Nedeljković: Dubrovnik u Banovini Hrvatskoj

Sporazumom Cvetković-Maček 26.8.1939. Dubrovnik je odvojen od Zetske  banovine  i  dodeljen  novostvorenoj  Banovini  Hrvatskoj. HSS je u Banovini Hrvatskoj odmah počeo sa progonima svih onih koje su smatrali protivnicima nezavisne Hrvatske. List Srba katolika ,,Dubrovnik” nastavio je  borbu protiv hrvatske hajke na sve srpsko i jugoslovensko. Urednik lista Kristo Dominković bio je predratni član Srpskog sokola i borac protiv Austrije i njenih vernih slugu Hrvata. U listu ,,Dubrovnik” istaknuto je : ,,Najnoviji razvoj prilika … metnuo je  Dubrovnik u veoma neprirodan geografski položaj, koji ga je doveo u vezu sa onim krajevima, sa kojima nikada nije imao, ama baš ništa, zajedničkog. Došavši u takav položaj, on je sada izložen nemilim, bezrazložnim a često do nevjerovatnosti teškim udarcima koji bez milosti pogađaju, bez razlike imena, sve rodoljubne elemente u njemu. U tako teškim prilikama moramo da vodimo borbu i da uzimljemo u zaštitu nacionalni elemenat u  Dubrovniku, kojemu se suprostavlja  povampireni duh iz 1914 godine.” (1) Na list  ,,Dubrovnik” bila su pretplačena mnoga lica koja su nekada živela u Dubrovniku kao što je Vaso V. Piper, nekadašnji član Sokolskog društva Dubrovnik.

Prilikom obeležavanja godišnjice oslobođenja Dubrovnika 13. novembra 1939. Odbor dubrovačkih  nacionalnih i kulturnih udruženja uputio je proglas : ,,Dubrovčani, Zaslugom ,,odgovornih” i ,,neodgovornih” već više od dva decenija stavlja se u iskušenje vaša vjera u najveće i neprikosnovene svetinje Otačbine, tradicije i idejne vrednosti na kojima su vaši očevi izgradili slovinski kult – ogledalo duše starog kulturnog i slobodnog Dubrovnika. Ali kao što ni silna ćesarska vlast u prišlosti, ni crne pobožne želje koje su joj neograničeno služile, nijesu uspjevale da u vama ubiju Vjeru i dostojanstvo slobodnih građana – tako ni savremene nevolje neće uspjeti da vas ,,asimiliraju” po željama, koje su vam uvjek bile tuđe. Vi ste kroz dugu predratnu i poratnu historiju više puta jasno pokazali, da znate ostati gospodari svoje volje; … i zadržati dostojanstven stav prema svakomu i prema svakoj suvišnoj povici i pretnji. Dajući svakome svoje … vi ste dvadeset godina redom, na 13 novembra, javno manifestovali priznanje i zahvalnost Belim Orlovima, sinovima male predkumanovske Srbije, za sve što su dali za naš stari slovinski ideal, ostavljajući kosti po krvavim klisurama čitavog Balkana. “Dubrovčani, Pretstavnici svih dubrovačkih  kulturnih i  nacionalnih ustanova, koji vam upućuju ovu poruku, pozivlju vas, da i ove godine ponovite manifestaciju poštenja i dostojanstva. U granicama onoga što vam je danas dopušteno, odužite se borcima u koje smo vjerovali i u koje danas vjerujemo, jer su bili veliki u pregaranju i umiranju za slobodu i jedinstvo našega naroda. Nije važno hoće li ta naša manifestacija proći kroz gradske ulice. Dovoljno je da prođe kroz naše duše i da niko više ne bude u sumnji da smo uz sva iskušenja i poniženja ostali vjerni idealima najjačih i najsvetlijih imena u historiji starog i slobodnog Slovinskog Dubrovnika. ..”.(2)

Na podsticaj iz Hercegovine i pomoći pristalica Narodne odbrane, članstva Sokola i Jadranske straže, a pod rukovodstvom Mirka Stankovića, održan je 16. decembra 1939. „javni dogovor” u cilju „okupljanja srpstva kao naroda” i podsticanja „nacionalne akcije” u cilju „beskompromisnog održavanja svih ustanova koje su bitne za čuvanje i održavanje narodnog jedinstva”. (3)

