MILO LOMPAR: MIROSLAV KRLEŽA, OSIONI NEGATOR SRPSKE ISTORIJE (1) ILI ENCIKLOPEDIJSKA ARBITRAŽA

Krležine intervencije nastaju u duhu državno–partijske ideologije, pa su vođeneciljanim izjednačavanjem srpskog i bugarskog prisustva u Makedoniji

Na ovogodišnjem „Sajmu knjiga“ trebalo bi da se pojavi treće izdanje knjige „Duh samoporicanja“, koja je izazvala brojne i polemičke odzive u našoj javnosti. U odnosu na drugo izdanje, koje se pojavilo u aprilu 2012. godine, treće izdanje ima nov i veći format, i opremljeno je tekstovima akademika Koste Čavoškog i prof. dr Radivoja Mikića. Ono je i opširnije za preko sto autorskih stranica. Jer, pored niza sitnijih dopuna, autor je napisao opširan polemički odgovor „Sarajevskim sveskama“, kao i veoma opširan tekst o Krleži i njegovoj enciklopedijskoj arbitraži. Iz tog teksta, „Pečat“ je u prilici da objavi nekoliko odlomaka, koji su ovde lišeni naučnog aparata.

Brojne arhivske beleške koje je Krleža ispisivao na marginama pojedinih leksikografskih odrednica namenjenih „Enciklopediji Jugoslavije“, pisane prepoznatljivom piščevom dikcijom, u više dostupnih primeraka, imale su obavezujući karakter uputstva. Tako možemo opaziti osoben paralelizam između jednog individualnog gledanja na stvari i oficijelnog prikazivanja složene društvene i kulturne stvarnosti

Kada je u Budimpešti 2002. godine, povodom 25 godina od smrti Miloša Crnjanskog, održan mali naučni skup, istovremeno je – u izložbenim prostorijama tamošnjeg Instituta za književnost, koje su čitavom staklenom stranom bile okrenute ulici, pa su delovale kao pokretni izlog za užurbane prolaznike – postavljena izložba piščevih fotografija i knjiga. Ovaj kamerni i nenametljivi skup nije ipak ostao neuočen. Predstavnici hrvatske diplomatije, došavši pre male svečanosti povodom otvaranja izložbe, upitali su mađarske organizatore: „Zašto organizujete skup i izložbu o Crnjanskom, kad mi imamo boljeg pisca – Krležu?“ Oni nisu ponudili da se napravi izložba o hrvatskom piscu, nego su težili da obezvrede izložbu o Crnjanskom. Takav raspored poteza otkriva da cilj hrvatske kulturne politike nikada nije puko predstavljanje odabranih vrednosti hrvatske kulture, nego i promišljen odabir akcija koje su usmerene na postizanje poželjne predstave o srpskoj kulturi. Kao da je nešto u pojavi Crnjanskog na mestu reprezentanta srpske kulture ometalo sasvim određenu i zadatu sliku srpske kulture koja ima svoje mesto u nastojanjima hrvatske kulturne politike.

DUHOVNE STRUNE BEOGRADA Prekor upućen u Budimpešti nikada se ne bi mogao ponoviti u Beogradu: njegove duhovne strune tako su našpanovane da se zna kome zauvek pripada guranje u stranu, a kome posmrtne počasti. Otud bi bilo lakomisleno pretpostaviti da čitav niz programskih akcija okupljenih oko Krležinog imena, akcija bučnih, medijski privilegovanih i agresivno promotivnih, kojima smo izloženi iz dana u dan, iz meseca u mesec, iz 2011. u 2012. godinu, od pozorišnih do radio-predstava, od diskusionih tribina do festivalskih savetovanja, pripada „maloj krležofilskoj sekciji iz Zagreba i Beograda“. To je napisano u predgovoru Krležinih „Marginalija“, knjizi koja donosi „1000 izabranih komentara u tekstovima za enciklopedije JLZ“ i koja se pojavila u izdanju „Službenog glasnika“ 2011. godine: kao prolegomena za cvetanje hiljadu krležijanskih cvetova u 2012. godini. Nema ničeg neistinitijeg od takve tvrdnje. Ako pogledamo nosioce ovih aktivnosti – Leksikografski zavod „Miroslav Krleža“ iz Zagreba, „Službeni glasnik“ iz Beograda, „Kulturni centar Beograda“ – osvedočavamo se da nije reč ni o kakvim alternativnim grupama sa privatnim novčanim sredstvima, nego su to budžetski izdržavane institucije koje oličavaju glavnu kulturnu pozornicu. Svaka od njihovih akcija – i u finansijskom i u medijskom pogledu – biva omogućena i unapređivana srpskom kulturnom politikom. Ima tu i nehotične simbolike: Krleža nam ponovo dolazi u korak sa vlašću.

