Nedeljković: Bokelji i Boka Kotorska u listu ,,Dubrovnik” od 1937. do 1941 godine

Glasnik Srba katolika „Dubrovnik” izveštavao je kako o  zbivanjima u Boki Kotorskoj, tako i o istoriji Boke Kotorske. Jovica Perović pisao je u ,,Dubrovniku” o Bokeljima koji su učestvovali u Prvom srpskom ustanku.

U svom članku ,,Bokelji u Karađorđevom ustanku” istakao je : ,, … Bez sumnje bilo je i poviše sinova Boke u redovima Karađorđevih boraca i junaka, koji su kao manje čuveni, vremenom prešli u zaborav. Ja ću navesti one, koji su ostavili trajan spomen nakon sebe  …“. Prvog kojeg je naveo bio je Joko Gavrilov Subotić iz Risna. On je zajedno sa 37 svojih drugova stigao 1808. u Srbiju. Karađorđe ga je zajedno sa njegovom družinom iz Boke i Hercegovine, poslao krajinskom vojvodi Hajduk Veljku Petroviću. Posle pogibije Veljkove  pri kraju jula 1813. od družine ostalo je njih  18. Kad su Turci pregazili Srbiju, Subotić je nastavio gerilsku borbu  protiv Turaka. Kad je vojvoda Miloš Obrenović digao ustanak, Subotić se među prvima pridruži Milošu. Kasnije se vratio u Risan, gdje je umro 14. juna 1877. Pred smrt poljubio je Takovski krst, poslan mu 1865. od kneza Mihajla Obrenovića, kao spomen medalju 50-godišnjice obnovljene Srbije i poželeo još neoslobođenom dijelu srpskog naroda skoru slobodu i ujedinjenje. U svom članku Perović je još spomenuo Marka Konstantinovića Ivelića, Lazara Pavkovića i Tomu Đurov Milinovića iz Morinja. (1)

Glasnik Srba katolika „Dubrovnik” imao je rubriku „Sokolstvo kroz Boku Kotorsku”. U rubrici je izvestio da je inicijativom seoske omladine Donjih Ledenica 1937. osnovana sokolska četa. Osnivačkoj skupštini prisustvovao je Župski referent za čete D. Živković. U Upravu su ušli : starešina G. Subotić, zamjenik K. Subotić, tajnik Milovan Subotić, blagajnik I. Subotić, prosvetar T. Ilić, knjižničar M. Subotić, statističar R. Subotić, domaćin V. Subotić, referent za  poljoprivredu P. Miletić, revizori : M. Lazović i G. Lazović. U četu je odmah upisano 27 članova. Jov. Subotić trgovac ustupio je besplatno svoje prostorije za četu i knjižnicu, odnosno četnu čitaonicu koja radi sa 12 dnevnih i povremenih listova. (2) Sokolska četa u Kavču osvetila je svoju česmu i time ispunila zavet u Sokolskoj Petrovoj Petoletki. Osvećenju je prisustvovalo  masa sveta među kojima sreski načelnik Šerović i starešina župe  Milošević.  Osvećenje su izvršili pravoslavni sveštenik Bućin i katolički Petrović. U članku se ističe da je česma najbolji sokolski prilog selu i narodu. Katolički sveštenik Petrović je naknadno tražio od uprave čete da mu potpišu da sokoli ne obavljaju svoje dužnosti nedeljom i praznikom. (3)  Sokolska četa u Mojdežu kod Herceg Novog osvetila je svoju zastavu, poklon N. Porobić. Prilikom osvećenja bilo je mnogo svijeta. Javni čas se nije mogao održati usled nevremena. Pisac članka koji se potpisivao kao Jadranski istakao je da je četa agilno radila i stvarala.(4)

