Mira Radojević: Zlo Jasenovca i njegova duboka veza s vremenom u kome živimo

Broj žrtava mnogo je puta i sa različitih strana osporavan, da bi u savremenom dobu bio proglašen za mit, čije se poreklo netačno i često pripisuje „srpskim nacionalistima“.

Ubijanje istorije

Javnost u Srbiji je poslednjih meseci suočena s mnoštvom informacija iz novinskih i drugih tekstova, kao i iz televizijskih emisija posvećenih zloglasnom koncentracionom logoru Jasenovac, s naglaskom na pokušaj utvrđivanja broja njegovih žrtava i oštro suprotstavljena tumačenja zavađenih učesnika ove zahuktale diskusije. Nedovoljno upućeni čitalac ili gledalac televizije može biti iznenađen kako obnovljenim interesovanjem za to bolno pitanje iz nacionalne istorije tako žučnošću koja izbija iz njegove analize, a možda ponajviše novim, gotovo „revolucionarnim“ pogledima. Unutar nedoumica izazvanih sadržinom i obimom te rasprave mogla se čuti pretpostavka po kojoj je reč o usmeravanju pažnje na istorijske teme radi umanjivanja brige za mučnu sadašnjost, a sa druge strane upućivanje na činjenicu da se ove godine navršava osam decenija od ulaska Jugoslavije u Drugi svetski rat i početka genocida nad srpskim narodom, što iziskuje potrebu njegovog obeležavanja i preispitivanja postojećih znanja. Temeljnije poznavanje problema, međutim, pokazuje da je ne samo davno otvoren nego da ima duboku vezu s vremenom u kome živimo, te da će imati važne posledice na skoriju i dalju budućnost.

Nemačke i britanske procene se slažu

Ako je reč o broju žrtava, istorijski izvori pokazuju da se o njima govorilo već krajem leta 1941. godine. Zaplašena razmerama stradanja srpskog stanovništva na prostoru Nezavisne Države Hrvatske i bestijalnom surovošću ustaškog režima, Srpska pravoslavna crkva je u avgustu te godine uputila memorandum generalu Dankelmanu, glavnom zapovedniku nemačkih okupacionih trupa u Srbiji, s molbom da srpski narod zaštiti od potpunog uništenja. Navodeći imena pobijenih, mesta stradanja i glavne vinovnike, istakla je da je, po njenim saznanjima, na različite načine umoreno oko 180 hiljada ljudi.

Broj ubijenih pominjali su potom i mnogi odgovorni činioci, među kojima istoričari najčešće izdvajaju nemačke oficire i zvaničnike. Imajući u vidu preciznost njihovih informacija, naglašavaju da je Harold Turner u septembru 1941. godine izveštavao o 200 hiljada ubijenih. Hajnrih Himler je u februaru 1942. godine  pominjao likvidaciju oko 300 hiljada ljudi, a Gleze fon Horstenau da se broj ubijenih Srba kretao od dve do 700 hiljada, s tim što bi sam „želeo“, kako je pisalo u izveštaju nemačkog poslanstva, „da brojku od 300.000 smatra tačnom“. Ustaška vlada mu je govorila da je tokom ustanka i njegovog gušenja „izgubilo život 250.000 Hrvata i 200.000 Srba“.

Po njegovom mišljenju, broj Hrvata bio je „suviše visok“, a broj Srba „suviše mali“. Poznavajući okolnosti, zaključivao je: „Stvarno tačno ustanovljenje verovatno se uopšte nikada neće moći pogoditi“. U njegovim dokumentima iz novembra 1942. godine nalazi se i podatak da je na zapovest Maksa Luburića, „osnivača i prvog šefa koncentracionih logora u Hrvatskoj”, u Staroj Gradiški ubijeno 80.000 ljudi, u Jasenovcu 120.000 i još 20.000 u drugim logorima. Zabrinuti zbog strateške bezbednosti područja, ugrožavanja komunikacija i porasta otpora, Nemci su u docnijim izveštajima s nezadovoljstvom zapažali sve masovnije srpske žrtve. Tako je Aleksandar Ler u septembru 1943. pisao o 400 hiljada ubijenih, a Ernest Fik u martu 1944. godine da se broj žrtava kreće između 600 i 700 hiljada. Po mišljenju Hermana Nojbahera, iznetom nešto docnije, ustaše su usmrtile oko 750 hiljada ljudi. U većini ovih dokumenata naglašava se da su vlasti NDH prevashodno bile usmerene na istrebljenje srpskog stanovništva.

