NAPADI NA SOKOLSKA DRUŠTVA U BANOVINI HRVATSKOJ

Sokoli su tridesetih godina 20 veka  u Savskoj i Primorskoj banovini bili izloženi
napadima hrvatskih separatista.

U listu „Sokolski glasnik“ objavljeno je o smrti Nikole Ljubanovića, člana sokolske čete Kraj : „Odgojen je u časnim sokolskim idealima istine i poštenja, … kad je trebao da svedoči o jednom događaju, kojemu je slučajno prisustvovao, nije hteo od tih načela odstupiti i zato je danas mrtav. Pred samim sudom u Biogradu…, uboden je izdajničkim nožem, tako da i pored najvećeg zauzimanja starešine dr. Barišića, nije mogao da se spase. Bio je pun poleta i svojim radom je uzdržavao celu četu u Kraju. Njegovom smrću mi gubimo jednog od najboljih saradnika, “. (1)

Nova situacija u Jugoslaviji nastala je sklapanjem sporazuma Cvetković-Maček 26. 8. 1939. Posle osnivanja Banovine Hrvatske 1939. došlo je do masovnih napada na sokole i njihove domove u Hrvatskoj. Sokolski dom Kustošija Vrapče bio je 10 septembra 1939. nasilno okupiran od Seljačke zaštite. (2) Došlo je do zahteva za otpuštanje sokola činovnika. Savez Sokola je reagovao istakavši da : „ne možemo nikako dozvoliti da u bilo kom kraju Jugoslavije bude smatrano za krivicu to, što neko pripada sokolskoj organizaciji.” (3)

Na vanrednoj Glavnoj Skupštini Saveza Sokola 1 oktobra 1939. u vežbačkoj dvorani Saveza Sokola na Terazijama, delegati iz župa Sušak-Rijeka, Zagreb, Split, Šibenik, Bjelovar i Karlovac izneli su poteškoće sa kojima su se sokoli u tim krajevima borili, kao i sve progone. Na skupštini je bilo prisutno 120 delegata iz svih krajeva zemlje. Josip Rišlavi, podstarešina župe Zagreb, govorio je o ubistvu Dragutina Kramera, zatim je izneo slučajeve napada na Šimu Lovrića, Miladina Nenadovića, F. Smoje, Bukavicu, Jova Petrovića, J. Hrabljenovića, na sestre Budrović i Pšenička, na 4 sokola iz Ljubljane, koji su došli na župske utakmice.Članovi Seljačke zaštite oduzimali su značke na ulici svim sokolima. Na zahtev Građanske zaštite i u njenom prisustvu, izvršen je pretres u sokolskom društvu Zagreb IV, posle koga je Mikuličić na ulici premlaćen. Slata su preteća pisma pojedinim sokolima, u kojima im je rečeno, da moraju napustiti Hrvatsku, ili će biti ubijeni. Marko Sablić, starešina župe Karlovac istakao je da će Sokolstvo u tim krajevima neustrašivo nastaviti svoj rad. Prvi zamenik starešine Belajčić  je izneo da Sokolstvo proživljuje teške dane, ali bilo je još i daleko težih dana, kada ga je tuđin  progonio tamnicama i vešalima, pa je Sokolstvo ipak pobedilo. Skupština je završena sa parolom „Rad se nastavlja”. (4)

Zagrebački “Obzor” od 3 oktobra 1939. posvetio je  članak skupštini Saveza SKJ. Istakao je da se u rezoluciji “ne iznosi ni jedan konkretan slučaj”.  Konstatovao da “na taj način sve te tužbe ostaju bez osnova…”.„Sokolski glasnik“ konstatovao je da “kao da Sokole smatra ljudima, koje svaki frankovački razbijač može slobodno da mlati, pa da time vrši — “rodoljubivu
hrvatsku dužnost” (5).

U Šibeniku je došlo do napada učenika osmog razreda klasične gimnazije na đake koji su položili venac na bistu kralja Aleksandra 9 oktobra 1939. Učenici su skoro svi bili pitomci katoličkog svećeničkog seminara. Kad su đaci frankovci i klerikalci napali đake sokole, neki profesori i direktori su odbili da pruže zaštitu napadnutim đacima i izjavili im otvoreno, neka se sele iz šibenskih škola u drugi kraj. Napadi su se preneli na ulicu, pa su napadnuti mnogi sokoli i udarani. Tajnik sokola Radovčić bio je silom izvučen iz radnje i premlaćen. U napadima su se isticali neki članovi Križara, frankovci i klerikalci. Policija za vreme nemira nije intervenisala, ali je zabranila održavanje komemoracije Devetog Oktobra u Sokolskom društvu.(6)