U načinu na koji dolazi, u naglascima i akordima koji prate njegovu posmrtnu posetu, kao posetu neke iznenadno susretnute sablasti, možemo – kao i u njegovim negdašnjim pohodima – ponešto saznati o sadržajima i adresama kraj kojih neizostavno prolazi pravac srpske kulturne politike. Pojava Krležinih „Marginalija“ – u toj stvari – od presudnog je značaja. Kao prethodnica festivala jednog pisca u Beogradu, održanog od 10. maja do 10. juna 2012. godine u Beogradu, „Marginalije“ nam ocrtavaju dubinske strukture koje bi trebalo da budu – pod naizgled neutralnim i umetničkim izborima – obnovljene u postjugoslovenskoj situaciji kao situaciji nastajuće „jugosfere“. Kada se kao medijski razglašeni vid uprizorenja Krleže pojavi strip, onda ovo navodno približavanje piščeve figure modernim očekivanjima publike, nošeno karakterističnim uprošćavanjima, nije samo ugađanje duhu vremena, oličenom u infantilizaciji javne svesti. Ono je, istovremeno, i uklanjanje svake ozbiljne svesti o autentičnim ideološkim sadržajima koji postoje u Krležinim umetničkim delima, kao i – što je od posebne važnosti – u njegovim političkim esejima i enciklopedijskim redakturama, u kojima su postajali deo zvanične ideologije titoističkog jugoslovenstva. Krležine „Marginalije“ se pojavljuju – na tihi način koji računa na dugotrajni učinak – kao ideološka podloga jednog mogućeg kretanja u budućnosti. Stripovani Krleža, pak, oličava osobenu tehniku ispražnjavanja prošlosti od njenog autentičnog sadržaja, kao i tehniku ciljanog pretvaranja prošlosti u zabavni – umesto kritičkoj svesti podvrgnuti – sadržaj.

Osnovna svrha svih upotrebljenih sredstava usmerena je na neutralisanje svakog kritičkog odziva. Jer, kakvog smisla može biti u kritičkom osvrtanju na nešto što je zabavno i opuštajuće, kao pena za kupanje u kadi? Kako biti ozbiljan u odnosu na nešto što oglašava svoju potpunu ravnodušnost prema svakoj ozbiljnosti? A potom dolazi naredni korak u strategiji neutralizacije: kakvog smisla ima kritički osvrt na privilegovanje jednog estetsko-umetničkog iskustva u uzastopnim i učestalim pozorišnim i radio- predstavama? Zar takav kritički osvrt nije unapred onemogućen i osuđen na podsmeh? Samo kroz unapred odobreni podsmeh biva, naime, moguće da se činjenice politike – privilegovanje, uzastopnost i učestalost – pretvore u teoriju zavere: kako možemo sumnjičiti jedno estetsko-umetničko iskustvo? Ali, privilegovanje kao ukinuti spontanitet svedoči o tome da je estetsko-umetničko iskustvo prizvano pred naše oči iz političkih, a ne estetskih razloga.

Ako nas je strip razgalio, ako su nas pozorišne i radio predstave estetizovale i depolitizovale, onda nam se i Krležine „Marginalije“ pojavljuju u višestranoj strategiji neutralizacije. Same „Marginalije“ – kao skup Krležinih komentara nastalih povodom leksikografske građe – svakako da uozbiljuju pomalo lakrdijaški oblik Krležina ponovna došašća u naše transdrinske i diluvijalne predele. „Marginalije“ nas, naime, vraćaju ideološko-političkoj i delotvornoj misli najvećeg hrvatskog pisca, čiji su brojni tomovi posvećeni kulturnopolitičkim temama. „Marginalije“ nam, štaviše, pokazuju kako je očvrsnuo enciklopedijski pogled titoizma i kako se pojavljuje – akcijom srpskih kulturnih vlasti i državne politike – kao izmaštani projekat naše kulturne budućnosti. Jer, Krleža – kao i ranije – dolazi u korak sa vlašću.