Sokolsko društvo u Bijeloj proslavilo je 1937. 25-godišnjicu svog rada. Svečanosti su prisustvovali sokoli iz Boke i građanstvo. Prvo je održana svečana sjednica a iza nje banket. Na sjednici i banketu govorili su : Balabušić, M. Zloković,  G. Milošević, P. Šerović, S. Jovičević, J.  Zloković, R. Đunio, J. Sekulović i P. Kovačević.  Pre početka Javnog časa svečano je dočekan ban Ivanišević, koga je pozdravio Zloković. Uvečer davana je akademija, koja je uspjela, naročito simbolična prikazivanja. (5) Sokolska četa „Krivošije” priredila je 1937. Vidovdansku zabavu. Prisutne je pozdravio starješina Samardžić. Sveštenik P. Krivokapić je održao predavanje o Vidovdanu i njegovom značaju. M. Zloković je pozdravio prisutne u ime Sokolske župe.  Proste vježbe djece sa trobojkama oduševile su prisutne. Izveden je komad „Pod maslinama na Krfu”. Na kraju je o o jačini sokolskog duha i istrajnosti govorio Živković. Narodno veselje je trajalo do duboko u noć. (6)

Kapetan Milan Srzentić bio je pre Prvog svetskog rata prednjak Srpskog sokola ,,Dušan Silni” u Dubrovniku. Zato je dvadesetogodišnjica  Ujedinjenja 1938. u Dubrovniku  obeležena  postavljanjem spomen-ploče sokolskim borcima streljanim u Boki Kotorskoj 1914/15. : Filipu kap. Hadžiji, Vasi Milišiću i Milanu Srzentiću.  Posle svečanog defilea vojske, mornarice, mnogobrojnih članova „Nove Jugoslavije“ i sokolskih četa  sa zastavama  a čete Orašac i sa svojom muzikom otkrivena je svečano spomen-ploča sokolima, palim za čast i veličinu Otadžbine, među gradskim vratima od Pila.(7)

List ,,Dubrovnik” preneo je 1939. iz ,,Glasa Boke” članak o postavljanju spomen-ploče Milanu Srzentiću u Budvi. U članku se ističe: ,,Rodno mjesto mučenika i heroja kap. Milana Srzentića, kojega su Austrijanci strijeljali u tvrđavi Španjola … Kako se ove godine navršilo 25 godina od strijeljanja pok. Srzentića i kako je on bio član srpskog sokolskog društva ,,Dušan Silni”, to je Sokolsko društvo u Budvi povelo akciju za postavljanje ove spomen-ploče. … obrazovan je u ime sokola i građana uži Odbor za postavljanje i osvećenje ploče. U odbor su ušli g.g. Milo Banović, Danilo Rađenović i Ante Slovinić. (8)  U Budvi uz proslavu Dana Ujedinjenja, 1 decembra 1939, podignuta je spomen-ploča kap. Milanu Srzentiću kog su austrijske vlasti u septembru 1914. zajedno sa kap.Hadžijom, streljale. Spomen-ploču podigli su budvanski Sokoli. Održano je nekoliko govora kojima je predočeno tadašnjem mlađem naraštaju, kako se umire za svoj narod i svoje ime.  (9)

Sem o sokolima  list „Dubrovnik” je pisao i proslavama koja su organizovala  društva iz Boke Kotorske. Pisao je o proslavi stogodišnjice rada  Srpskog pjevačkog društva ,,Jedinstvo” 26 i 27 avgusta 1939. u Kotoru. Na proslavu je pozvano 17 pjevačkih društava od Subotice do Bitolja i Cetinja. Iz proglasa koji je izdala Uprava ,,Jedinstva” sa svojim predsjednikom protom-stavroforom  Jovom Bućinom  list „Dubrovnik” istakao je završetak : ,,Teška je bila borba, u kojoj ni popaljeni domovi, ni vješala uzduž sinjeg mora ne mogoše salomiti našu želju za slobodom, ni pokolebati našu vjeru u ujedinjenje sa ostalom našom braćom iste krvi i jezika. Tu zavjetnu misao ,,Jedinstvo” je osveštalo u imenu svome, ispisalo na barjaku svome, kao simvol i cilj svih pregnuća, želje i rada svoga, sa istaknutom lozinkom : Brat je mio, koje vjere bio. U toj borbi snažila nas je pjesma naša da ne sustanemo – pjesma nas je održala da ne pokleknemo”. (10)  Na proslavi su učestvovala sa svojim zastavama pjevačka društva iz Sremske Mitrovice, Mostara, Nikšića, Cetinja i Risna. Jugoslovenski pjevački savez odlikovao je ,,Jedinstvo” i njegovog predsjednika. Pjevačka društva održala su na Benovu koncert. Zajednički hor svih društava izveo je državnu himnu. Potom su pojedina društva izvodila svoje tačke. Pjevački koncert završen je zajedničkim pjevanjem svih društava pjesme ,,Oj, Sloveni”, što je masa frenetički pozdravila. Svečanost na Benovu zaključile su vojna i građanska muzika svojim koncertima.(11)