Gleze fon Horstenau i Ante Pavelić (Foto: Vikipedija)

S podacima nemačkog porekla donekle se slažu britanski izveštaji. Džordž Vilijam Rendel, britanski poslanik pri emigrantskoj vladi Kraljevine Jugoslavije u Londonu, pitao je u novembru 1942. godine njenog službenika Vladimira Milanovića: „ Zar mogu ikad Srbi zaboraviti 600 hiljada pobijenih od Hrvata, i ako Pavelićevih.“ U istom smislu razgovarao je i sa Slobodanom Jovanovićem, po čijem su svedočenju stradanja Srba u NDH na englesku vladu učinila „mnogo teži utisak nego što bi se po pisanju engleske štampe moglo misliti“.

Slične procene iznošene su i sa partizanske strane. Po dolasku u London jula 1944. godine, general i Titov diplomata Vladimir Velebit pričao je Mihailu Konstantinoviću da je Pero Kvaternik u Bihaću ubio oko 36 hiljada Srba. Mada je smatrao da podaci o svim ubijenima nikad neće moći da budu pronađeni, rekao je kako „misli da je u prvom naletu ustaša pobijeno oko 500.000 Srba“.

Ustaše postojano uništavale tragove

Gotovo istovetni bili su utisci i zaključci tri posleratne komisije, koje su pretraživale logorske ostatke Jasenovca, sistemski miniranog od strane ustaša u aprilu 1945. godine. Područje je 11. maja najpre obišla Okružna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača u Novoj Gradiški, potom anketna komisija, sastavljena od trojice sudija i dvojice lekara sudske medicine, koju je 18. maja uputila Zemaljska komisija, a naposletku i sama Zemaljska komisija Hrvatske za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, s lekarima specijalizovanim za sudsku medicinu i dvojicom fotografa, koja je uviđaj izvršila 18. juna. Pokušavajući da barem približno sazna broj umorenih, u izveštaju, predatom novembra 1945. godine, više puta je isticala kako on ne može biti precizno utvrđen, ne samo zato što su ustaše postojano uništavale tragove zločina, nego i otud što nisu imale redovnu kartoteku. Bezbrojni nesrećnici, dovođeni iz drugih krajeva Hrvatske, Bosne, Hercegovine i Srema, ubijeni su već prilikom dopremanja u logor, drugi su tokom nekoliko meseci 1942. godine spaljivani u krematorijumu, treći bacani u Savu. Po intenzitetu ubijanja, najstrašnije su bile 1941. i 1942, te je Komisija, između ostalog, citirala izjavu Maksa Luburića, koji se hvalio da su ustaše 1942. godine „u Jasenovcu poklali više ljudi nego osmanlijsko carstvo za cijelo vrijeme boravka Turaka u Evropi.”

Luburić (bez kape) u logoru Gradiška nadzire pogubljenja, u sklopu konc-logora Jasenovac

Delimično i pod uticajem nemačkog poraza kod Staljingrada, masovna ubistva su potom postala ređa, sve do jeseni 1944. godine, kada se među ustašama, podivljalim zbog neizbežnog sloma, ponovo razjarila sklonost ka totalnim i što svirepijim smaknućima zatočenika. U tom periodu, koji je trajao sve do kraja aprila 1945. godine, u Jasenovac su premešteni logori i zatvori s većeg dela NDH, pa su ustaše gotovo svakodnevno ubijale po nekoliko desetina ili stotina ljudi. I pored teškoća da se zbog svih tih razloga utvrdi broj ubijenih, Komisija je zaključivala da se može govoriti o 500 do 600 hiljada žrtava, dodajući: „Niti jedan zločinac nije u historiji poklao desetinu jednog naroda, kao što je to učinio Ante Pavelić nad svojim vlastitim narodom.” Nacionalnom pripadnošću stradalih nije se posebno bavila, iako je na više mesta u Izveštaju govorila o pretežno srpskom stanovništvu, pristizalom sa skoro svih prostora NDH, o „nesrećnim srpskim seljacima”, hiljadama umorenih Jevreja, masovnim likvidacijama jevrejskih žena i dece, nepoznatom broju hrvatskih i drugih antifašista i oko 40 hiljada Roma.

