Mračna tajna na dnu kraških jama

Da li je ponovna aktuelizacija Dana sećanja na žrtve fojbi u Italiji posledica istorijskog revanšizma i zamene teza, ili želja da se dostojno obeleže nevine žrtve partizana o čijoj sudbini se nije govorilo

Italija ustupa Jugoslaviji sa pravom punog suvereniteta teritoriju koja se nalazi između novih granica Jugoslavije, određenih u članovima 3 i 22, italijansko-jugoslovenske granice koja je postojala na dan 1. januara 1938, a takođe i opštinu Zadar i sva ostrva i obližnja ostrvca. Italija ustupa Jugoslaviji sa pravom punog suvereniteta ostrvo Palagružu i ostala ostrvca… – navedeno je između ostalog u ukazu o ratifikaciji mira između Italije i Jugoslavije koji je potpisan februara 1947. godine. Tim ukazom, koji je bio deo Pariskog mirovnog ugovora, potpisanog 10. februara 1947. sa Italijom, a nešto kasnije i sa Finskom, Bugarskom, Rumunijom i Mađarskom, zemljama koje su se u Drugom svetskom ratu borile na strani Sila osovine, definisane su nove granice između FNR Jugoslavije i Italije. Njime je bilo predviđeno da novoj Jugoslaviji pripadne Istra, Kvarner sa ostrvima Cres i Lošinj, Rijeka (koju su italijani zvali Fiume), Zadar sa okolinom, kao i ostrva Lastovo i Palagruža, dakle teritorija koja je pre Drugog svetskog rata bila u sastavu Italije i već duže vreme bila predmet sporenja između dve države… Za grad Trst, sa okolinom (takozvana zona B) bilo je predviđeno da bude deo slobodne zone, čiji će status biti rešen međunarodnom arbitražom.

Gotovo šest decenija kasnije – 2004. godine, upravo taj datum, 10. februar, u Italiji je proglašen kao Dan sećanja na žrtve fojbi. Reč je o danu kada se Italijani sećaju sunarodnika koji su stradali od strane partizanskih jedinica tokom i neposredno posle oslobođenja ovih krajeva u Drugom svetskom ratu, odnosno ljudi koji su ubijeni ili bili proterani posle priključenja Istre, Kvarnera, Rijeke i Zadra FNR Jugoslaviji. Dan sećanja na žrtve ustanovljen je „kako bi se očuvalo i obnovilo sećanje na tragediju Italijana i svih žrtava fojbe, na egzodus Istrana, Riječana i Dalmatinaca iz svojih krajeva nakon Drugog svetskog rata…”, stoji u obrazloženju.

Italijanskom danu sećanja ove godine posvećena je naročita pažnja. Ceremoniji obeležavanja tog datuma, održanom u Trstu nedavno, prisustvovala je i Đorđa Meloni, italijanska premijerka, koja je tom prilikom rekla: „Ovde smo da još jednom u ime institucija republike zatražimo oproštaj za ćutanje koje je decenije obavijalo dešavanja na našoj istočnoj granici i da se poklonimo svima onima iz Istre, Julijske krajine i Dalmacije, koji su, kako bi ostali Italijani, rešili da napuste sve – domove, imovinu, zemlju, kako bi ostali sa jedinom stvari koju Titovi komunisti nisu mogli da im oduzmu – njihovim identitetom.” Obeležavanju dana sećanja prisustvovala su i trojica ministara, a istim povodom oglasio se i Serđo Matarela, predsednik Italije.

Ove izjave odmah su u samoj Italiji, ali i susednim državama, pre svih u Sloveniji i Hrvatskoj naišle na različite komentare. Po jednima, reč je o istorijskom revizionizmu i „zameni teza”, odnosno nastojanju da se potenciranjem ove teme prikriju ili umanje zločini koji su tokom postojanja fašističke Italije počinjeni na tom prostoru. Oni smatraju da se iza njih kriju i pretenzije Italije prema ovim krajevima. Po drugima, ponovno potenciranje ove teme treba posmatrati u sklopu unutarpolitičkih sukoba u samoj Italiji, između desnice i levice, pri čemu je desnica obično potencirala nacionalno, a levica antifašističko nasleđe. Treći smatraju da je potenciranje te teme, o kojoj se decenijama nije mnogo govorilo, sasvim opravdano, ističući da su tokom i posle 1945. pod plaštom obračuna sa „fašističkim nasleđem”, nad Italijanima u Istri i Dalmaciji počinjeni masovni zločini u kojima je stradalo na hiljade nevinih ljudi. Sa tih strana mogu se čuti i komentari da je komunistička vlast FNRJ iskoristila činjenicu da je Italija bila poražena strana u ratu kako bi Jugoslaviji (odnosno današnjoj Sloveniji i Hrvatskoj) pripojila krajeve koji su i etnički i istorijski italijanski.

