Miloš Milojević: Izveštaj sa tribine „Hrvatska pravoslavna crkva: juče, danas, sutra“

U organizacije Svetosavske omladinske zajednice Arhiepiskopije beogradsko-karlovačke održano je 5. decembra, u Parohijskom domu Vaznesenjske crkve u Beogradu, predavanje o izuzetno važnoj i kontroverznoj temi – Hrvatskoj pravoslavnoj crkvi. Naslov predavanja koji je uključio tri vremenske odrednice ukazuje da nije reč samo o istorijskoj pojavi kojoj je potrebno istraživanje i tumačenje istoričara već i o tekućem, političko-verskom procesu koji zahteva ne samo razjašnjenje već i odgovor u sadašnjem trenutku.

Predavači su bili Veljko Đurić Mišina, direktor Muzeja žrtava genocida u Beogradu i Aleksandar Raković, istoričar, istraživač i poznavalac savremenih verskih tokova sa Instituta za noviju istoriju Srbije. Veljko Đurić se u svom dosadašnjem istraživačkom radu opsežno bavio istorijom Srpske pravoslavne crkve tokom Drugog svetskog rata i pravoslavljem u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj i svakako je jedan od ključnih autoriteta o ovoj oblasti. Dosadašnji istraživački rad Aleksandra Rakovića je raznovrsniji: u svojim ranim radovima bavio se percepcijom Irske revolucije u jugoslovenskoj javnosti, zatim je odbranio doktorsku disertaciju i objavio monografiju o ranoj istoriji rokenrola u Jugoslaviji (2011). Važan deo njegovog opusa odnosi se na noviju istoriju Srpske pravoslavne crkve i uopšte na versku komponentu srpske (geo)političke sudbine – što je obradio u nedavno objavljenoj knjizi Srbi i religijski intervencionizam 1991-2015: Politički aspekti verskih izazova srpskoj državi i crkvi posle raspada Jugoslavije (Hrišćanski kulturni centar, Beograd 2015).

Veljko Đurić je svoje izlaganje koncentrisao na istoriju ideje hrvatskog pravoslavlja i njene implementacije kroz Hrvatsku pravoslavnu crkvu u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj tokom Drugog svetskog rata.

Činio bih to ponovo – ove reči franjevca Margaretića objavljene u Glasu koncila iz 1991. godine Đurić je odabrao za lajtmotiv svog predavanja. Margaretić je učestvovao u nasilnom pokatoličenju srpskog stanovništva. U Hrvatsku se vratio iz Argentine poručujući da bi ponovo učestvovao u sličnom procesu.

Termin Hrvatska pravoslavna crkva prvi put se spominje 1871. godine. Tada buja ideja o mađarskom političkom narodu koja se preslikala i na hrvatski politički život. Razume se uz odgovarajući teoriju o hrvatskom političkom narodu i njenom verskom komponentom.

Đurić je ukazao da su Nemci godinu-dve pred početak rata imali projekat pravoslavnih crkava u malim državama novog poretka koje bi imale jedinstvenog poglavara u Berlinu. Zbog dešavanja na terenu ovaj projekat je stavljen u zapećak pošto su ustaše predvođene Pavelićem htele masovnim zločinom da razreše srpsko pitanje u NDH. Međutim, kako su teški zločini uznemirili stanovništvo i izazvali otpor širokih razmera Nemci su revitalalizovali ovu ideju. Za nju ipak nisu uspeli da pridobiju nijednog srpskog sveštenika!

Prema Đurićevim rečima oni su se poslužili Milošem Ober-Kneževićem koji im je bio veza sa Karlovcima i emigrantima iz Ruske pravoslavne crkve. Ante Pavelić je izjavio pred Saborom kako nema ništa protiv pravoslavlja već protiv srpskog pravoslavlja.

