Nedeljković: Dubrovački Srbi

U  19 veku  Dubrovnik  je  bio centar Srba sa Primorja. Srpsko-dalmatinski magazin od 1842. do 1858. uređuje se u Dubrovniku, gde je bio nastanjen njegov urednik Đorđe Nikolajević.  (1)

Medo Pucić i Matija Ban bili su prvi koji su početkom četrdesetih godina 19. veka isticali srpstvo Dubrovnika.(2) List dubrovačkih Srba katolika „Dubrovnik” isticao je zasluge Meda Pucića za dubrovačke Srbe : „Taj preporod u srpskom duhu, kome je Medo Pucić bio začetnikom, … ubrzo je bio zahvatio gotovo svu vlastelu i cvijet dubrovačke inteligencije i građanstva. …“.(3)  Narodna štionica u Dubrovniku osnovana je 1863. U njenoj upravi se okupio krug istaknutih Dubrovčana : Medo i Niko Pucić, Stjepan Skurla, Pero Budmani, Kosta Vojnović, Jovo Lainović, Niko Bošković. (4)

Dubrovčani su bili protiv Austrije i zato su videli  u slobodnim srpskim državama svoju nadu u oslobođenje. U listu „Dubrovnik” o tom dobu : „Priznavali su se Srbi i držali se Srpstva jer su u ideji srpskoj spoznali jednu čistu i spasonosnu ideju, koja će prije ili poslije triumfovati nad otimačima mile i zlatne slobode Dubrovnika.”  Osamdesetih godina 19 veka u Dubrovniku su se pevale pesme „Onamo, onamo za brda ona”, „Ja sam mlada Srpkinja” i „Mi smo braćo slovinskog sinci plemena”.(5) U svojim sjećanjima o profesoru Pavlu Popoviću u listu ,,Dubrovniku” V. M. Vukmirović je istakao : ,,Davno, još pre Balkanskih ratova, običavali su dolaziti Dubrovniku u posjetu mnogi ugledni Srbijanci. Mi, ondašnji dječaci, u njima smo gledali Srbiju Kralja Petra, koja ima da povede krvavo kolo oslobođenja. … Međutim Pavle nije dolazio u Dubrovnik jedino zbog našeg Arhiva. … Dolazio je on k nama i tražio žive ljude. Dum Ivan kanonik Stojanović, Fabris, Pasarić, … Od mlađih je dvojicu naročito volio. Bili su to Frano Kulišić i Pero Kolendić. (6)

O tome kojim se sredstvima borila austrijska vlast protiv Srba dubrovčana u listu „Dubrovnik” napisano je: „Još od osamdesetijeh godina prošloga vijeka dovodilo se je učenike sa svih strana, nadasve u gimnaziju, razmještalo profesore i činovnike, koloniziralo penzionere i uopće elemente naklonjene austrijskim težnjama, provodio se je teror i sprječavalo se svim srestvima katoličko Srpstvo u njegovu spasonosnom djelovanju. U docnije doba i zloglasni upravnik Bosne i Hercegovine Venijamin pl. Kalaj bijaše upregao sav svoj aparat protiv katoličkog Srpstva, bojeći se da mu ono ne bi djelovalo ne samo na katolike bosansko-hercegovačke, no čak i na Muslimane.” List „Dubrovnik” pozivao je muslimane u Bosni i Hercegovini da ostajući u islamu prihvate srpsku političku misao. Ovakve ideje nailazile su na dobar prijem kod dela muslimanske omladine u Sarajevu, Mostaru … . Svoje slaganje sa tim idejama isticali su u člancima objavljenim u listu  „Dubrovnik” uz potpis  „Srbi muhamedanci” ili  „Srpska omladina” 1892. Te ideje prihvatali su pojedini begovi koji nisu pristajali uz bošnjaštvo. Najuporniji je bio Mehmed-efendija Spahić, koji je  pisao o tome  za list „Dubrovnik”. U listu „Dubrovnik” o vezi austrijske vlasti sa delom katoličkog klera : „Austrijske vlasti, shvativši cio značaj buđenja srpske narodne misli, ne samo kod najuglednijih i najistaknutijih Dubrovčana, među kojima je bio i pok. Frano barun Gondola, nego i kod dubrovačkog seljaka, pobojaše se da ona ne uzme maha i kod ostalog naroda katoličke vjere koji na sebi od vjekova nosi sva obilježja, koja jasno govore da je srpskog roda i plemena. S toga je trebalo poduzeti sve mjere, da se buđenje srpske narodne svijesti kod Srba katolika odmah u početku uguši”. Austrijska vlast je zajedno sa katoličkim klerom radila na tome da dubrovačkog seljaka odvoji od dubrovačke inteligencije. U tome je bio uspešan dum Crnica u Konavlima. U letku koji je kružio Dubrovnikom  12. maja 1907. napisano je : „Trideset glavara u Konavlima zaključiše u subotu na općoj skupštini ovo: Živjela Habsburška kuća i uvijek nam gospodarom bila !“(7)