Reč „fojbe”, inače označava jame kraškog porekla kojih, naročito u zaleđu Istre i Dalmacije ima mnogo. U njih je bačen veliki broj ljudi, mahom Italijana sa tih prostora i to u dva navrata, u jesen 1943, to jest u periodu od kapitulacije fašističke Italije do dolaska nemačkih vojnika na ove prostore, kao i 1945. posle konačnog oslobađanja delova Dalmacije, Kvarnera i Istre od strane partizanskih jedinica. Dakle u periodu od faktičkog, a dve godine kasnije i formalnog prisajedinjenja ovih krajeva Titovoj Jugoslaviji. Najpoznatija među njima je fojba (jama) Bazovica, u zaleđu Trsta, u blizini koje se obično i održava centralna komemoracija povodom dana sećanja, ali ih je bilo dosta i u drugim krajevima…

Koliko je tačno ljudi bačeno u fojbe ili koji su na druge načine stradali od strane „Titovih partizana”, kao i ko su oni bili, do danas nije precizno utvrđeno. Po jednima, tokom 1945. i u prvim poratnim godinama, na celom tom prostoru stradalo je 800 do 1.000 ljudi, uglavnom istaknutih fašista i njihovih najbližih saradnika, mada se kao posledica samovolje i revanšizma oslobodilaca „potkrala” i po koja nevina žrtva… Drugi, uglavnom italijanski izvori govore, međutim o 15.000 do 20.000 ubijenih ljudi, među kojima su mnogi na najsuroviji način likvidirani i bačeni u fojbe. Oni ističu da je tačno da je među njima bilo i fašista, kao i drugih koji su zbog svog učešća u ratu zaslužili suđenje, ali da su većinu žrtava činili potpuno nevini ljudi kojima je pripadnost italijanskoj naciji ili drugačije ideološko ubeđenje bila glavna „osnova” za likvidaciju. Smatra se da je istina verovatno negde na sredini, a kao najrealniji broj uzima se oko pet do sedam hiljada ubijenih ljudi italijanske nacionalnosti na tim prostorima današnje Hrvatske i Slovenije.

Nije precizno utvrđeno ni koliko je bilo „optanata”, to jest Italijana koji su posle oslobođenja i pripajanja ovih krajeva FNR Jugoslaviji napustili Istru, Kvarner i Dalmaciju. Neke procene govore o brojci od 300.000, pa i 350.000 ljudi koji su otišli u Italiju ili druge zemlje. Smatra se, međutim da je najrealniji broj od oko 200.000 izbeglica mahom Italijana, od kojih 170.000 do 180.000 sa teritorije današnje Hrvatske i 30.000 do 35.000 sa prostora Slovenije. Većina njih svoj novi dom našla je u okolini Trsta i Udina, ali i drugim delovima Italije, mada su mnogi otišli i u SAD, Australiju, Argentinu i druge zemlje…

Zanimljivo je i da su, pre Drugog svetskog rata Italijani činili oko polovinu stanovnika Istre. Najviše ih je bilo na zapadnoj obali, posebno u gradovima Pula, Rovinj, Poreč, Kopar, Izola… gde su činili apsolutnu većinu stanovnika. Tako se smatra da je od 35.000 stanovnika Pule njih oko 28.000 napustilo grad. Slovensko stanovništvo uglavnom je živelo u unutrašnjosti poluostrva. Italijani su činili i oko 80 odsto stanovnika gradova Rijeka i Zadar, mada se procenjuje da je na toliki njihov procenat uticalo i doseljavanje u međuratnom periodu…

Procenjuje se da je, posle prisajedinjenja ovih krajeva FNR Jugoslaviji u Dalmaciji, Kvarneru i Istri ostalo svega 10 do 15 odsto Italijana u odnosu na njihov raniji broj, uglavnom onih koji nisu imali (ili zbog siromaštva nisu mogli) gde da odu, kao i onih koji su bili izrazito levičarski opredeljeni. Ipak, njihova zaostavština u kulturi, nauci, arhitekturi, jeziku, ali i načinu življenja umnogome je nadživela njihov odlazak..

Izvor: POLITIKA