List ,,Dubrovnik” pisao je o zboru Srba, koji je održao bivši senator dr. F. Lazarević u Kotoru 19 novembra 1939. U svom govoru dr. Lazarević istakao je : ,, … Sa ovog istog mjesta prije nekoliko godina Ljuba Jovanović je rekao : ,,Granice između Srba i Hrvata se ne mogu postaviti”. Ja sam protiv autonomije Bosne i Hercegovine, odnosno protivan sam da se uspostavljaju granice na Drini gdje su ih naši najljući neprijatelji postavljali. Među srpskim zemljama i krajevima koji su vazda srpski bili i do danas ostali jeste i naša mila  Boka. Ona je čisto srpska po svemu. Pored nas Srba ima u Boki i onih koji sebe Hrvatima nazivaju. Ja ih smatram braćom, jer nas ništa ne dijeli : imamo jedne običaje, jedno krsno ime, badnjak, ženimo se između sebe i živimo bratski od pamtivjeka. I danas bi tako bilo da nas neki po vjeri ne dijele i zavađaju. … kad je Boka sem Kotora bila u rukama Sv. Petra cetinjskoga, držata je u Dobroti skupština pretstavnika svih bokeških opština bez razlike vjere. Na toj skupštini obrazovana je Centralna komisija za upravljanje Bokom, od 9 Crnogoraca i 9 Bokelja. Tom su se prilikom pretstavnici zakleli da će slobodne provincije Boka i Crna Gora jedna drugoj vjerne ostati i zajednički svoju sudbinu dijeliti. … U ustancima 1848, 1869 i 1882  svi Bokelji su bili jednodušni. Niko živi ne smije zaboraviti sa kakvim su oduševljenjem Bokelji 1918 godine dočekali ulazak srpske vojske u Kotor. Boka će ostati za sva vremena jedan od glavnih izlaza Srbije na more, … I još jednom da naglasim, da je Boka sve do 1918 godine kroz vjekove prošlosti vezivala svoju sudbinu sa Crnom Gorom, a 1918 g. konačno sa Beogradom i Srpstvom cijelim”. (12)

Govoreći o prilikama u Boki 1940. D. Živković je istakao da dok se na župnoj crkvi u Prčnju vije samo jugoslovenska dotle se u Bogdašiću vije na crkvi samo hrvatska zastava. Ivo Božinović bio  je gradski viječnik. Separatisti su od njega hteli da silom naprave Hrvata. Zbog jugoslovenstva je bio izložen pretnjama. Po piscu članka u listu „Dubrovnik” koji ga je lično poznavao on im je poručivao da će prije sunce na zemlju pasti, nego on izdati Jugoslovenstvo. Porodica se bojala podmetanja požara. Ivo Božović išao je iz Tivta kao radnik Pomorskog Arsenala sa Blažom Matkovićem, električarem. Na četvrtom kilometru od Tivta, u pravcu Trojice, po njihovom kazivanju, iznenada ih je napao Pero Matijević sa još jednim drugom. Božinović je ranio napadača Matijevića. Životi napadnutih bili su u opasnosti zbog jugoslovenske zastave i ispovedanja jugoslovenstva. (13) U članku ,,Još nekoliko primjera ,,velikodušnosti” u listu „Dubrovnik” ističe se da je iz fonda ,,zimske pomoći” za dubrovačke siromahe poslano u Boku Kotorsku 5.000 dinara ,,za neke ,,političke žrtve” u stvari za ljude koji su pružili dovoljno dokaza da im se ne mogu povjeravati delikatni poslovi u državnim preduzećima.”(14)