Obrazovani Primorci su kao nacionalni pregaoci prelazili u Crnu Goru i Srbiju. Možemo navesti kao primer Matiju Bana, Ivana Đaju, Valtazara Bogišića, Luju Vojnovića, Stjepa Kneževića, Luko Zoru, Marka Murata, Luja Adamovića … .(8). Valtazar Bogišić navodi primer Srba-katolika koji su „izrazili misao, da pravoslavne Srbe treba podržavati naročito baš s toga, što se time ponajbolje podržava u isto vrijeme i narodnost.“(9)

Primorci su odlazili na rad u Severnu i Južnu Ameriku. U svojoj  je knjizi ,,Dubrovnik i okolina” Lucijan Marčić istakao : ,,U drugoj polovici XIX veka kapital nekolicine dubrovačkih Amerikanaca sa Šipana, Lopuda i primorja bio je uzrokom da je Dubrovnik onako snažno prkosio austrijskom nastojanju da birokratizira stanovništvo. Zato je Dubrovnik bio vazda nezavisan u svom političkom mišljenju.” (10)

Predvodnik primorskih Srba Sava Bjelanović smatrao je da Srbi mogu biti pravoslavci, katolici i muslimani. Takvo opredeljenje stajalo je u programu Srpske narodne stranke na Primorju. Posle smrti Save Bjelanovića 1897. najuticajniji u stranci bio je episkop Milaš, za koga su Srbi samo pravoslavne vere. Skupština Srpske narodne stranke na Primorju održana je od 14. do  16. avgusta 1903. u Splitu. U borbi između liberalne struje koju su predvodili dubrovački Srbi katolici i klerikalno-konzervativne struje okupljene oko episkopa Nikodima Milaša pobedila je liberalna struja. Srpska narodna stranka  prešla je u ruke dubrovačkih Srba katolika. Za predsednika stranke izabran je Antun Puljezi, a za tajnika Antun Fabris. Nakon smrti Antuna Fabrisa 1904. na njegovo mesto izabran je dubrovački Srbin katolik dr. Baldo pl. Gradi. U programu stranke je stajalo da  priznaje Srpstvo triju vera i u njezinom radu rukovode je narodnosna i verska snošljivost. Prema tome će ona raditi, da javna uprava, škole i ostale ustanove budu prožete naprednim mislima i na njima osnovane. Stranka je smatrala jednim od glavnih svojih zadataka rad na prosvetnom i privrednom polju. (11)  Taj rad se odvijao preko prosvetno-privrednog društva „Srpska  Zora“.

Na  Kninskoj skupštini Srba na Primorju, 20 i 21 oktobra 1901, osnovano  je  prosvetno-privredno društvo „Srpska  Zora“. Društvo je osnovano po ugledu na Srpsko privredno društvo ,,Privrednik” iz Zagreba.  Geslo Privrednika bilo je : ,,Prilike srpskog naroda mogu se popraviti samo neprekidnim i istrajnim radom. Zato se ne uzdamo ni u koga drugog, nego smo gotovi i odlučni da sve svoje poslove sami svršavamo. Najzaslužniji   za  osnivanje  društva  bio  je Antun  Fabris. (12)  Najveći  deo  prihoda  Srpske  Zore  išao  je  na  stipendiranje  učenika  u  Muškoj  učiteljskoj  školi  u  Arbanasima kod Zadra i   učenica  u  Ženskoj  učiteljskoj  školi  u  Dubrovniku.  Da  bi  unapredila  privredu  „Srpska  Zora“  podsticala  je  osnivanje  zemljoradničkih zadruga  po  selima   i  štedionica  po  gradovima. Na  čelu  pokreta  za  osnivanje  zadruga  bili  su  Srbi  Dubrovčani,  Matej  Šarić, Luko  markiz  Bona i  dr. Rudolf  Sardelić.  Kreditne zadruge postale su centar privrede na primorju i podupirale su zemljoradničke zadruge. Na  inicijativu  Srpske  Zore  osnovan  je  1905.  Savez  srpskih  privrednih  zadruga  na  Primorju  sa  sedištem  u  Dubrovniku.  (13)  Zalaganjem pregalaca oko Srpske Zore osnivana su gimnastičko-trezvenjačka društva. Osnivanje  gimnastičkih  društava  bio  je  novi  vid  zajedničkog  rada  pregalaca  i  omladine  u  borbi  za  ujedinjenje  srpskog  naroda. Prva  društva  na  Primorju  osnovana  su  1907, Srpsko  gimnastičko  društvo Dušan Silni  u  Dubrovniku  i  Srpski  Soko  u  Risnu. Viteška društva su ušla u Srpsku sokolsku župu na Primorju. Književni rad pomagala je Matica srpska u Dubrovniku. Matica srpska radila je u prostorijama Narodne štionice i nastavila je njen rad.