Logor Jasenovac III – Ciglana u zimu 1942. (Foto: JUSP Jasenovac)

Zaključke Komisije, čiji su članovi istakli da ne postoji nauka, društvena ili medicinska, koja bi mogla da objasni poreklo takvog zla kakvo je video Jasenovac, potvrđuje hvalisanje ustaša o razmerama zločina i genocida. Tako je Bogdan Filov, ratni predsednik Bugarske, zabeležio u svom dnevniku aprila 1942. godine da mu je njegov izaslanik Hristov rekao da je od poglavnika Pavelića saznao da je „moralo biti ubijeno 400.000 ljudi“.

Hrvatsko poricanje razmera izvršenog genocida

Navođenje procena o broju srpskih i drugih žrtava već je za vreme rata bilo praćeno poricanjem razmera izvršenog genocida i tvrdnjom da je zločine izvršila manja grupa ustaša, za čija se zlodela ne može smatrati odgovoran ceo hrvatski narod. Takva namera najpre je dokumentovana u „Primedbama na memorandum srpske pravoslavne crkve Generalu Dankelmanu“, koji je u decembru 1941. godine završio Rudolf Bićanić, jedan od najistaknutijih hrvatskih emigranata. Autor čuvene knjige Ekonomska podloga hrvatskog pitanja, objavljene 1938. godine s predgovorom Vlatka Mačeka, a ispunjene falsifikovanim podacima o navodnoj sveobuhvatnoj privrednoj eksploataciji Hrvatske, i u ovom je tekstu advokatski hladno, bez ikakvog saosećanja sa stradanjem srpskog naroda u NDH, metodično pobijao ključne navode iz memoranduma SPC.

Grobno polje Hrastovi. Ukupna površina ovog grobnog polja je 9.600 kvadratnih metara (Foto: Javna ustanova „Spomen-područje Donja Gradina“)

Istovetno odsustvo solidarnosti ispoljavali su i hrvatski ministri u emigrantskoj vladi.  Pored drugih savremenika, i Mihailo Konstantinović je u svom dnevniku zapisao kako je slušao da se potpredsednik vlade Juraj Krnjević „cinički smejao“ kada mu je Milan Grol, uporan u zahtevu da se Hrvati u emigraciji jasno odrede prema ustaškim zločinima, kazao na sednici Ministarskog saveta: „Zaplačite se nad tim grobovima“.

Veštački konstruisane simetrije i Titove ocene

Drugi svetski rat ostavio je poratnom dobu u nasleđe i druge tendencije, uključujući nekoliko veštački konstruisanih simetrija, po kojima su se, radi ukorenjivanja politike bratstva i jedinstva, na kojoj je počivala obnova jugoslovenske države, svi njeni narodi jednako borili i jednako stradali, svi su imali svoje zločince i svoje žrtve, Hrvati Antu Pavelića, a Srbi Milana Nedića, uprkos neporecivim argumentima kojima se sve to moglo osporiti. Josip Broz Tito je već u velikom govoru, održanom u Beogradu 9. maja 1945. godine, rekao i sledeće:

„U nama svima živi, drugarice i drugovi, velika istina da su logor Jasenovac kao i svi drugi nacističko-ustaški logori u našoj zemlji potvrda da se naši ljudi nisu mirili s tuđinskom okupacijom, da su se borili za svoju životnu i nacionalnu egzistenciju i da je takva njihova borba moralno i etnički duboko vječna, jer su se borili za svoja notorna prava i slobodu […] Masovne žrtve pale u ovom logoru predstavljaju sastavni dio fronta narodnooslobodilačke borbe i otpora naroda i narodnosti Jugoslavije fašističkoj okupaciji.”