Đurić je razjasnio pravne okvire pokušaja formiranja Hrvatske pravoslavne crkve: sve je počelo donošenjem zakona, ustava ove organizacije, a potom je usledilo donošenje rešenja o naimenovanju župnika. Da je reč bilo o fantomskoj, fiktivnoj organizaciji ukazuje i to što je dobar deo ovih sveštenika već bio pobijen ili prognan u Srbiju. Među onima koji su tobože imenovani za sveštenstvo HPC nalazio se i pop Momčilo Đujić sa tačno propisanom platom! Đurić je objasnio da iako je reč bilo o fiktivnoj organizaciji NDH je, vođena ljudima širokog pravničkog obrazovanja, nastojala da se sve obavije pravno besprekornom formom koja bi ostala kao svedočanstvo za budućnost.

Predvodnici NDH su nastojali da dobiju blagoslov preko Vaseljenske patrijaršije. Bugari nisu hteli da pomognu formiranje ove organizacije. Vladike u Beogradu nisu htele da pomognu ovaj poduhvat a ruske vladike u Sremskim Karlovcima su osudile svog sveštenika koji je stao na čelo ove crkve ali su Nemci suzbijali ovaj protest iz svoje političke računice. Prevashodna namera prilikom formiranja ove organizacije bilo je da ona doprinese pacifikaciji pobunjenih područja ali u tome nije bila uspešna. Nestala je slomom Nezavisne Države Hrvatske u proleće 1945. godine.

Đurić napominje da u rimokatoličkim izvorima nema traga šta je vrh Rimokatoličke crkve mislio o ovome. Hrvatska država nije podigla nijedan verski objekat niti je HPC prepustila imovinu uzurpiranu od Srpske pravoslavne crkve.

U dosijeu Zigfrida Kašea nalazi se najvažniji materijal o HPC – njegovi dokumenti sačuvani su u deset kutija. U istoriografiji do 90-ih godina bilo je spomena HPC ali uglavnom u radovima manjeg obima. Ozbiljnije se ovom temom bavio Đoko Slijepčević. Prvu monografiju zasnovanu na temeljnim arhivskim istraživanjima objavio je Veljko Đurić Mišina – u pitanju je knjiga Ustaše i pravoslavlje: Hrvatska pravoslavna crkva iz 1989. godine. Ovom temom se monografski pozabavio Petar Požar u knjizi Hrvatska pravoslavna crkva u prošlosti i budućnosti. Prema Đurićevoj oceni ova knjiga nije naročito uspešan pokušaj sa istoriografske tačke gledišta.

Đurić je zaključio da je ovo priča iz prošlosti koja nije nestala. I sadašnja hrvatska država sa mukom prihvata srpsko pravoslavno stanovništvo. Evropska unija hoće da formira zajednicu pravoslavnih crkava u ujedinjenoj Evropi sa centrom u Ženevi. Đurić se upitao da li je posredi nastojanje da se oslabi uticaj Ruske pravoslavne crkve. U ovom kontekstu treba posmatrati rovarenja u sadašnjoj Hrvatskoj. Srbi i SPC tim procesima moraju da pruže mnogo snažniji otpor, zaključio je Đurić.

Aleksandar Raković je svoje izlaganje otpočeo rečima da živimo u turbulentno vreme kada se povampirilo ustaštvo u savremenoj Hrvatskoj. On je ukazao na nekoliko istorijskih činjenica: da je Stjepan Sarkotić planirao da se oformi i Bosanska pravoslavna crkva i to u vreme kada Beč već odustaje od formiranja unitarne bosanske nacije. Raković je ukazao da Hrvati imaju sposobnost da svoju državnu ideologiju izvezu u dijasporu i da je potom iz dijaspore ponovo uvezu – Hrvatska i njena dijaspora predstavljaju često jedinstven i čvrsto povezan politički organizam.

Raković je naveo da su u formiranju Hrvatske pravoslavne crkve učešće uzimali i crnogorski separatisti. Juraj Kolarić je pisao o legitimnosti hrvatskog pravoslavlja. Međutim, 1991. godine počinje rat i tada je već bilo istupa u korist ove ideje iako je dinamika dešavanja na terenu onemogućavala bilo kakvu konkretnu implementaciju.