Dva  otpuštena  radnika  koji  su  pokušali  da se   vrate  na  posao izjavili  su  novinaru  „Dubrovnika” : „Mi  smo  takođe  bili  vraćeni, ali  su  nas  šefovi  u  radionici  odmah  formalno  izbacili  i  saopćili  Gradskom  Poglavarstvu  da  je  tako -„zaključila organizacija”.“ Članovi „Građanske Zaštite” , među kojima je bilo članova Hrvatskog radničkog saveza uz asistenciju policije vršili su racije po Dubrovniku. Radnici koji nisu bili članovi Hrvatskog radničkog saveza bili su dovedeni noću u policiju uz veliko osiguranje zaštite i policije. List je komentarisao da su racije : „dokaz kako se od strane nekih individua nastoji uvesti najgori teror, koji bi pogađao najsiromašnije radničke slojeve i to one koji tim individuima nijesu poćudni”(4).

Klerikalno-mačekovski list ,,Narodna Svijest” doneo je vest da su odlukom bana Šubašića stavljeni na raspoloženje ministru prosvete iz učiteljske škole Novak Bukvić i Marko Bošković, iz realne gimnazije Nada Vujić, Viktorija Krenajs, Olga Bijelić i dr. Mato Nikolić. List ,,Dubrovnik” primetio je povodom odluke bana  : „Sva četiri nastavnika su Srbi. (5)

Na članak iz ,,Narodne Svijesti” o masoneriji ,,Hrvati i masonerija” odgovorili su sarajevska ,,Jugoslovenska Pošta” i ,,Dubrovnik”. Reagovanje lista ,,Narodna Svijest” bolje od svega  ilustruje prilike u Banovini Hrvatskoj. U listu ,,Narodna Svijest” istakli su : ,, te stari ishlapljeli  i sklerozni ,,Dubrovnik” (još je živ ?), organ posljednih Mohikanaca, ,,stare garde” i t. zv. ,,Srba-katolika”. Sami fakat, da su se javila ta dvojica najbolje potvrđuje, da smo imali pravo. Ne daj Bože, da nas ,,Dubrovnik” i ,,Jug. Pošta” pohvale ili se s nama slože, jer bi to značilo da smo učinili nešto što je protiv opstanka i života hrvatskoga naroda. Oni sada nijesu u mogućnosti, da uzmu u obranu srpsko-jugoslavenske masone, svoje poslodavce i prijatelje, pa nemoćno gmižu poput prignjećeg crva i pokazuju trzajem zadnje ( i još kratkotrajne) znakove života”. List ,,Narodna Svijest” u istom broju prenosi i komentar povodom svog članka iz dnevnika ,,Hrvatska straža” : ,,Ovom glasilu šačice velikosrpskih generala bez vojske oko ,,Dubrovnika”.” (6) I u narednom 33 broju ,,Narodna Svijest” nastavila je polemiku : ,,Sklerozni ,,Dubrovnik” … Za nas je sada najvažnije, da možemo nedvobeno – i na temelju vlastitog njihovog priznanja – utvrditi, da “Dubrovnik” brani masoneriju, njen rad u ovom državnom sklopu, te da na toj obrani masonerije i danas dosljedno i uporno ustraje.” Pisac članka pod šifrom F. oborio se i na Antuna Fabrisa povodom izlaska ,,Izabranih članaka Antuna Fabrisa” koje je sakupio dr. Henrik Barić. Istakao je: ,,Dubrovnik” se toliko ponosi s tim Antunom Fabrisom i sada (g. 1940) izdaje u Beogradu u posebnoj knjizi njegove protuhrvatske i protukatoličke članke. Vajda radi protuhrvatskog i protukatoličkog stajališta ovoga renegata i vjerskog indiferentiste smatra, da je on ,,prigušio atavizam”, da se aklimatizirao i postao skladan”. (7)

Zagrebački  list „Obzor” preneo je vest „Dubrovnika” da je iz  Dubrovnika iselilo preko 1.000 „našeg pravoslavnog elementa”. List „Dubrovnik” istakao je : „ali „Obzor” nije upotpunio tu našu tvrdnju, nije naveo uzrok zašto su se ti ljudi iselili, pa ako naša tvrdnja ne odgovara istini, da nas prekori, a ako je tačna, da osudi one koji su vinovnici ovoga nesnosnog stanja u Dubrovniku.“(8)