Napad na Sokolski dom u Betini trajao je od 19 do 23 časa, a niko se nije pojavio da zaštiti sokole i njihovu imovinu. Polupana je cela sokolana, sekirama su razbijena vrata i prozori.  Sva imovina sokolskog doma bila je zapaljena. Članovi sokola bili su nesmetano napadani od neprijatelja. U Murteru naoružana rulja napala je kuće sokola i pucala iz revolvera. Izgrednici su vikali da treba ubiti i starešinu i tajnika sokola. U Tijesnom je došlo do napada na kuću starešine Obratova, … .  Kroz prozor kuće Ante Bibana, sekretara Sokolskog društva u Kustošiji, ispaljeno je 11 oktobra 1939. 7 metaka, a iste noći ispaljena su tri metka u kuću Steva Grubića, člana sokola u Kustošiji. Napadi su učestali odkad su listovi “Hrvatski glasnik” iz Splita i  “Hrvatski dnevnik iz Zagreba otvorili kampanju protiv sokolskih domova.  (7) “Hrvatski dnevnik”  je javio iz Šibenika da je “u potkrovlju sokolskog doma u Betini neko podmetnuo dinamit i da je zgrada oštećena”. Zagrebački “Obzor”  od 21 oktobra 1939. doneo je vest, da u Betini  uopšte nije bilo nikakve ekslozije, niti da je dom oštećen. (8)

Kampanju protiv sokolana vodili su “Hrv. Dnevnik”, “Hrv. Straža”, “Hrv. Glasnik”, “Primorje” i “Hrv. List”. (9) U Sokolskom glasniku su istakli da su neke novine pisale da su napad na dom u Betini inscenirali sami članovi sokola. Članovi Sokolskog društva u Betini Tomas Filip, Branko Bilić, Petar Juroš i Jere Mikin bili su pozvani 2 novembra 1939. kao svedoci na Sreski sud u Tijesno, da svedoče o demoliranju sokolskog doma u Betini. Za demoliranje je optužena grupa na čelu sa Milanom Bosnom. Starešina društa u Betini Tomas Filip sa ostalim sokolima pošao je peške u Tijesno. Na bregu Bisaga primetili su grupu ljudi, koji su se spremali da navale na njih. Skrenuli su sa puta, ali su protivnici potrčali za njima, gađajući ih kamenjem i ispalili tri metka iz revolvera, vičući “Hura Zaštita !” i “Nećete na sud u Tijesno !”

Sokoli su primetili da su im sa protivne strane dolazili napadači, naoružani lovačkim puškama. Pobegli su natrag u Murter, odakle su izvestili žandarmerijsku stanicu, zbog čega nisu mogli da pristupe na saslušanje u sudu. Žandarmima su izjavili da su prepoznali među napadačima Marka Bosnu, Božu Sladića, Petra Mikina, sve iz Betine. Sokoli iz Betine su izjavili u župi Šibenik, da je istog dana izvršen napad na kuću načelnika sokolskog društva u Betini. I on je prepoznao napadače, njih 20, i prijavio ih žandarmeriji. (10)

Nasuprot hrvatskim listovima koji su ignorisali paljenje doma u Betini, frankovački “Hrvatski narod” organ dr. M. Budaka objavio je hvalospev nad demoliranjem doma u Betini.  Istakao je da : “U Betini, obližnjem selu Šibenika, došlo je do neobične provale narodnih osjećaja. … tamošnji sokolski dom ostao je bez i trunka pokretne imovine. Neke su novine javile o nekakovom dinamitu, koji je bio postavljen pod krov. …. Ali je istina, da su složni seljaci preko noći posve ogolili to leglo svakog zla. … a bilo je i — ”emigranata”. Papirnate objekte svake ruke pojela je vatra. … “. „Sokolski glasnik“ preneo je kako su nazvali zulukaferski hvalospev  “Hrvatskog naroda”. Istakli su da dok su “Hrv. Dnevnik”, “Hrv. Straža”, “Hrv. Glasnik” pa i”Novo Doba”, javljali da je bio postavljen od nepoznatih ljudi dinamit, ili da nije bilo napada na dom, ili da su napad inscenirali sami sokoli, dotle je Budakov list pohvalio seljake zbog “osvajanja Bastilje”.  „Sokolski glasnik“ konstatovao je : „Ali kad je trebalo rušiti prave Bastilje, one austrijske, onda su ih rušili Sokoli, dok su im frankovci pokorno služili”. Za pisanje “Hrvatskog naroda” konstatovao je „Takva glorifikacija zločinstva ne može se čitati  ni u centralnoj Africi!”. (11)  Krajem oktobra grupa od 120 ljudi, koja se proglasila za “Seljačku zaštitu”, sa muzikom i opštinskim načelnikom na čelu, provalila je silom u sokolski dom u Pagu. Vođa “Zaštite” Vaso Špero, poštanski činovnik, ispalio nekoliko metaka iz revolvera, a gomola je počela da demolira prostorije sokola. U Zagrebu je 11 novembra 1939. napadnut iz zasede, u Držićevoj ulici, u blizini svog stana, Stjepan Šoštarić, mašinovođa i član sokolskog društva Zagreb  II. Na njega je ispaljeno 9 metaka iz revolvera, od kojih su tri metka pogodila  u kukove i u ruku. Iako je bio ranjen Šoštarić je pucao za napadačima, koji su pobegli. Šoštarić je bio smešten u Bolnicu milosrdnih sestara. (12)