O stradanju dubrovačkih Srba od objave rata Srbiji 1914. u listu Dubrovnik :  “Još prije nego je zvanično rat bio objavljen, poduzela su se pojedinačna i skupa hapšenja svih iskrenih narodnih ljudi, koji su i  po svom društvenom položaju i po svom patriotskom radu uživali ugled u narodu. U progonima koje su vlasti proti njima preduzele uzeli su otvoreno i bez zazora učešća i loše sluge goreg gospodara, od kojih nam je pok. Austrija namrla priličan broj i koji i dan danas kukaju za njom i ponekad cijene da im se pruža prilika da obnove 1914 godinu.” Pregaoci  iz  Dubrovnika  na čelu sa književnikom Ivom Vojnovićem sprovedeni su  u tamnicu u Šibenik. Kao nosioci velikosrpskog pokreta predati su kao taoci vojničkim zapovjednicima. Prilikom ukrcavanja na brod u gruškoj luci rulja je po hrvatsko-klerikalnom listu u Dubrovniku „Prava Crvena Hrvatska” vikala : „ …u more s njima, utopite ih, dolje Bona, … dolje Srbija, živjela Austrija, živjela Hrvatska, živjela vojska”. Ista rulja se okupila pred opštinskom zgradom na vest da je opština raspuštena kličući : „Tako treba ! Više je vrijeme ! Nećemo da s nama Srbi zapovijedaju! Dolje srpska zastava!” Odstranjeni su svi natpisi i table pisane ćirilicom kao i stegovi u bojama srpske zastave na srpskim društvima. Rulja je sa odobravanjem gledala skidanje natpisa. (14)

Dubrovčani su smatrali da je ujedinjenjem sa Srbijom i stvaranjem Jugoslavije 1918. njihova borba za ujedinjenje završena. Večina članova Mjesnog odbora Narodnog vijeća u Dubrovniku 1918. bila je za sjedinjenje sa Srbijom bez preduslova.   Mjesni  odbor bio je sastavljen od Pera Čingrije,  Luka markiza Bona i dr. Stjepana Kneževića. U listu „Dubrovnik” o tom vremenu ističe se: „Katoličko Srpstvo, koje je cijelu ovu borbu izvodilo, cijenilo je nakon rata borbu završenom i da će ono mirno bez borbe i bez zapreka moći, u jedinstvu i slobodi, nastaviti i dovršiti velike zamisli svog velikog učitelja Meda na spas i napredak zajedničke domovine …” (15) Govoreći o tome vremenu dr.Nikola Dobrečić, arcibiskup barski i primas srpski, istakao je : “kao vatreni pobornik ujedinjenja prvi išao u Rim kao izaslanik pokojnog tadašnjeg regenta Aleksandra i Ministra vjera Alaupovića i da sam ja isprosio da najprvo Sv. Stolica priznaje našu Jugoslaviju”.(16)

Srbi  na Primorju  opredelili su se za  radikalnu stranku pa se Srpska narodna stranka na Primorju ujedinila sa Narodnom Radikalnom strankom. Na inicijativu Stijepa Kobasice osnovan je 1919. Odbor radikalne stranke u Dubrovniku. (17)  Primorski Srbi su ušli u jugoslovenske organizacije Savez sokola i Jadransku stražu.

U Dubrovniku je 30. novembra 1923. uoči a u čast svetkovine oslobođenja i ujedinjenja osnovano  Dubrovačko učeno društvo ,,Sveti Vlaho”. Članovi uprave bili su predsednik Antonije Vučetić, podpredsednik Marko Murat, sekretari Ilija Sindik i Albert Haler. Društvo je organizovalo niz javnih i besplatnih predavanja  uglednih naučnika. (18) Matica srpska u Dubrovniku obnovila je  rad svoje biblioteke i držala predavanja u svečanoj sali ,,Sloge”.

U polemici sa hrvatskom štampom koja je negirala postojanje Srba katolika list „Dubrovnik” je isticao da pretstavlja sve Srbe katolike koji žive u Jugoslaviji: „Prije svega „Obzor” treba da zna da mi pretstavljamo sve Srbe-katolike koji žive ne samo na nekadašnjem teritoriju dubrovačke republike, nego gdjegod ih ima u našoj državi, …Nepriznavanje Srba katolika od strane Obzora … ne može nas nikako skloniti da promjenimo naše uvjerenje da smo Srbi, pa bili katolici, ili pravoslavni. Možemo samo požaliti da danas ima još ljudi, koji se pitaju apsurdom koji ponizuje svakog pametnog čovjeka, da se narodi dijele po vjeri, dok imaju sve druge atribute koji ih čine jednim narodom”.(19)  Prenosio je iz ,,Bunjevačkih novina” članke o otporu Bunjevaca pokušajima pohrvaćenja. List  „Dubrovnik” preuzeo je iz „Bunjevačkih novina“ od 7. juna 1940. članak „Samoodbrana Bunjevaca“ u kome se ističe : „ali Mađari nisu nikada toliko bezobzirno, prosto naređujući, zahtevali od Bunjevaca da se odreknu svoga imena i da postanu Mađari. … nego da je Bunjevac Hrvat.”  „Bunjevačke novine“  su odgovorile da će se Bunjevci braniti od pristalica „tisućjetne“ kulture koji hoće da ih pretvore u Hrvate.