KRLEŽINO PRAVO NA CENZURU Šta nam otkrivaju Krležina uputstva iz vremena kada je stvarana „Enciklopedija Jugoslavije“? Nezadovoljan tekstom o Crnjanskom, Krleža na ovaj način traži da se taj tekst skrati: „skratiti ga za polovinu, a to će najbolje učiniti, mislim, Ujević, ako ga veseli“. Kada Krleža upućuje Matu Ujevića da – „ako ga veseli“ – skrati odrednicu o Crnjanskom, onda pravo pitanje glasi: kakvo je to uputstvo za jednu naučnu odrednicu? Ako Krležino pravo na enciklopedijsku cenzuru proističe iz njegovih predratnih veza sa Komunističkom partijom Jugoslavije, ako je on – uprkos predratnom sukobu na levici – partijski poverenik u ekciklopedijskim poslovima, da li je to neutralno saznanje u odnosu na istorijsko poreklo njegovog shvatanja srpsko-hrvatskih odnosa? Jer, još je Vinaver 1924. godine napisao da Krleža očituje frankovluk preobučen u marksizam. Jevrejin, kosmopolita, poliglota, modernista, svedok ruske revolucije, Vinaver je „prilikom svog boravka u Rusiji“ primetio vrlo čudnovatu činjenicu: „Oni Hrvati koji su bili najzagriženiji frankovci, koji su, usled pogrešnog vaspitanja, mrzeli Srbe kao kugu, čim je buknuo boljševizam, presaldumili su se iz reakcionara u komuniste. Njihov komunizam bio je samo i jedino mržnja na Srbe.“ Ne samo da je ta pojava bila opšta, jer je takvih Hrvata bilo mnogo, već je ona u svojim mutnim dubinama obrazovala jednu kobnu i moćnu struju mišljenja, kojoj pripada i Krleža. Jer, „sve ono zbog čega socijalisti optužuju buržoaziju, buržoaski sistem, sve to g. Krleža ističe kao specijalitet Beograda. U tome bi bilo frankovstvo g. Krleže.“ Premeštanje ideoloških naglasaka u komunističkoj propagandi, koje će se odigravati u skladu sa potrebama Kominterne, tokom tridesetih godina dvadesetog veka, premeštanje koje optužnicu sužava sa srpskog naroda na velikosrpsku buržoaziju, predstavlja samo mimikrijski i taktički ustupak okolnostima. Taj ustupak je, naime, ostavio netaknutim jezgro iz kojeg je – i posle Drugog svetskog rata – izviralo titoističko mišljenje: ideju o srpskoj krivici.

Nije se bojno poprište ni razvidelo od barutnog praha, nisu svi protivnici režima bili pohapšeni, još je trajao lov na ovu zverad što se krila po planinskim katunima, kada je Krleža – u 1947. godini – napisao elaborat o srpsko-hrvatskim odnosima kao osnovnom pitanju jugoslovenstva i predao ga Titu. Taj elaborat – svedoči Josip Vidmar 1986. godine – „potpuno stoji na hrvatskom stajalištu“. On je u dubinskom skladu sa Krležinom ukupnom kulturnopolitičkom optikom, delotvornom u njegovim brojnim esejističkim, političkim i enciklopedijskim spisima, u kojima je vodeća ideja: „jugoslovenstvo pod rukovodstvom Hrvata“. Jer – poentira Vidmar – „Krleža je ipak bio čvrst Hrvat, u svakom pogledu“. Zar ne deluje upečatljivo ovo podudaranje Vinaverovog mišljenja – iz 1924. godine – sa Vidmarovim ocenama iz 1986. godine? Zar se u ovim uvidima, koji sklapaju luk jedne dugotrajne spiritualno-literarne karijere tako što povezuju njene početke sa njenim ishodima, ne prepoznaje njen najdugotrajniji i olujama vremena najotporniji identitet? Zar je moguće da su ova dva toliko u svemu različita čoveka grešila u istovetnoj proceni Krleže? Zar nam njihova posvemošnja različitost ne svedoči o podudaranju njihovih reči kao o pouzdanom jemcu istine?

To je bio duh koji je prožeo i nadahnjivao „Enciklopediju Jugoslavije“. Takvo je i lično iskustvo onih koji su neposredno sarađivali sa Krležom, budući da su neki – poput Vase Čubrilovića – zapazili da je „Miroslav Krleža, kao organizator toga posla, unosio… mnogo ličnog, svoga, što nije uvek dobro za tu vrstu poslova“. Lični momenat, kao skup nasleđenih i usvojenih shvatanja, kao plod zadatih kulturnih resantimana i svesnih i neosvešćenih predilekcija, bio je – dakle – važan činilac u zasnivanju enciklopedijske arbitraže. Njemu treba pridodati i politički momenat o kojem nepotkupljivo svedoče Krležine „Marginalije“. Brojne arhivske beleške koje je Krleža ispisivao na marginama pojedinih leksikografskih odrednica namenjenih „Enciklopediji Jugoslavije“, pisane prepoznatljivom piščevom dikcijom, u više dostupnih primeraka, imale su obavezujući karakter uputstva. Tako možemo opaziti osoben paralelizam između jednog individualnog gledanja na stvari i oficijelnog prikazivanja složene društvene i kulturne stvarnosti. Krležine „Marginalije“ predstavljaju upečatljiv spoj individualnog i oficijelnog u ideologiji titoističkog jugoslovenstva. Nije, dakle, reč o ekscentričnosti pojedinca, već o sili koja se utiskuje u kulturne i društvene sadržaje vremena. Raščlanjavanje Krležinih beležaka ne raskriva nam samo prirodu enciklopedijskog razumevanja stvarnosti u dugim decenijama titoizma. Ono nam ne dočarava samo znatan Krležin udeo u oblikovanju zvanične ideologije, što postaje posebno bitno ako se uzme u obzir poreklo piščevih stavova, jer oni postaju delotvorni momenat jedne ideologije. Ono je – s obzirom na prilike i okolnosti u kojima se pojavljuju Krležine „Marginalije“ u 2011. godini u nas – bitno i za otkrivanje aktuelno nadolazeće kulturne politike u nas.

