Miloš Ković: Mitropolit Amfilohije, čovjek predanja

Život i žrtva za bližnje u ime večnih vrednosti i Carstva Nebeskog, obnova otačke vere i svetosavsko-lazarevskog predanja – to su zaveštanja mitropolita Amfilohija.

Mitropolit Amfilohije (Foto: Mitropolija crnogorsko-primorska)

U istoriji srpske kulture mitropolit Amfilohije (1938-2020) zauzima sasvim osobeno mesto. Gotovo pola veka bio je jedna od najistaknutijih ličnosti našeg javnog života. U tako dugom vremenu svedočio je postojanje i snagu jednog drevnog, zanemarenog predanja.

Zagonetka srpske istorije, koju je mitropolit Amfilohije celog života odgonetao, postavljena je u 18. veku. Tada se srpska kultura, ukorenjena u svom balkanskom, pravoslavnom nasleđu, našla pod odsudnim uticajem rimokatoličko-protestantskog, potom i prosvetiteljskog, sekularnog Zapada. Krajem 19. i u prvoj polovini 20. veka, srpske elite bile su već sasvim zapadnjački usmerene. Titova kulturna politika se, naročito posle 1948, okretala zapadnim uzorima. U dva svetska rata podeljen, Zapad je, krajem 20. veka, najzad ujedinjen, pokrenuo medijski, propagandni rat protiv Srba, razbio Jugoslaviju, podelio srpski narod na nekoliko država, napao Krajinu, Republiku Srpsku i SRJ, počinio genocid nad Srbima Krajine, Kosova i Metohije. Zapadnjački usmerene srpske elite, međutim, ni danas nisu u stanju da na nov izazov ujedinjenog, neprijateljskog Zapada, daju trezven, razuman odgovor.

Srpska crkva je međutim, uprkos svemu, sačuvala tradicijsku kulturu, nasleđenu iz srednjeg veka i doba tuđinske vlasti. Kao predvodnik Srba u inovernim državama, prilagođavala se i podizala ustanke. O njenom presudnom uticaju na narodnu kulturu svedoči sačuvana epska književnost. I u elitnoj srpskoj kulturi, mitropolit Petar II Petrović Njegoš smatra se najvećim pesnikom. Crna Gora je, sve do njegovog upokojenja, ostala teokratija. Crkva je, do tada, predvodila srpski narod u Habzburškom i Osmanskom carstvu. I posle toga, čak i u nezavisnoj Srbiji, poglavar Crkve, mitropolit Mihailo, ulazio je u sukobe sa državom. Pojava Nikolaja Velimirovića i Justina Popovića donela je obnovu religijske misli i, konačno, samosvestan dijalog sa Zapadom.

To je bio istorijski milje iz koga je poticao i u kome se pojavio mitropolit Amfilohije. Njegovi pravi prethodnici i uzori, po širini obrazovanja, spremnosti na sučeljavanje sa moćnicima ovoga sveta i po rvanju sa istim istoriosofskim temama, bili su mitropolit Petar II Petrović Njegoš, vladika Nikolaj Velimirović i otac Justin Popović.

Već kao profesor Bogoslovije, jeromonah Amfilohije, zajedno sa svojim najbližim sabesednikom, jeromonahom Atanasijem, potonjim vladikom zahumsko-hercegovačkim, programski je zahtevao „korijenito preispitivanje bezmalo svih načela na kojima naša današnja kultura počiva“ (1979). Pisao je, kao Episkop banatski, da „sazrijeva vrijeme da se izvrši reinterpretacija naše moderne kulture, ne samo u svjetlosti novih iskustava nego i na temeljima njenog svetosavsko-lazarevskog predanja…“ (1989). Kao Mitropolit crnogorsko-primorski uočavao je „gubljenje kosovskog zavjetnog uma“, „proces sistematskog razaranja srpskog narodnog samosaznanja“ u „zapadnjaštvom opčinjenom dijelu naše inteligencije“ koji je, po rečima Njegoša, „zarobio sebe u tuđina“ (2008).

Kako zalečiti raskole i reinterpetirati srpsku kulturu? Pažljiv proučavalac i prevodilac Starog Zaveta, mitropolit Amfilohije je primećivao da budućnost pripada „samo onim narodima koji uspiju da očuvaju svoje dubinsko istorijsko i duhovno pamćenje“. To pamćenje mora da bude „ne samo istorijsko, nacionalno, jezičko, kulturno“, nego i „pamćenje žive vjere“. (1990). Pisao je da, posle razdoblja „slabljenja zavijetne svijesti“ „autentični hrišćanin, kao i starozavjetni čovjek, ostaje ‘čovjek predanja’, duboko ukorijenjen u otkrivenjsko predanje svojih predaka i vjeran mu nerijetko do smrti“. (2008).

Prema tumačenju mitropolita Amfilohija, u srcu „svetog predanja“ Srba nalazi se Svetosavski i Kosovski zavet, kao opredeljenje i spremnost na žrtvu za Carstvo Nebesko. Po rečima Justina Popovića, to znači opredeljenje za „pravdu, istinu, ljubav, dobrotu, radost, život… …Živeti radi večnih vrednosti Nebeskog Carstva i umirati za njih jeste suština naše lazarevske, naše kosovske, naše narodne vere“ (1939). „Žrtvovanje za bližnjega, žrtvovanje za svoje otačastvo, žrtvovanje za ono što je vječno i neprolazno, za vječno i neprolazno ljudsko dostojanstvo, ljudski obraz, to je ono što je svojstveno upravo tom žrtvenom činu na žrtvenom polju kosovskom“ – kaže mitropolit Amfilohije. Zato je i knez Lazar ispunio novozavetnu, Hristovu reč da „nema veće ljubavi od ove da ko život svoj žrtvuje za prijatelje svoje“. (2008). Kosovski zavet tako se ukazuje kao srpskim istorijskim iskustvom potvrđen Stari i, naročito, Novi Zavet.

Miloš Ković i mitropolit Amfilohije 2019. godine (Foto: Snimak ekrana/Helmkast)

Život i žrtva za bližnje u ime večnih vrednosti i Carstva Nebeskog, obnova otačke vere i svetosavsko-lazarevskog predanja – to su zaveštanja mitropolita Amfilohija. Ona su ohrabrila srpsko društvo u otporu nameri vlasti da napuste Svetinje i sunarodnike na Kosovu i Metohiji. To su ideali koji su pokrenuli litije i pobedili režim u Crnoj Gori. Sudeći po svemu, vreme mitropolita Amfilohija tek dolazi.

Prvi deo naslova i oprema: Stanje stvari

(Politika/Mitropolija crnogorsko-primorska, 12. 11. 2020)