Bunjevci su se ugledali na primorske Srbe. Pop Blaško Rajić istakao je u “Našim novinama” od 9 marta 1913. : “ Ima Srba … eno katolika u Crnoj Gori. A ima Srba rimskoga obreda, evo mi Bunjevci !” Alba M. Kuntić, Prvi sekretar Bunjevačke prosvetne Matice u Subotici  i Mara Đorđević Malagurska su u svojim knjigama „Bunjevac-Bunjevcima i o Bunjevcima” i „Bunjevka o Bunjevcima”  navodili reči Dum Iva Stojanovića iz 1898. : „Bilo bi najbolje kad bi smo našli jedno zajedničko ime; na pr. Slovinci, Jugosloveni … Ja bih to ime ončas primio. Ali ako mi neko hoće nametati ime hrvatsko onda sam ja Srb, jer neću laži ni nasilja od nikoga.”  Mara Đorđević Malagurska  je u svojoj knjizi „Bunjevka o Bunjevcima” iz 1941. štampala članak Srbina katolika iz Splita  „Dalmatinski Srbi katolici”. U članku   je ukratko  prikazana povest Dalmacije, uzroci sukoba Srba  i  Hrvata  i značaj  arcibiskupa barskog  i primasa  srpskog za Srbe katolike. (20)

U listu „Dubrovnik”  objavljena je predstavka pisana u oči Vidovdana 1939.  „Jedna potreba i jedno pravo Srba katolika” poslana banu Zetske banovine na Cetinju, a dostavljena Arcibiskupu Barskom i Primasu Srbije, pretsjedniku vlade i ministarstvima Pravde i Prosvete u Beogradu.  U predstavci se iznosi : „Za katolike Beograda i predratne Srbije, za katolike Crne Gore, Vojvodine i Dalmacije, potrebni su su nam rodoljubivi srpsko-katolički svećenici. Današnji svećenici nisu srpski rodoljubi. Neka ovi primjeri ilustruju rad njihov: Poznata je vrijednost Sokolstva u nas; ono je cement u temeljima Jugoslavije. …Katolički Episkopat je zauzeo negativni stav prema Sokolstvu. …Ali djeca iz mješovitih brakova izoštaše sa sokolskih časova, jer im majke zabraniše da više idu u Soko. Prilikom posjete u crkvi majke su dobile naredbu da svoju djecu više ne daju u Soko. Pa drugi primjer : u carskom Skoplju izlazi  već 12 godina katolički list „Blagovest”, pa u mjesto da služi širenju i jačanju  srpskog imena u tim krajevima, on pronalazi u katolicima Stare Srbije Hrvate, kao što ih o. Petar Vlašić nalazi u najistočnijem dijelu Banata. Mi  nismo u stanju da kontrolišemo, šta se sve ne naređuje putem crkve našim katolicima, ali  su ovo očigledni dokazi : da katolička crkva u Srbiji, Crnoj Gori, Vojvodini i Dalmaciji, ide nasuprot intencijama Srpskog Naroda.” (21) U ime Srba katolika Luka Bone, Božo Hope i dr. M.Gracić iz Dubrovnika uputili su 15 juna 1939. barskom arcibiskupu i Primasu srpskom dr.Nikoli Dobrečiću predstavku o potrebi otvaranja Srpske katoličke bogoslovije u Baru.  U predstavci se smatra da su “potrebni srpski katolički svećenici a oni se mogu regrutovati samo iz srpskih katoličkih škola”. U odgovoru na ovu predstavku jednom od njenih autora dr. Graciću  23.6.1939. dr. Nikola Dobrečić navodi da bi „prije Bogoslovije ovde trebali otvoriti jedno sjemenište sa potpunom klasičnom gimnazijom za sve srpske krajeve”. Zalaganjem dr. Nikole Dobrečića 20. juna 1935. otvoreno je Arcibiskupsko sjemenište Primasije Srpske u Baru. Prilikom osveštenja sjemeništa Primasije arcibiskup je izjavio da je  „bio i jest uvijek najveći prijatelj svog naroda bez razlike vjere“ i da je „uvijek … širio ljubav i slogu” i da je njegov osnovni princip „brat je mio koje vjere bio”. Sjemenište je velikim delom finansirala kraljevina Jugoslavija. Radilo je do 1941, kada je zbog rata raspušteno. Posle rata 1945. barski arcibiskup je bezuspešno pokušavao da ga obnovi.  (22)

