrvatskoj. HSS je u Banovini Hrvatskoj odmah počeo sa otpuštanjem državnih službenika i progonima. Uprkos progonima Savjet dubrovačkih kulturnih i nacionalnih ustanova (Dubrovačka Građanska muzika, Dubrovačko Radničko društvo, D.S.P.D.„Sloga”, Matica Srpska, Narodna Odbrana, O.N.O.„Nova Jugoslavija”, Pododbor društva Knjeginja Zorka i Sokolsko Društvo) proslavio je godišnjicu oslobođenja svog grada 13 novembar 1940. List dubrovačkih Srba „Dubrovnik” je konstatovao da dok su srpska i jugoslovenska društva istakla državne zastave „kao prestavnici istinskog i pravog Dubrovnika – Općina i hrvatska udruženja tog dana davali su izgled potpuno jednak svim  XIII novembra u bivšoj Austriji.”(12)

Skromna proslava Dana Ujedinjenja u Dubrovniku 1. decembra 1940, ograničena je na svečanost priređenu u Sokolani u Sponzi.  List „Dubrovnik” pisao je o proslavi : „Društvima koja bi se usudila da ne poslušaju …..g. šef policije zapretio je upotrebom sile i hapšenjem članova uprave. … Pred  vratima svih zgrada u kojima se nalaze nacijonalna društva stajalo je na dan Ujedinjenja po dva i tri policajca u uniformi ili bez nje. (13)

Rad Matice prestao je 1941. u NDH. U sastavu Muzeja ikona i portreta srpsko-pravoslavne crkvene opštine u Dubrovniku nalazi se biblioteka sa oko 25.000 svezaka zakladne ustanove „Matica srpska“.(14)

Na stogodišnjicu osnivanja Matica je obnovljena 3. avgusta 2009. na skupštini u Beogradu. Na inicijativu dr. Petra Milosavljevića, na skupu nacionalnih pregalaca obnovljen je rad Matice. Privremeno sedište Matice je u Beogradu. Naučni skup „Ljetopis Matice srpske u Dubrovniku” održan je 24. aprila 2010. u Zemunu. Izdavačka kuća Miroslav izdala je zajedno sa obnovljenom Maticom fototipska izdanja Matice srpske objavljenih u Dubrovniku od 1909 do 1914. i zbornik radova „Ljetopis Matice srpske u Dubrovniku” knjiga I i II. U Domu Vojske u Beogradu 3. juna 2010. predstavljena su fototipska izdanja Matice srpske u Dubrovniku. Matica priprema naučni skup i Zbornik o Srbima muslimanima.

Saša Nedeljković je član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije
______________________________________________________________________________________________________________
Izvori i literatura:

1.Unutrašnji pravilnik „Matice Srpske“ u Dubrovniku, str. 24, Marko Car, „Naše Primorje“, Srpska Dubrovačka Štamparija, 1910, Dubrovnik; Tatjana Rakić, „Matica Srpska u Dubrovniku“, str. 12,14,15; Irena Arsić, „Uloga srpske pravoslavne crkve u osnivanju i u radu Matice srpske u Dubrovniku“, str.20, „Ljetopis Matice srpske u Dubrovniku“, Zbornik radova I, Beograd 2010;
2.Irena Arsić, „Dubrovčani i našjenci: iz staroga Dubrovnika“, Niš 2011, str. 207; K. Milutinović, „Matica Srpska u Dubrovniku“,str.313, Jugoslovenski književni leksikon, Matica Srpska, 1971, Novi Sad ; Sofija Božić, „Srbi u Hrvatskoj 1918-1929, str. 305, Beograd 2008; „Zemljoradnikova čitanka“, Beograd 1925;
3. „Zadruga Srba privrednika u Dubrovniku”, br. 10, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 10. aprila 1937, str. 4; „Ponovni otvor „Matice Srpske u Dubrovniku“, „Dubrovnik”, br.1, Dubrovnik, 2 februar 1937, str.2;
4. „Predavanje u „Slozi” profesora beogradskog univerziteta, Dr. Henrika Barića, Dubrovčanina”, „Mrtvi bude uspavani Dubrovnik”, str. 1,2,3, br.42, „Dubrovnik”,  13 Novembar 1937, Dubrovnik; Nikola Žutić, „Srpstvo, liberalno jugoslavenstvo i hrvatstvo u Dalmaciji 1918-1941 .“, str.205, Ljetopis Matice srpske u Dubrovniku, Zbornik radova I,Beograd 2010;
5. „Proslava 150-godišnjice smrti Ruđera Boškovića”, „Dubrovnik”, 2 februara 1937, br. 1, Dubrovnik, str. 3; „Puškinovo veče”, „Dubrovnik”, 27 februara 1937, br. 4, Dubrovnik, str. 7; „Vukovo veče”, „Čitaonica “Matice Srpske”,„Dubrovnik”, 18. decembar 1937, br. 47, Dubrovnik , str. 4;
6. „Osnovan je Savet srpskih kulturnih ustanova i društava …“, „Pravda“, Beograd, 28.februar 1938, str. 8; „ Savez srpskih kulturnih ustanova”, br. 9, „Dubrovnik”, 5 marta 1938, Dubrovnik, str. 2;
7. „Dubrovačke vijesti“, str. 3, br. 17, „Dubrovnik”, 30 april 1938, Dubrovnik;
8. „Skupština „Saveta srpskih kulturnih društava i ustanova”, br. 6, „Dubrovnik”, 11. februara 1939, Dubrovnik, str.4; “Aleksija Todorović, rođ. Ban”, br. 9, „Dubrovnik”, 4. marta 1939, Dubrovnik, str. 2;
9.“Matica Srpska” u Dubrovniku”, “Dubrovnik”, 5 avgusta 1939, br.31, Dubrovnik, str. 3;
10. „Zahvala Gospara dr. Milana Rešetara”, str.4,br.10, „Dubrovnik”, 9 marta 1940, Dubrovnik;
11. “Duh našeg starog Pjemonta i Slovinske Dubrave”, “Dubrovnik”, 9 marta 1940, br. 10, Dubrovnik, str. 1; “Dubrovačke vijesti”,“Dubrovnik”, 16 marta 1940, br. 11, Dubrovnik, str. 4;
12. „Kroz grad i predgrađe”, str. 3 – 4, br.45, „Dubrovnik”,16.novembra 1940, Kotor-Dubrovnik
13. „Proslava Dana Ujedinjenja u Dubrovniku”,str. 4,br.48, „Dubrovnik”, 7 decembra 1940, Bokeška štamparija; „Mozaik današnjice”,str.3-4, br.49, „Dubrovnik”, 14 decembra 1940, Kotor-Dubrovnik;
14. „Dubrovnik turistički informator“, Knjižara „Ivan Goran Kovačić“ – Dubrovnik 1958, str. 59;