Uprkos progonima Savjet dubrovačkih kulturnih i nacionalnih ustanova (Dubrovačka Građanska muzika, Dubrovačko Radničko društvo, D.S.P.D.„Sloga”, Matica Srpska, Narodna Odbrana, O.N.O.„Nova Jugoslavija”, Pododbor društva Knjeginja Zorka i Sokolsko Društvo) proslavio je godišnjicu  oslobođenja  svog  grada  13 novembar 1940.  List ,,Dubrovnik”  je  konstatovao  da  dok  su  srpska  i  jugoslovenska  društva  istakla  državne  zastave  „kao  prestavnici  istinskog  i  pravog  Dubrovnika – Općina  i  hrvatska  udruženja  tog  dana  davali  su  izgled  potpuno  jednak  svim   XIII novembra  u  bivšoj  Austriji.” (9)

Da bi pomogli rad Dubrovačke Građanske Muzike dubrovačka nacionalna udruženja priredila su 9. marta 1940. u hotelu Imperial zabavu sa igrankom. U fond Muzike priložio je Dušan Traživuk 100 dinara a Antun Nardeli i Dušan Babić po 50 dinara. (10)

Skromna proslava Dana Ujedinjenja u Dubrovniku 1. decembra 1940, ograničena je na svečanost priređenu u Sokolani. U prostorijama sokola na prvom spratu Sponze održavane su priredbe i predavanja. List „Dubrovnik“ pisao je o proslavi: „Društvima koja bi se usudila da ne poslušaju …..g. šef policije zapretio je upotrebom sile i hapšenjem članova uprave. … Pred vratima svih zgrada u kojima se nalaze nacijonalna društva stajalo je na dan Ujedinjenja po dva i tri policajca u uniformi ili bez nje. … Posebnu pažnju privlačila je silueta jednog bivšeg c. k. policijskog agenta koji je pod svodovima Sponze brojio i kontrolisao učesnike na svečanoj sjednici Sokolskog društva, taman onako i sa onog mjesta, sa kojega nas je kontrolisao 1912. godine, … Dvadeset koračaja od biv. c. k. agenta u službi današnje policije – vidjeli smo tri mlada čovjeka; … Na licu i u očima mogao si im jasno pročitati, da vrše onaj isti posao, kojega je toga časa vršio biv. c. k. policijski agent, te sa različitom dužnosti, da o onome što su vidjeli referišu nekomu drugomu, koji vodi računa o onima koje strah i persekucije još nijesu izvukle iz Sokolane i kruga nacionalnog Dubrovnika.”(11)   Po podacima iz knjige „Dubrovnik u narodnooslobodilačkoj borbi i socijalističkoj revoluciji 1941-1945“, na području dubrovačke opštine posle uspostave Banovine Hrvatske obustavile su delatnost „Srpsko humano društvo „Knjeginja Zorka“ i Srpska narodna ženska zadruga. (12)

Opisujući  oduševljenje  koje  je  izazvao  prevrat 27 marta 1941. u članku „Dubrovnik je srećan” navodi se : „čestitanja jedno drugom i izvješavanjem narodnih zastava, kojima se je čitav grad okitio. …Jednom našem sugrađaninu, radniku, velikom komunisti, slušajući vijesti radija o preuzimanju državne vlasti od strane naše uzdanice, našeg mladog Kralja, potekoše mu suze. Na upit, kako to da on, komunista, i tako osjeća, odgovori : istinski osjećaj je jači od nakalemljenog.  I Dubrovnik ujedno sa narodom čitave Jugoslavije, osjeća sreću koju mu je donio  27 marta 1941 godine.”(13)