Sporazumom Cvetković-Maček 26.8.1939. Dubrovnik je odvojen od Zetske  banovine  i   dodeljen  novostvorenoj  Banovini  Hrvatskoj. HSS je u Banovini Hrvatskoj koristio banovinsku vlast za progone Srba, jugoslovenskih nacionalista i sokola. Povodom zabrane proslave Dana Ujedinjenja 1939. u listu „Dubrovnik” je objavljen članak koji je potpisan sa Cavtatska omladina i u kome se ističe : „Radi toga svog vjerovanja, još pod mrskom Austrijom teško je stradao izgnanstvom, taoštvom, mučeništvom u utamničenju, nevoljama u dezerterstvu i ostalim mnogobrojnim maltretiranjima, koja su  crnožute aveti iskaljivale na mnogim patriotima našega rodoljubivog mjesta. …Ali Jugoslavija, … ostati će vječno čista i sjajna kao sunce, … A Ti, stara naša majko,  Srbijo kao nekoć kada su tebe radi očevi naši, braća i sestre naše u izgnanstvu, u tamnicama i progonstvu, u mukama i patnjama svoj duh čeličili; kao onda, kada su u Tebi sva slobodarska uzdanja bila,  obraća se Cavtat tvoj i moli te i preklinje : Ustaj Srbine, složi se, ne kloni – pravda te zove, na ovo naše sinje Jadransko more! “ O svemu što se dešavalo sokoli su obaveštavali „Sokolski glasnik”, list Saveza Sokola kraljevine Jugoslavije.U članku „Kazne i denuncijacije” objavljenom u Sokolskom glasniku 1940. ističe se : „Pišu nam iz Cavtata : Sresko načelništvo u Dubrovniku je, 6. marta, kaznilo sa po 120 dinara članove ovdašnjeg sokolskog društva: Miljana Vlatka, Matića Franu, Kušelja Peru, Kvarantoto Iva i Lele Antuna, zato što su, na praznik Prvog decembra, kad im je bila zabranjena proslava Dana ujedinjenja, izlazeći iz sokolane pevali pesme „Jugoslavija”, „Poleti sivi Sokole” i „Hej trubaču”. To pevanje je u odluci kvalifikovano, kao „izazivanje i narušavanje noćnog mira”, a denuncirani su bili od strane članova „Hrvatske zaštite”. Na denuncijaciju sa te iste strane izvršen je, 11. marta, pretres u 28 stanova jugoslovenskih nacionalista, od kojih su većina članova ovdašnjeg sokolskog društva. Pretstavnici vlasti su izjavili da se premetačina vrši zato, što je prijavljeno da se u tim kućama skriva oružje. Ali ni u jednoj od njih nije nađen ni najmanji trag o tom oružju! Nije bez interesa naglasiti, da je još godine 1914, u bivšoj Austriji, kod većine tih istih ljudi vršena premetačina, i to zbog istih denuncijacija, a dobrim delom i zbog istih denuncijanata …”. U listu „Dubrovnik” o policijskim pretresima kojima su bili izloženi stanovnici  Cavtata  i to „najvećim dijelom baš istih onih, kod kojih su se 1914 vršili isti pretresi i tražile slike … Kralja Petra, Kralja Aleksandra i Kralja Nikole, te srpske trobojnice i ine nacionalne svetinje sa namjerom, da bi ih se pod vješala dovelo. …  u svakoj kući bez razlike, mješte paklenih mašina, bombi mitraljeza i ekrazita, nađeno samo na najistaknutijim mjestima mnoštvo slika, sličica, knjiga, posveta i spomenara, koji su ostali na svome mjestu, da čuvaju svete tradicije Cavtata, da svjedoče o prošlosti …  u kojima se uz staru pjesmu javorovih gusala, odgajaju zdravi i svijesni naraštaji, koji će i u buduće samo čuvati i graditi a nikada otuđivati i rušiti ! … tu ćemo ostati bez obzira  „na čuđenje čitave hrvatske javnosti” (kako to za Cavtat piše Obzor od 23 II).”(23)

List „Dubrovnik” preneo je vest o otpuštanju ekonoma Banovinske bolnice u Dubrovniku, gospara Vlaha Goce-Gučetića i činovnika Đokice Jelušića. Komentar lista bio je : „Razlog ? Obojica su Srbi, prvi katoličke, a drugi pravoslavne vjere.” Na podsticaj iz Hercegovine i pomoći pristalica Narodne odbrane, članstva Sokola i Jadranske straže, a pod rukovodstvom Mirka Stankovića, održan je 16. decembra 1939. „javni dogovor” u cilju „okupljanja srpstva kao naroda” i podsticanja „nacionalne akcije” u cilju „beskompromisnog odražavanja svih ustanova koje su bitne za čuvanje i održavanje narodnog jedinstva”. (24)

Posle Aprilskog rata Primorje je okupirala Italija. Slutnja lista „Dubrovnik” iz 1939. da  oni koji su ih progonili 1914. čekaju priliku da to ponovo urade, obistinila se. Strahovladu ustaša opisao je Mato Jakšić u svojoj knjizi „Dubrovnik 1941”. U „Izjavi Milke Tošović o  hapšenju Srba u Dubrovniku tokom jula i avgusta 1941 godine i o svom zatočeništvu u ustaškim logorima” datoj komesarijatu za izbeglice u Beogradu od 25. februara 1942. navodi se :  „ 28.juna 1941. g ušla je u Dubrovnik  hrvatska vojska i preuzela vlast, a kratko vreme posle toga ustaše su počele progoniti Srbe kako pravoslavne tako i rimokatolike.  Početkom meseca jula 1941. uhapšeni su po ustašama: Mitrović Boško, srpsko-pravoslavni prota, Kandić Mirko, pomorski kapetan, Hercegović Miho, knjižar, dr. Buconjić, advokat i dr. Vencilović Milan, lekar. Prva dvojica su pravoslavne vere a potonja trojica rimokatoličke. … 1.avgusta 1941. uhapšeni su po ustašama : Tošović Jovo, knjižar, ja, njegova žena i naši sinovi Dušan i Bogdan, Korčulanin, privatni činovnik, njegova žena i kćerka, jedan pomorski kapetan iz Cavtata, kojemu ne znam ime, te još nekoliko Srba seljaka rimokatoličke vere iz okolice Dubrovnika, kojima ne znam ime. Svi mi uhapšeni 1.avgusta strpani smo u jedan kamion sa vezanim  rukama na leđima i sprovedeni u Mostar. … a potom smo svi otpremljeni u Gospić. Milka Tošović videla je kako isprebijane ljude iskrcavaju iz kamiona. Bačeni su u jamu Badanj. Među njima su bili i njen muž Jovo i sinovi Dušan i Bogdan. U jami kod sela Trsteno 4.10.1941.  nađeni su leševi 13 osoba. (25)