U dopisu iz Kotora pisanom krajem marta 1940. ističe se kampanja od strane dela hrvatskih intelektualaca koji su osnovali Hab i podela letaka sa potpisom Hab-a. U letku se pozivaju hrvatske mase u borbu za prisajedinjenje Boke Kotorske Hrvatskoj banovini zato što je ovaj kraj ,,stoljećima dijelio sudbinu ostale Hrvatske i bio pretstraža Hrvatstva na najjužnijoj granici Hrvatske narodne sfere” . (15)

U dopisu iz Boke u listu ,,Dubrovnik” aprila 1940, reagujući na tvrdnje ,,Hrvatske straže” donose se podaci da Boka ima nešto više od 40.000 stanovnika, od kojih su 12.000 katolici, a ostalo pravoslavni. Bilo je 500 istarskih i slovenačkih izbjeglica koji su radili u mornaričkim ustanovama u Boki. (16) ,,Hrvatska straža” je nastavila polemiku. Rugajući se proslavi sedamdesetgodišnjice Krivošijskog ustanka, u broju od 22. III komentarisala je : ,,Nama je dobro poznata uloga dalmatinskih Srba u posljednjih 50 godina, njihov servilni odnos prema Austriji i italofilskim autonomašima …. Tu ulogu ne mogu zasjeniti ni crnogorski četnici, koji su upali u Krivošije prije sedamdeset godina”. U članku ,,Hrvatskoj straži” Boka ne da mira” su konstatovali da ovakve uvrijede nijesu Bokelji doživeli ni od onih protiv kojih su ustanke dizali. Austrija je u ustanku 1869. izgubila 10.000 vojnika. Ipak su njeni vojni pisci, Nijemci po narodnosti, u svojim djelima, pohvalno pisali o hrabrosti Bokelja. Za ,,austrofilstvo” u članku se ističe : ,,Što se tiče ,,Austrofilstva” mi bi bili zahvalni ,,H.Straži”, da nas je za to obijedila 1914 godine. Da je to onda učinila, sigurno je, da bi manje naše braće i očeva bilo strijeljano i obješeno i manje bi ih stradalo po tamnicama. Ali poklik listova srodnih ,,H. Straži” bijaše tada ,,Raspni ga, raspni !”. (17)

Na pravoslavni Petrovdan 1940. svečano su preneseni iz Kotora u Risan posmrtni ostaci braće Mata, Mitra i Krsta Čučkovića, učesnika Bokeljskog ustanka 1869. Sokolska župa Cetinje je preko sokolskih društava u Boki, a naročito  sokolskog društva Risan organizovala prenos posmrtnih ostataka. Pri ispraćaju posmrtnih ostataka iz Kotora, i pri sahrani u Risnu prisustvovala je masa naroda, predstavnici vojnih i civilnih vlasti, kulturna i nacionalna društva. Sahrani je prisustvovao cio Risan, narod iz okoline Risna i iz čitave Boke. Uz crkvene svečanosti položeno je mnogo vijenaca i izrečeno nekoliko govora, u kojima je podsećano na junačko doba borbe bokeških ustanika za slobodu, i junačka smrt braće Čučkovića. (18)  Kotorska  opština  i  Narodni  univerzitet  Boke  Kotorske  postavili  su  3. marta 1940.  spomen-ploču  na  kuću u  Kotoru u kojoj  se  rodio državnik i istoričar Ljuba  Jovanović (kuća između sv.Nikole i sv.Luke). Pre  otkrivanja  spomen-ploče  održan  je  u  crkvi  parastos Ljubi Jovanoviću, kome  su  prisustvovali  ne  samo Kotorani, već  mnogi  Bokelji  iz  cijele Boke, a  ponajviše  iz  Risna. Ljuba Jovanović je zbog učešća u Krivošijskom ustanku 1882. prebegao u Srbiju. (19)