Iako je istakao da većina žrtava nije „pala u borbi”, poneseni govornik ublažavao je činjenicu da su nesrećni zatočenici Jasenovca prvenstveno umoreni zbog svoje nacionalne, verske i rasne pripadnosti, te da se u zastrašujućem procentu brutalno ubijenih radilo o deci, koja nisu ni bila svesna nakaznosti fašističkih ideja. Osim toga, u ime vladajućih parola sve češće se počelo govoriti o „žrtvama fašizma”, čime je u drugi plan stavljana kako nacionalnost zločinaca tako ključni razlog zbog kojeg su ljudi podvrgavani zlostavljanju i odvođeni na stratišta.

Drveni bunker i zidana osmatračnica; obezbeđenje Logora III Ciglana, jul 1943. godine (Foto: Hrvatski povijesni muzej/JUSP Jasenovac)

U vreme kada je Komisija vršila istraživanja u Jasenovcu, i pored nastojanja ustaša da unište sve tragove, delovi logorskog kompleksa bili su relativno sačuvani, ali je od 1946. do 1948. gotovo sve uništeno, a potom je napravljen Spomen-park s čuvenim spomenikom u obliku cveta, kome se „najveći sin jugoslovenskih naroda” nijednom nije poklonio. Na delu prostora Stare Gradiške sagrađeno je fudbalsko igralište. Sve zajedno, bilo je u velikoj suprotnosti s iskustvima brojnih drugih zemalja koje su se trudile da ostatke logora i drugih mesta stradanja sačuvaju iz poštovanja prema žrtvama i radi budućih generacija, koje su na takvim primerima mogle da razumeju razliku između dobra i zla. Želeći da u mnogo čemu bude drugačija, jugoslovenska država postavljala je osnove i drugim neslavnim tradicijama. Mnogobrojne jame u koje su ustaše bacale svoje žrtve ostale su bez obeležja ili bile zabetonirane. Na postojećim spomenicima najčešće je pisano da su tu pokopane „žrtve fašizma”, u nešto ređim slučajevima „žrtve ustaškog terora”. Ponegde su se njihovi graditelji osmelili da napišu da je reč o srpskim žrtvama, pa i da navedu nekakav približan broj, a najređe puna imena i prezimena. Deo ovih spomenika porušen je tokom razbijanja jugoslovenske države ili u kasnijim godinama, a otkopane jame su minirane. Njeno dotadašnje trajanje pak Srbi su decenijama plaćali ćutanjem o genocidu, dok su pojedini hrvatski političari smatrali da ustaški zločini ne bi trebalo da budu istraživani, s obzirom na to da bi takva proučavanja vređala hrvatski narod.

Kameni cvet Bogdana Bogdanovića (Izvor: flickr.com)

Umanjivanje broja žrtava uporedivo sa revizijom istorije

Uporedo s ovom politikom, u kontrolisanoj istoriografiji i udžbeničkoj literaturi korišćen je podatak o „najmanje 600.000 ubijenih“, pripremljen u vreme suđenja nacističkim zločincima u Nirnbergu, a potom povećan na 700 hiljada. U narednim decenijama mnogo je puta i sa različitih strana osporavan, da bi u savremenom dobu bio proglašen za mit, čije se poreklo netačno i često pripisuje „srpskim nacionalistima“. Ako se to i ne čini, insistira se da ga oni rado koriste. Prema tvrdnji novinara Saše Kosanovića, u vreme razbijanja Jugoslavije služio je kao:

„pogonsko gorivo brojnih srpskih nacionalista i crkvenim prvacima koji su se natjecali u raznim oblicima potpaljivanja vatre pod međunacionalne odnose, prvenstveno Srba i Hrvata, što je u konačnici dovelo do raspada zemlje, a kasnije i do bratoubilačkog rata“.

Takav stav prema ovom broju, jednom od najčešće pominjanih u istoriografiji, publicistici i politici, neodvojiv je od revizije tumačenja ne samo Drugog svetskog rata nego i gotovo celokupne nacionalne istorije, pogotovo odnosa koji srpski narod ima prema svojoj prošlosti.