Ustaški progoni nisu slomili Srbe . Preko 70 porodica iz Dubrovnika i okoline došlo je do manastira u Trebinjskoj šumi 1941. i primilo pravoslavnu veru. U Dubrovniku je delovao „Pokrajinski nacionalni komitet za Hercegovinu, Boku i Dubrovnik”, a Srbi katolici upisivali su se u Dubrovačku brigadu Jugoslovenske vojske u Otadžbini, pod komandom rezervnog kapetana dr.Nina Svilokosa. Načelnik štaba brigade bio je Nino Burić. U Dubrovačkoj brigadi bili su : Ivan (Nino) Svilokos, Vinko Veljko Burić, Vojo Čejović, Đuro Zmajić, Stevan Kakaridži, braća Mitrovići, braća Ciganovići, Kulišići, Milišići, Vragolovi i drugi. Brigada je u svojim redovima imala preko osamdeset studenata. (26) Dubrovnik i Cavtat su u toku celog rata važili kao značajno uporište Jugoslovenske vojske u Otadžbini. U Dubrovniku glavni predstavnici Jugoslovenske vojske u Otadžbini bili su Frano Bona,Toša Perović, Kolja Slavković, major Đovanović, Danilo Mitranović, Veselin Zmajić, Milan Branđolica. U Konavlima su se isticali:  Pero Kocelj, Niko, Đuro i Pero Vragolov. Advokat Nino Svilokos interniran je kao taoc na Mamuli u Boki Kotorskoj. Ustaše su vršile „kontrole svih jugonacionalista, bez obzira na vjeroispovest” i smatrali da su spremni da „se priključe partizanima, a ako ovi ne pobjede, onda srpskim četnicima”. Do kraja novembra 1942. u „regrutne knjige jugoslavenske vojske u otadžbini na ataru dubrovačke opštine” upisano je „345 vojnih obveznika”.  Prilikom borbi majora Lukačevića sa Nemcima 22 i 23 septembra 1944. kod Trebinja u Dubrovniku su se širili glasovi kako se očekuje savezničko iskrcavanje na prostoru Dubrovnika i Crne Gore i nade u povratak kralja Petra. Petar Vragolov je u toku rata bio ađutant kraljice Marije. U Cavtatu je izlazio list „Ravnogorac” a sa radio-stanicom održavali su vezu sa Kairom.  Pukovnik Svilokos je iz Cavtata prebačen u Kairo kod vlade Jugoslavije.(27) Grupa američkih i engleskih oficira na čijem čelu je bio pukovnik Bejli je preko Iva Skurić Banovića, iz stare srpske katoličke kuće iz Ćilipa prebačena februara 1944. iz Glavske u Konavle. Dogovoren  je susret sa podmornicom podno Konavolskih stijena nedaleko od Ćilipa. Zbog lošeg vremena nisu mogli da dođu do podmornice. Grupa se vratila  iz Konavla u Glavsku. Kasnije su evakuisani brzim čamcem. Sa njima je krenuo Petar Vragolov, pitomac pomorske akademije. (28) Srbi katolici stradali su u partizanskim čišćenjima neposredno posle oslobođenja 1944. i 1945.(29)

Na sednici Predsedništva AVNOJ-a 24.februara 1945. rešeno je : „Hrvatska u granicama bivše Savske banovine sa 13 srezova bivše Primorske banovine i Dubrovačkim srezom iz bivše Zetske banovine” (30)

Posle rata nove vlasti su na svoj način rešavale nacionalno pitanje. Kao primer možemo navesti : Odeljenje za unutrašnje poslove u Glavnom narodno oslobodilačkom odboru Vojvodine, uputilo je svim okružnim narodno oslobodilačkim odborima 14. Maja 1945. naredbu : „Kako bunjevačke i šokačke narodnosti ne postoje, to vam se naređuje da sve Bunjevce i Šokce imadete tretirati isključivo kao Hrvate bez obzira na njihovu izjavu. …gde su oni do sada uvedeni kao Šokci i Bunjevci, ima se to ispraviti i označiti kao Hrvati naročito u legitimacijama, biračkim spiskovima, putnim objavama … U buduće se imaju unositi samo i isključivo kao Hrvati. Sve do sada izdate legitimacije i isprave, gde su označeni kao Bunjevci i Šokci imaju se uništiti i nove izdati …“ (31) Dr. Nikola Dobrečić nije dozvolio da se čita “pastirsko pismo” 1945. na području barske arcibiskupije. U vezi  njegovog  zahteva za školovanje svešteničkog podmlatka, Komitet za nauku pri vladi FNRJ  je smatrao da oni  “mogu studirati i na Bogoslovskom fakultetu u Zagrebu.”(32) Srbin katolik Ivo Božović bio je kapetan trabakula koji je sa grupom od 11 pripadnika JVuO  prebegao u Italiju oktobra 1947. uprkos poteri brodova i aviona JNA. Avioni koji su učestvovali u poteri poletali su sa Mostarskog aerodroma. Ivo Božović i Ivo Banović bili su iz Plata u Župi dubrovačkoj a Đuro i Jakov – Jakica Đurković iz Veljeg Dola u Konavlima.(33)