Svakog 3 februara proslavlja se u Kotoru najsvečanije, kroz stoleća  dan  Svetog Tripuna. Tada je grad pun naroda koji se skuplja da prisustvuje toj starodrevnoj svečanosti. Nadbiskup dr. Stepinac posetio je početkom februara 1941. Dubrovnik i Kotor na dane sv. Vlaha i sv. Tripuna. I u Dubrovniku kao i u Kotoru držao je govore i davao izjave o hrvatstvu tih krajeva i gradova. Reagujući na izjavu dr. Stepinca o hrvatskom karakteru Boke Kotorske list  „Dubrovnik” štampao  je članak svog saradnika iz Kotora koji se potpisivao Jadranski „Šta dokazuje kamenje Boke Kotorske” u kome se navodi da u Boki ima 836 srpskih bratstava od kojih su 137 starinci zetskog tipa većinom katolici, 325  bratstava iz Crne Gore i 288 bratstava iz Hercegovine. (20)

U listu ,,Dubrovnik” istaknuto je da je masovnim upisivanjem u članstvo Jadranske straže u Tivtu ,,protivnika osnovnih principa same ove institucije” dovedena nova uprava. Od tog vremena u cijelom radu tivatske Jadranske straže  vladao je frankovački duh. Uprava je odbijala upis nekoliko stotina službenika ratne mornarice iz Tivta, kad su ovi to tražili. Na godišnjoj skupštini ,,Jadranske straže” 9. februara 1941. u Tivtu učestvovala je četvrtina članova, pristalica frankovačke uprave, predvođenih od ljudi koji su skinuli državni grb sa zgrade tivatske općine. Sa skupštine su izostali oni koji su  protestovali  protiv rada te grupe ljudi, ili da se ne izlože uvredama i pogrdama bukača. U svom govoru potpredsjednik Ilko Perušina istakao je da se tivatska  Jadranska straža sada nalazi u ,,hrvatskim rukama”, i da je iz ovih ruku ,,neće oteti nikakva sila”. U istom broju  ,,Dubrovnik” je doneo dopis iz Tivta : „Jadran, naime plače i Srpske obale. Naprimjer: Dubrovnik i Boku Kotorsku, u kojoj se, na vjerovatno veliku žalost g.Perušine, tri četvrtine naroda osjeća i priznaje Srbima. Ovaj narod, svijestan svoga prava i svoje snage, može mirno da pređe preko deklamacija i nemoćnog bijesa  g. Perušine i njemu sličnih.”(21).

List Srba katolika ,,Dubrovnik” izveštavao je o događajima na Primorju. Izveštavao je kako o  zbivanjima u Boki Kotorskoj, tako i o povesti Boke Kotorske. Pisao je o radu Sokola u Boki Kotorskoj. U burnom periodu stvaranja banovine Hrvatske ,,Dubrovnik” je sa svojim dopisnicima iz Boke Kotorske vodio polemiku sa hrvatskom štampom a posebno sa ,,Hrvatskom stražom” o nacionalnom opredeljenju Bokelja. Isticao je da su Dubrovnik i Boka Kotorska deo Srpskog primorja. Posle stvaranja Banovine Hrvatske list ,,Dubrovnik” štampan je u Kotoru, pa je u svom zaglavju navodio Kotor-Dubrovnik.