Hrvatski separatisti su pokušavali da se uvuku u jugoslovenska društva. „Sokolski glasnik“ je pisao o prosvetnom društvu „Berislavić” iz Trogira. Prvo su pokušali da upišu par stotina svojih ljudi u društvo, među kojima je bilo i maloletnih, a kada je uprava društva odbila da ih upiše, sresko načelništvo iz Splita je odlukom od 9 oktobra 1939. privremeno obustavilo delovanje njegovog upravnog odbora, i za komesara postavilo sudiju Hrdličku, člana HSS. Mada se uprava žalila protiv tog akta, Banska uprava je odbila, nakon čega se uprava žalila na Upravni sud. Komesar je i ne sačekavši odluku, upisao na svoju ruku u članstvo potreban broj lica, tako da se dobije većina u društvu. Zatim je sazvao vanrednu sednicu i društvo „Berislavić”je prestalo da bude jugoslovensko i tobože na zakonit način, prešlo u ruke svojih protivnika. Taj plan nameravali su primeniti i na ostala  jugoslovenska društva u Banovini Hrvatskoj. Javno su pretili da će isto učiniti sa Narodnom
ženskom zadrugom, sa veslačkim klubom “Gusar”, … .(13)

Uprkos nasilju praznik Prvog decembra proslavili su sokoli u Banovini Hrvatskoj. Sokoli i ostalo nacionalno građanstvo u Murteru zapalili su uoči dana ujedinjenja kresove na okolnim bregovima. Blagodarenju u katoličkoj crkvi prisustvovali su uz sokole, članovi Jugoslovenske čitaonice i ostali meštani, u većem broju nego do tada. Društveni pevački hor otpevao je u crkvi himnu. Prisutni su posle blagodarenja pošli u povorci, pevajući sokolske pesme,  u sokolanu gde je održana svečana  sednica. Sednicu je otvorio starešina Ivan Juraga. Posle podne članstvo je krenulo na mesno groblje, gde su položili venac na grobove umrlih članova. Uveče održana je akademija. Sokolsko društvo Rogoznica, blizu Šibenika nije moglo da proslavi Prvi decembar pošto su protivnici poderali sve sokolske plakate i pretili članstvu. ….  . (14) Tamo gde su imali prilike sokoli su oduševljeno proslavili Dan Ujedinjenja. U Dubrovniku, Suđurđu, Kaštel Sućurcu, Sušaku, Gerovu kod Sušaka, Šibeniku, Sinju, … (15)

O položaju sokola koji su 1940. putovali kroz Banovinu Hrvatsku u članku „Piše nam jedan brat iz Velike Kikinde“ : „Pre kratko vreme putovao sam u Zagreb, pokazao sam na željezničkoj stanici, zbog identiteta, sokolsku legitimaciju, … međutim kad je činovnica videla da je to sokolska legitimacija, bacila mi je kroz prozor, izjavljujući da to „ništa ne vredi“. Isto mi je izjavio i kondukter u vozu, a kad sam se požalio jednom višem činovniku, taj mi je izjavio, da Soko u Banovini Hrvatskoj više ne postoji i da sokolska legitimacija nema značenja. Blizu Novske prišao mi je jedan gospodin i izjavio mi, da skinem sokolsku značku, dok ne dođe „Zaštita“ i dok gore ne prođem“. (16) Sokolski glasnik od 17.maja 1940. javljao je o upadu naoružanih pripadnika Zaštite u kuću Vjekoslava Benčića u selu Kraju kod Šibenika. U kući se nalazilo 10 članova tamošnje Sokolske čete. Iz članka „Napadaji Hrvatske Zaštite“: „Stali su da ih grde i vređaju, tražeći da odmah napuste Benčićev stan. Kad su ih članovi naše čete izbacili, vratili su se članovi Zaštite u trostrukom broju, preteći im, da će porušiti kuću, ako se svi ne raziđu. Pred takvom opasnošću naša su braća pokušala da pobegnu, ali su neki od njih teško ranjeni“. (Vice Benčić, Andrija Ljubanović i Dragutin Mazić). U članku se nastavlja:„Iste večeri su članovi Zaštite napali još neke sokolske članove i silom ih pretresli. A na kuću starešine Krste Benčića napali su kamenjem. Istoga dana bio je napadnut tajnik čete, Petar Benčić, koji se nalazio u Biogradu na moru, od tamošnjih članova Zaštite“. (17)