Narodni odbor grada Dubrovnika tražio je 1950. od Uprave crkvene opštine u Dubrovniku  da gradskim vlastima ustupi na korišćenje veliku dvoranu i ostale prostorije na drugom spratu palate Bonda u Ulici od puča, u kojoj se nalazila biblioteka i čitaonica Matice srpske. Tu su planirali da smeste klub prosvetnih radnika. Crkvena opština se žalila, pa je Konzervatorski zavod rešenjem od 14 juna 1950. zaštitio kao spomenik kulture palatu Bonda i sav inventar biblioteke. Uprkos tom rešenju gradske vlasti donele su rešenje o oduzimanju prostorija. Na intervenciju Saveznog instituta za zaštitu spomenika kulture u Beogradu nije došlo do oduzimanja prostorija. (34)

Posle pobede HDZ na izborima u Hrvatskoj, u težnji da Dubrovnik ostane u Jugoslaviji osnovan je 1991. Pokret za autonomiju Republike Dubrovnik. Inicijatorima pokreta pretilo se telefonom  „da se ne igraju životom“.  Ispisivane su parole „Živjela Dubrovačka republika“. Mnoge pristalice pokreta su pobegle. Vasiljko Vukoje u svojoj knjizi “Dubrovnik, adio” opisuje raspoloženje Srba u Dubrovniku : “ Susrećem dubrovačke Srbe. Stariji govore kako je danas gore nego ’41. g. Mladi se straše… Vidim da kamioni “Dubrovkinje”, prevoze oružje. Na šoferšajbnama i ceradama nekih od njih slike Ante Pavelića. …Danas su balkoni umjesto šugamarima, pelenama i drugom robom okićeni šahovnicama. …Naknadno saznajem da je ovo dan-godišnjice stvaranja tzv. Pavelićeve NDH. Šok ”. U Cavtatu je 24. novembra 1991. održan sastanak pokreta za autonomiju Republike Dubrovnik koji je vodio Aleksandar Apolonio. (35)

Dubrovnik je bio kulturni, a Primasija Srpska u Baru verski centar Srba katolika. List Dubrovnik  štampan je u Dubrovniku a za vreme Banovine Hrvatske i u Kotoru. Štampao je članke latinicom i ćirilicom. List  je  smatrao  da  je  zadatak Srba  Dubrovčana  da  budu  živi  most   između   slavne  prošlosti   i  budućnosti  Dubrovnika. (36)  Srbi katolici bili su u sukobu sa Hrvatima koji su težili da ih pretvore u Hrvate i sa delom katoličke crkve koja je pružala podršku hrvatskim težnjama.  Sve što se događalo u Dubrovniku i okolini  u Banovini Hrvatskoj  bilo  je uvod u  sve  ono  što  se   dešavalo  u NDH.

Saša Nedeljković

član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije

Napomene :

1.,,Kultura Srba u Dubrovniku 1790-2010”, Beograd-Dubrovnik, 2012, str. 144;

2.Nikola Tolja, „Dubrovački srbi katolici istine i zablude”, Dubrovnik, 2011, str.100, 258;

3.„Uspomeni Meda Pucića dubrovačkog vlastelina o 55-godišnjici njegove smrti“, 3 juli 1937, br. 23, „Dubrovnik”, Dubrovnik, str. 1;

4.Irena Arsić, „Dubrovnik i našjenci : iz starog Dubrovnika”, Niš, 2011, str. 204

5.„Dubrovnik iza propasti republike i iza svjetskoga rata”, „Dubrovnik”, br. 2, Dubrovnik, 13 februar 1937, str. 2; S-A-M, „Čije vlasništvo bijaše dubrovačka okolica ?”, br. 22, „Dubrovnik”, 1.juna 1940, str. 2;

6.V. M. Vukmirović, ,,Sjećanja na Pavla Popovića”, „Dubrovnik”, br. 35, Dubrovnik, 2 septembra 1939, str. 3, 4;

7.„Kratka i beznačajna epizoda u historiji Dubrovnika”, br.26, Dubrovnik, 24. Juli 1937, str. 1;“40-godišnjica smrti Frana baruna Gondole (Gundulića) načelnika Dubrovnika”, „Dubrovnik”, br. 27, 8. jula 1939, Dubrovnik, str. 1; Nikola Tolja, „Dubrovački srbi katolici istine i zablude”, Dubrovnik, 2011, str. 195, 199, 518;

8.Nikola Tolja, „Dubrovački srbi katolici istine i zablude”, Dubrovnik, 2011, str.317, 319;

9.Niko S. Martinović, „Valtazar Bogišić i ujedinjena omladina srpska“, Zbornik Matice srpske serija društvenih nauka“, br. 9, Novi Sad 1954, str.42;

10.   Lucijan Marčić, ,, Dubrovnik i okolina”, Beograd 1937, str. 61;

11.  Nikola Tolja, „Dubrovački srbi katolici istine i zablude”, Dubrovnik, 2011, str. 184, 185, 437; J.        Prodanović,”Srpska narodna stranka na Primorju”, “Narodna enciklopedija SHS”, knjiga IV, Zagreb 1929, str. 351, 352;