Saša Nedeljković, član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije

Napomene :

1. Jovica Perović, ,,Bokelji učesnici u Karađorđevom ustanku”, ,,Dubrovnik”, br. 34, 26 avgusta 1939, Dubrovnik,  str. 2,3,4;

2.Jadranski “Osnovana Sokolska četa u Ledenicama”, “Dubrovnik”, br. 36, Dubrovnik, 2 Oktobar 1937, str.3;

3. Jadranski, „Sok. Četa u Kavču osvetila je svoju česmu”,  “Dubrovnik”, br. 36, Dubrovnik, 2 Oktobar 1937, str.3;

4. Jadranski, „Sokolska četa u Mojdežu osvetila je zastavu”,“Dubrovnik”, br. 36, Dubrovnik, 2 Oktobar 1937, str.3;

5. Ž. „Jubilej Sokolskog društva  Bijela”,  ,,Dubrovnik”, br.24, Dubrovnik, 10 Juli 1937, str.3;

6. „Sokolska četa „Krivošije”,  ,Dubrovnik”, br.24, Dubrovnik, 10 Juli 1937, str.3;

7. ,„Dubrovačke  vjesti“,  br. 48,   „Dubrovnik”,3 decembra 1938, Dubrovnik, str.4;

8. ,,Spomen-ploča kap. Milanu Srzentiću u Budvi”,  18 novembra 1939, br. 46,  „Dubrovnik”, Dubrovnik, str. 4;

9. ,, Dirljiva svečanost u Budvi”,  ,,Dubrovnik”, br.49, Dubrovnik, 9 decembra 1939, str.4;

10. ,,Stogodišnjica srpskog pjevačkog društva ,,Jedinstvo”  u Kotoru”,29 jula 1939, ,,Dubrovnik”,  br. 30, Dubrovnik, str.4;    ,,100-godišnjica ,,Jedinstva”, „Dubrovnik”, 26 avgusta 1939, br. 34, Dubrovnik, str.3;

11. ,,Stogodišnjica srp. pjev. Društva ,,Jedinstvo”, „Dubrovnik”, br. 35, Dubrovnik, 2 septembra 1939, str. 3;

12. Z. ,,Boka je srpska i srpska ostaje”, „Dubrovnik”, 2 decembra 1939, br. 48, Dubrovnik, str. 4;

13. D. Živković, “Mali ljudi-veliki neljudi”, „Dubrovnik”,13 januara 1940, br.2,  str. 3; “Obistinilo se”,  „Dubrovnik”, 27 januar 1940, br.3, Dubrovnik, str. 4;

14. ,,Još nekoliko primjera ,,velikodušnosti”, „Dubrovnik”, br. 4, 25 januar 1941, Kotor-Dubrovnik, str. 4;

15. ,,Naši dopisi”, „Dubrovnik”,  6 aprila 1940, br. 14, Dubrovnik, str. 3;

16. Bokelj, ,,Hrvatska straža” i  Boka”, ,,Dubrovnik”, 13 aprila 1940, br. 15, Dubrovnik, str. 3;

17. Bokelj, ,,Hrvatskoj straži” Boka ne da mira”, ,,Dubrovnik”, 20 aprila 1940, br. 16, Dubrovnik, str. 2;

18. ,,Dirljiva svečanost u Risnu”, ,,Dubrovnik”, 20 jula 1940, br. 28, Dubrovnik, str.3,4;

19. „Spomen ploča pok. Ljubi Jovanoviću”,  „Dubrovnik”, 16 marta 1940, br.11,  Dubrovnik, str.3;

20. Viktor Novak, „Magnum Crimen”, Beograd 1986, str. 503-504; Jadranski, „Šta dokazuje kamenje Boke Kotorske”, br. 9, „Dubrovnik”, 1 mart 1941, Kotor-Dubrovnik”,str. 2;

21. J, ,,Vrabac u lastavičinom gnjezdu.”,  „Dubrovnik”,  br. 8, Dubrovnik,  22 februara 1941, str. 3-4; ”J”, ”Naši dopisi”,  ”Dubrovnik”, 22 februar 1941, br. 8, Kotor-Dubrovnik”, str. 3-4;