Kao primer mogu se navesti mnogobrojni javni nastupi, članci i intervjui Dubravke Stojanović, profesorke opšte savremene istorije na Filozofskom fakultetu u Beogradu, s obzirom na to da se stiče utisak kako je metodično posvećena razotkrivanju svih srpskih mana i grešaka. Pre dvadesetak godina, govoreći na jednom od zajedničkih skupova srpskih i hrvatskih istoričara, profesorka Stojanović je analizirala najvažnije stereotipe koji, po njenom mišljenju, postoje kod Srba, „utvrdivši“ dva najkarakterističnija: da su ubeđeni kako su u 20. veku bili žrtve i da je Rimokatolička crkva težila da ostvari politički uticaj na jugoslovenskom prostoru. Mada bi i jedno i drugo kao istorijske činjenice mogao dokazati svaki student istorije, njeno tumačenje delovalo je kao podsmeh nacionalnom mentalitetu.

Dubravka Stojanović (Foto: Vesna Lalić)

Kada istoričarka gleda ,,sliku u ogledalu“

Nekoliko godina kasnije, 2008, ista istoričarka je jednostrano proglašenje nezavisnosti Kosova  protumačila  kao istorijsko ispravljanje nepravde zbog zločina (?) koje je srpska vojska počinila nad albanskim stanovništvom u Prvom balkanskom ratu 1912. U vreme obeležavanja njegove stogodišnjice pak prihvatila je tezu turske istoriografije o uzročnoj vezi između ovog događaja i genocida koji je Turska počinila nad Jermenima. Jer, prema obrazloženju pojedinih turskih istoričara, Turci su bili ozlojeđeni zbog zločina  srpske vojske na Kosovu i Metohiji, te su svoj osvetnički gnev nužno usmerili prema drugim hrišćanima. Osim toga, bio im je, kako se govorilo, potreban prostor za naseljavanje muslimanskog stanovništva proteranog sa Kosova i Metohije. Bez upuštanja u, najblaže rečeno, neistoričnost takvih pogleda, trebalo bi ipak istaći da je genocid nad Jermenima započeo sultan Abdul Hamid krajem 19. veka. Poslednjih godina mnogo smo puta čuli ili čitali koliko uporno profesorka Stojanović ponavlja i to koliko je tokom Drugog svetskog rata bilo logora u Beogradu.

„Da bi se od Sajmišta napravilo spomen područje holokausta“, kazala je u maju 2020. godine, „bilo bi neophodno priznati da je Beograd bio prvi grad Juden frei, očišćen potpuno od Jevreja, i da su, pored nemačkih, u tome učestvovale i domaće snage. Ovde se i dalje šire svesne dezinformacije da je Sajmište bilo u NDH, to čak i piše na jednoj komemorativnoj ploči. Ta teritorija je bila izuzeta od NDH i pripadala je Beogradu, jedinoj prestonici Evrope koja je imala četiri logora na svojoj teritoriji. Ali, ovde to i ideološki ne može da se prizna, jer ne želite stvarnu istoriju, ne sviđa vam se, ne ’slažete se s njom’ . Hoćete onu istoriju koja se uklapa u sliku koju o sebi želite da napravite. U ovom slučaju je to slika žrtve broj 1. Ako niste sposobni da pogledate svoju sliku u ogledalu, ako to uporno odbijate, vi kao društvo ne možete da ’odrastete’, niste spremni za zahtevnije zadatke budućnosti nego se i dalje samosažaljevate. Zarobili smo se u tom narativu i ne umemo iz toga da izađemo.“

Posmatrajući srpski narod kao mitomanski i nezreo, kome je potrebno političko i svako drugo usmeravanje od strane samoproglašene intelektualne elite, „zrele“ i sposobne da ukaže na jedini pravilan put, profesorka Stojanović previđa činjenicu da su Srbi, kao malo koji drugi narod u Evropi, bili daleko od antisemitizma i da su u Jevrejima najčešće videli svoje sunarodnike „Mojsijeve veroispovesti“.  Umesto toga, ona u istu ravan stavlja odnos nacista prema Jevrejima i jadno poslušništvo domaćih kolaboracionista, ne zapažajući da insistiranje na logorima u Beogradu, u kojima je stradalo više Srba nego Jevreja, izaziva zapitanost da li iko ozbiljan smatra Poljake odgovornima za postojanje varšavskog geta. Štaviše, usmerena na traganje za svim povodima da se poučno ili cinično izjasni o srpskom shvatanju istorije, čak toliko da raspravlja o legitimnosti pokušaja atentata na Antu Pavelića, samouvereno ističe nužnost dekonstrukcije „jasenovačkog mita“ kao stajne tačke srpskog nacionalizma. Pritom, podrazumeva se da pripada raznorodnoj, ali veoma brojnoj skupini onih koji patriotizam Srba bezrezervno proglašavaju nacionalizmom u najtežem smislu tog pojma.