12.  ,,Privrednikov kalendar za 1933”, Beograd, str. 36;

13.  prof. Mirko Ležaić, „Istorijski  pregled  Severne  Dalmacije“,  „Severna Dalmacija nekad i sad”, Beograd, Glavna zadruga za narodno prosvećivanje, 1939,str.57, 60;

14.  “Nakon 25 godina”, br. 30, „Dubrovnik”, 29 jula 1939, str. 4;„Pred 25 godina”, J.P.  „Odstranjene ćirilske table”, br. 31, „Dubrovnik”, 5 avgusta 1939, Dubrovnik, str.2, 3, 4;

15.  Franko Mirošević, „Počelo je 1918 … : Južna Dalmacija 1918-1929”, str.44, 46, Zagreb 1992; „Uspomeni Meda Pucića dubrovačkog vlastelina o 55-godišnjici njegove smrti“, 3 juli 1937, br. 23,  “Dubrovnik”,  Dubrovnik,  str. 1;  Nikola Tolja, „Dubrovački srbi katolici istine i zablude”, Dubrovnik, 2011, str. 462;

16.  Rastoder Šerbo, Jasmina, „Dr.Nikola Dobrečić, arcibiskup barski i primas srpski”, Budva 1991; str. 47; 

17.   Franko Mirošević, „Počelo je 1918 … : Južna Dalmacija 1918-1929”, str.44, 46, Zagreb 1992;

18.  Irena Arsić, „Dubrovnik i našjenci : iz starog Dubrovnika”, Niš, 2011, str. 214,215;

19.  „O našem listu”,str.3, br.43, „Dubrovnik”, 20 novembra 1937; „Onima kojima smetamo”, str.1, br. 2,  „Dubrovnik” , 15. januara 1938, Dubrovnik;

20.  „Samoodbrana Bunjevaca”,  „Dubrovnik”, br. 24, Dubrovnik, 15. juna 1940, str. 3; Alba M.Kuntić, Prvi sekretar Bunjevačke prosv. Matice u Subotici, „Bunjevac –Bunjevcima i o Bunjevcima”, str.47, Subotica 1930; Srbin  katolik, „Dalmatinski Srbi katolici“, Uredila Mara Đorđević Malagurska, „Bunjevka o Bunjevcima”, Gradska štamparija 1941, Subotica, str. 22, 31, 101-102;

21.  „Jedna potreba i jedno pravo Srba katolika”, „Dubrovnik”, br. 26, Dubrovnik, 1.jula 1939, str. 1;

22.  Rastoder Šerbo, Jasmina, Isto, str. 62, 112, 113;

23.  „Cavtat o danu Ujedinjenja”, br. 50, „Dubrovnik”, 16 decembra 1939, Dubrovnik, str.4; ,,Kazne i denuncijacije”, ,,Sokolski glasnik”, br. 12, God. XI, 22 mart 1940, Beograd, str. 5; „Ruši, pali …”, br. 11, „Dubrovnik”,  16 marta 1940, Dubrovnik, str.3;

24.  „Ruši pali udbinski dizdare …”, „Dubrovnik”,   19 oktobra 1940, br. 41, Kotor-Dubrovnik, str. 4; „Dubrovnik u narodnooslobodilačkoj borbi i socijalističkoj revoluciji 1941-1945”, str. 1051;

25.  Dr. Đuro Zatezalo, „Jadovno : kompleks ustaških logora 1941 knj. I”,str. 296-298; „Jadovno zbornik dokumenata knjiga II”,  str. 735, 814,  Beograd 2007;

26.  Bogdan Radojičić, „Ustanak u nevesinjskom srezu”, Spomenica Organizacije srpskih četnika „Ravna Gora”, str. 129,1.036, 1.037, Kragujevac, 2008;

27.  „Dubrovnik u narodnooslobodilačkoj borbi i socijalističkoj revoluciji 1941-1945“, Split 1985, str. 79, 80, 104, 481, 482, 487, 622, 1057, 1058, 1087;

28.  Marko Ručnov, „Tako je to bilo”, Beograd 2009, str. 20, 77, 78;

29.  Milorad Ekmečić, „Dugo kretanje između klanja i oranja : istorija Srba u Novom Veku (1492-1992)“, Beograd 2008,  str.511;

30.  Kosta Čavoški, „Zgaženi ustav”, Beograd 2003,  str. 22;

31.  „Bunjevačke novine“, br. 76, Subotica, oktobar 2011, str. 32;

32.  Rastoder Šerbo, Jasmina, Isto, str.128, 129, 131;

33.  Marko Ručnov, „Tako je to bilo”, Beograd 2009, str. 19, 21, 65, 68;

34.  ,,Kultura Srba u Dubrovniku 1790-2010”, Beograd-Dubrovnik, 2012, str.362, 363;

35.  Vukoje Vasiljko, „Dubrovnik, adio …“, Beograd 1995, str. 6, 14, 16, 23, 26, 41;

36.  ”Na “Mrtvih dan”,  br.43,”Dubrovnik”, 2 novembar 1940, Kotor-Dubrovnik, str.1;