Za Aprilskog rata 1941. Seljačka i građanska zaštita stavile  su se u službu okupatora. U svojoj zapovjedi izdanoj 19 aprila 1941. Slavko Kvaternik je istakao : “u danima stvaranja Nezavisne države Hrvatske, koliko Hrvatska seljačka toliko i  građanska zaštita, svjesne  historijskog zbivanja, dale u svakome pogledu sve svoje, da kod oživotvorenja nastojanja cijelog Hrvatskog naroda održe red i sigurnost na dostojnoj visini.” U znak priznanja dobili su ime : “Hrvatski zaštitni lovci”. (18)

Napomene:

1.„Tragična smrt uzornog sokola”, „Sokolski glasnik“, Beograd, 16 juna 1939, br. 24, str. 5;

2.„Kratke vesti iz našeg Sokolstva”, „Sokolski glasnik“, Beograd, 29 septembar 1939, br. 39, str. 4;

3.„Položaj Sokola nameštenika”, „Sokolski glasnik“, Beograd, br. 39, str. 4;

4.Bran. Slijepčević, „Vanredna Glavna  Skupština SSKJ.”, „Bratstvo”, Osijek, 15 oktobra 1939,  br. 10, str. 194, 195; „Sokolstvo u radu i borbi”, „Sokolski glasnik“, Beograd, 6 oktobar 1939, br. 40, str. 3;

5.„Obzor o sokolskoj rezoluciji i napadima na Sokolstvo”, „Sokolski glasnik“, Beograd,  6 oktobar 1939, br. 40, str. 6;

6.„Frankofurtimaši protiv Sokola”,  „Sokolski glasnik“, Beograd, 13 oktobar 1939, br. 41, str. 4; „Kratke vesti iz našeg Sokolstva”, „Sokolski glasnik“, Beograd, 20 oktobar 1939, br. 42, str. 4;

7.„Napadaji na Sokole se množe!”, „Sokolski glasnik“, Beograd, 20 oktobar 1939, br. 42, str. 3;  „Čitajući novine …”, „Sokolski glasnik“, Beograd,  27 oktobar 1939, br. 43, str. 5;

8.„Čitajući novine …”,  „Sokolski glasnik“, Beograd,  27 oktobar 1939, br. 43, str. 5;

9.„Kampanja protiv naših domova”, „Sokolski glasnik“, Beograd, 10 novembar 1939, br. 45, str. 3;

10.„Još o događajima u Betini”,  „Sokolski glasnik“, Beograd, 10 novembar 1939, br. 45, str. 4;

11.„Glorifikacija zločinstva”,  „Sokolski glasnik“, Beograd, 17 novembar 1939, br. 46, str. 1;

12.„Napadaji na Sokolstvo”, „Sokolski glasnik“, Beograd, 17 novembar 1939, br. 46, str. 3;

13.„Recept za ukidanje jugoslovenskih društava”, „Sokolski glasnik“, Beograd, 17 novembar 1939, br. 46, str. 4;

14.„Sokolski Prvi Decembar u Banovini Hrvatskoj”, „Sokolski glasnik“, Beograd, 7 decembar 1939, br. 49, str. 4;

15.„Sokolstvo u Banovini Hrvatskoj je oduševljeno proslavilo Dan Ujedinjenja”, „Sokolski glasnik“, Beograd, 15 decembar 1939, br. 50, str. 2;

16.„Piše nam jedan brat iz Velike Kikinde“, „Sokolski glasnik“, Beograd 15.mart 1940, br. 11,  str.6;

17.„Napadaji Hrvatske Zaštite“, „Sokolski glasnik“, Beograd, 17.maj 1940, br. 20, str. 6;

18.Sreta Savić, „Borbe u Sremu 1941 1944”, Sremska Mitrovica 1981, str. 48;

Piše: Saša Nedeljković, član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije

Vezane vijesti:

BORBA SAVEZA SOKOLA I KATOLIČKE CRKVE 

SUDBINA SOKOLA U HRVATSKOJ

Sukob Sokola na Primorju i dela Katoličke crkve