Tada se išlo ka potpunom iskorenjivanju Srpske pravoslavne crkve sa teritorije Republike Hrvatske. Raković je kao glavnog ideologa jugoslovenskog separatizma označio Vatikan.

Do 1995. utihnule su ideje o stvaranju HPC pošto je hrvatska država imala preča posla. Posle rata situacije se drugačije razvijala. Raković je podsetio na epizodu sa jednim Hrvatom koga su rimokatolički krugovi pronašli na Svetoj Gori i koji je prešao u pravoslavnu veru. On se vratio u Zagreb, osnovao svoju keliju gde je okupljao ljude koji su bili skloni da pristupe hrvatskom pravoslavlju.

Reč je, kako je naveo Raković, po svoj prilici o rimokatoličkom projektu (o čemu je govorio i vladika Irinej Bulović još 90-ih godina). Ova ideja se prvo javljala suptilno a kada se deluje u pravcu njene implementacije često se pojavljuju regionalni karakteri. Isti delatnici se pojavljuju u Crnoj Gori i Hrvatskoj. Jelisej Lalatović je govorio o legitimitetu hrvatskog pravoslavlja i zalaže se za konfiskaciju imovine SPC. Tri rumunska sveštenika postala su deo tzv. Evropske pravoslavne crkve koja je pod svoje okrilje prihvatila hrvatske „pravoslavce“. Ovi rumunski sveštenici delali su slično Mirašu Dedeiću.

Ivo Matanović, koji se nalazi na čelu „Hrvatske pravoslavne zajednice“, i njih je najurio. Raković je ukazao da je i Matanović pravio neke ozbiljne greške: napisao je da se o svemu dogovarao sa Višnjom Pavelić, ćerkom Anta Pavelića; Matanovićevo ustaštvo je smetalo i Ivu Josipoviću dok je bio na čelu hrvatske države, ali kada su Josipović i Sanader otišli sa svojih funkcija usledio je još jedan talas bujanja ustaške ideologije u zvaničnoj hrvatskoj politici. Poslednja ličnost kojoj Matanović hoće da se posluži u svom projektu je Aleksandar Radojev, davno raščinjeni sveštenik u Bugarskoj na koga se blagonaklono gleda u krugovima Rimokatoličke crkve u Hrvata.

Raković je ukazao na statističke pokazatelje koji razjašnjavaju da nije reč o nekakvoj farsi u kojoj učestvuju opskurne paraverske ličnosti već o procesu koji ima negativne posledice na srpski etnički korpus. Po poslednjem popisu bilo je preko 16.000 pravoslavnih Hrvata. Po svoj prilici reč je o srpskom življu koji je u procesu identitetske transformacije ka Hrvatima. Postoji i određen broj Srba koji direktno prelaze u rimokatoličku veru. Srpski etnički korpus se slabi i mešovitim brakovima u kojima roditelji pismeno garantuju da će decu odgajati u duhu rimokatoličke vere i etnomimikrijom. Upisom u registar verskih zajednica Republike Hrvatske CPC, MPC i BPC stvara se serija presedana kojima se, prema Rakovićevom mišljenju, trasira put i za registrovanje HPC.

Raković je, slično Đuriću, na kraju ukazao da Srbija i SPC moraju da imaju mnogo aktivniju ulogu i da barem obznane koji se procesi odigravaju u savremenoj Hrvatskoj.

Posle predavanja usledila je kraća diskusija o brojnim kontroverznim temama. Obojica predavača su izvanredno razjasnila neka izuzetno važna mesta iz političke i verske istorije ali – što je možda i daleko važnije – i aktuelna pitanja koja utiču na položaj srpskog naroda u Republici Hrvatskoj. Ostaje mučan utisak da su ove teme premalo prisutne u domaćoj javnosti i da im srpska politička, akademska i crkvena elita pridaje premalo pažnje srazmerno njihovom značaju.

Izvor: Stanje stvari