Veliki strah takozvanih intelektualaca

Koliko je široko rasprostiranje strah mnogih tzv. intelektualaca, a među njima i dela istoričara, vidi se u mnogim primerima, koji potvrđuju da današnji intelektualni krugovi, naročito oni koji se deklarišu kao „građanski“, u stvari boluju od iste boljke kao srpski komunisti pre Drugog svetskog rata, tokom njega i posle njega. Kao što su se oni panično plašili da mogu biti osumnjičeni i optuženi za pristajanje uz „velikosrpski nacionalizam“ i „velikosrpski hegemonizam“, zbog čega su prednjačili u osudi ta dva najstrašnija „greha“ po mišljenju Partije i na tome pravili političke karijere, tako njihovi današnji sledbenici svoju pravovernost „evropskoj ideji“ dokazuju besomučnom kritikom nacionalne istorije i nacionalnog mentaliteta. Tako se, između ostalog, može obrazložiti činjenica da je u pisanju programskog dokumenta budućeg memorijalnog centra Staro sajmište, sastavljenog u vreme postojanja tzv. prve njegove komisije, učestvovalo četvoro istoričara iz Beograda, koji su propustili da Srbe pomenu kao njegove žrtve.

Mira Radojević, profesor na Filozofskom fakultetu u Beogradu i dopisni član SANU

„Smestili“ su ih u kategoriju „ostalih građana Jugoslavije“, odlazeći toliko daleko da su za grupu Srba dovedenih sa Kozare napisali „civili sa Kozare“. Ovim nesrećnim ljudima je takvim postupkom poništen razlog zbog kojeg su stradali, a „kolege istoričari“, među kojima je bio i jedan univerzitetski profesor sa Filozofskog fakulteta u Beogradu, na najbolji su način pokazali da su zaboravili da nauka kojom se bave zahteva etičnost i pravičnost.

,,Revizionistički narativ“ rehabilituje NDH

Takvi oportunistički stavovi pogoduju savremenim tokovima konzervativne struje u hrvatskoj istoriografiji, s akcentom na reviziju tumačenja Drugog svetskog rata, NDH, genocida, holokausta, Jasenovca i drugih ustaških logora. Kako pokazuju istraživanja Mirjane Kasapović, profesorke na Fakultetu političkih znanosti Sveučilišta u Zagrebu, taj „revizionistički narativ“ sadrži tri glavne postavke:

„a) NDH je bila normalna onodobna protupobunjenička država koja nije koristila državni teror kako bi uništila vjerske i etničke zajednice koje su u ustaškoj ideologiji i politici bile određene kao prirodni ili organski neprijatelji te tvorevine, nego je primjenjivala ograničena legitimna sredstva borbe da bi se zaštitila od političkih pobunjenika;

b) u NDH nisu izvršeni masovni zločini, a kamoli genocid, ni nad Srbima, ni nad Židovima, ni nad Romima; štoviše, glavne žrtve bili su Hrvati te zločine NDH treba desrbizirati i dejudeizirati;

c) logor Jasenovac bio je samo radni i sabirni logor, a ne koncentracijski logor smrti, u koji je NDH privodila političke protivnike kako bi se zaštitila od njihova razornog djelovanja, a ne kako bi ih ubijala; pravi smrtonosni logor u Jasenovcu osnovala je tek jugoslovenska komunistička vlast poslije svršetka Drugoga svjetskog rata.“

Naslov i oprema: Stanje stvari

(Pečat, 29. 10. 2021)