Sporazumom Cvetković-Maček 26.8.1939. Dubrovnik je odvojen od Zetske  banovine  i   dodeljen  novostvorenoj  Banovini  Hrvatskoj. HSS je u Banovini Hrvatskoj odmah počeo sa progonima svih onih koje su smatrali protivnicima nezavisne Hrvatske.  List ,,Dubrovnik” nastavio je da brani Srbe i jugoslovene pred hajkom HSS. Branio je i masone. Reagovanje lista ,,Narodna Svijest” na odbranu masona od strane ,,Dubrovnika” bolje od svega  ilustruje prilike u Banovini Hrvatskoj. Za Banovine Hrvatske list ,Dubrovnik” štampan je u Bokeškoj štampariji u Kotoru, pa je na zaglavlju  lista nosio Kotor-Dubrovnik. Nacionalna društva u Dubrovniku zbila su redove, pomagala jedna drugom i osnovala Savjet dubrovačkih kulturnih i nacionalnih ustanova. Savjet je nastavio da organizuje proslave uprkos smetnjama i zabranama vlasti HSS u Banovini Hrvatskoj.  Sve  što se dešavalo u Banovini Hrvatskoj bilo je uvod u ono što se dešavalo u NDH. O događajima u Dubrovniku pod vlašću hrvatskih ustaša snimljen je nezaboravni film ,,Okupacija u 26 slika” po knjizi Mata Jakšića ,,Dubrovnik 1941”.                         Saša Nedeljković

član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije

Napomene :

1. ,,Našim poštovanim pretplatnicima i prijateljima”, ,,Dubrovnik”, Dubrovnik, 30 decembra 1939, br. 52, str. 4;

2.,,Proglas na Dubrovčane”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 25 novembra 1939, br.47, str. 4;

3. „Dubrovnik u narodnooslobodilačkoj borbi i socijalističkoj revoluciji 1941-1945”, str. 1051;

4. Civis Ragusinus, „Todore, Todore …”, „Dubrovnik”, Dubrovnik 3 februara 1940, br. 5, str.2-3; ,,Dubrovnik u novoj banovini”, ,,Dubrovnik”,  Dubrovnik, 20. aprila 1940, br. 16, str. 4;

5. ,,Gradske vijesti”, ,,Narodna Svijest”, Dubrovnik, 24 Srpnja 1940, br. 30, str.3; ,,Stavljeni  na  raspoloženje”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 17. avgusta 1940, br. 31;

6. ,,Odjek našeg članka o masoneriji”: F. ,,Jugosl. Pošta” i ,,Dubrovnik”, brane masoneriju”, ,,Zagrebačka štampa o našem članku”, ,,Narodna Svijest”, Dubrovnik, 7 Kolovoza 1940, br. 32, str. 1;

7. F. ,,Istina o ,,Dubrovniku”, ,,Narodna Svijest”, Dubrovnik, 14 Kolovoza 1940, br. 33, str. 1; “IZABRANI ČLANCI Antuna Fabrisa“,Sakupio i predgovor napisao dr H. Barić, 1940, Izdanje „Dubrovnik“, Beograd;

8.„Jedno objašnjenje”, „Dubrovnik”, 12 oktobra 1940, br.40, Bokeška štamparija, Kotor-Dubrovnik, str. 3;

9. „Kroz grad i predgrađe”, „Dubrovnik”, Kotor-Dubrovnik, 16.novembra 1940, br.45, str.3 – 4;

10. ,,U korist naše muzike”, „Dubrovnik”,2 marta 1940, br. 9, Dubrovnik, str.4;

11.”Mozaik današnjice”,”Dubrovnik”, Kotor-Dubrovnik, 14 decembra 1940,  br. 49,  str. 3-4;

12. Dušan Plenča, „Odnos građanskih političkih struktura Dubrovnika prema borbi za nacionalno oslobođenje i socijalni preobražaj (1941-1945)” „Dubrovnik u narodnooslobodilačkoj borbi i socijalističkoj revoluciji 1941-1945“, Split 1985, str. 1050;

13. „Dubrovnik je srećan”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 29 marta 1941, br.12, Jugoslovenska Štamparija, Dubrovnik, str.2;

Vezane vijesti:

Nedeljković: Sudbina sokola u Orašcu kod Dubrovnika

List ,,Dubrovnik” o borcima za oslobođenje i ujedinjenje 1912 – 1918.

Sećanja V. M. Vukmirovića na borbe četnika u Balkanskim ratovima

Saša Nedeljković: Dubrovački Srbi i Savez srpskih kulturnih ustanova

Nedeljković: List ,,Dubrovnik” o pokušajima pohrvaćenja Srba katolika i Bunjevaca

Nedeljković: Dubrovački Srbi

Nedeljković:Bokelji i Boka Kotorska u listu ,,Dubrovnik” od 1937. do 1941 godine

Nova Jugoslavija u Dubrovniku