MARKSISTIČKA, LENjINISTIČKA, TITOISTIČKA Kakvo je, otud, pitanje koje je – povodom Mate Ujevića – postavljeno u 2009. godini: „zar bi legija popisivača i knjižničara iz Srbije surađivala s ‚ustaškim urednikom‘ u izradi bibliografije periodike, dva milijuna listića koji se čuvaju u Zagrebu“? Ono je hotimično demagoško i karakteristično retorsko. Jer, u njemu se teži svesnom prikrivanju istinskog odgovora na pitanje: odakle dolaze Krležina prava u „Enciklopediji Jugoslavije“? Iz odluke Komunističke partije Jugoslavije da on vodi „Enciklopediju Jugoslavije“. Iz odluke da to bude državni projekat. Jer – kako svedoči Vaso Čubrilović – Krleža je „u svome poslu bio povezan sa političkim rukovodstvom zemlje, jer je od njega dobijao odobrenje i sredstva za rad.“ Tako se – a ne pukom slobodnom voljom – steklo toliko srpskih bibliografskih saradnika u „Enciklopediji Jugoslavije“: nije se sarađivalo samo zato što se htelo nego i zato što se moralo, kao što su sve republike – a ne samo Hrvatska – morale da finansiraju Leksikografski zavod u Zagrebu, čak i na samom kraju titoističke Jugoslavije. A zašto su svi sve to morali? Nehotično je to objasnio Enes Čengić: „U ušima mi zuji riječ – titoizam. Nju je, koliko se sjećam, prvi Krleža javno izgovorio, možda je još netko o tome razmišljao, ali Krleža je prije nekoliko godina rekao, obrazlažući program nove Enciklopedije Jugoslavije: ‚Naša nova Enciklopedija mora biti marksistička, lenjinistička i titoistička.‘ Titoizam kao pojam.“ Ova programatska odrednica jednog vremena odslikava Krležino poimanje opštih stvari, u odnosu na koje bi čovek trebalo da se – veli on – „postavi titoistički“ i stvori „koncepciju titoističke baze“. Ali, ona odslikava i Krležina sasvim intimna samoprepoznavanja, u kojima on sebe vidi kao „pisca titoističke logike“. Titoizam se, dakle, pojavljuje kao ishodišna struktura za međuzavisnost ličnog i političkog, individualnog i oficijelnog u Krležinim „Marginalijama“. Otud je koliko komičan, toliko i dosledan svaki pokušaj koji nastoji da nas ubedi kako ondašnji enciklopedijski arbitri nisu to postali po milosti diktature, nego po nadahnuću naučnog proviđenja.

Šta nam govori Krležina leksikografska preporuka „da se ovakvi sveobuhvatni, sintetički, romantičarski pojmovi kao što je ovaj o ‚Južnoj Srbiji‘ po mogućnosti brišu iz našeg repertoara, jer izazivaju neuralgične otpore u okviru našeg federativnog ustavnog stanja“? Saznajemo, dakle, da je privilegovano stanovište „Enciklopedije Jugoslavije“ saobraženo državnoj politici titoističke Jugoslavije. Same Krležine intervencije nastaju u duhu državno-partijske ideologije, pa su vođene ciljanim izjednačavanjem srpskog i bugarskog prisustva u Makedoniji. To pokazuje upotreba reči „okupacija“, pošto Krleža kaže da postoji „period srbijanske okupacije, koja se iz srbijanske perspektive zove ‚‘oslobođenjem Južne Srbije (1912–1915)‘“, da postoji „prva bugarska okupacija, koju Bugari zovu ‚‘bugarskim oslobođenjem (1915–1918)‘“, da postoji „druga srbijanska okupacija, koja se i ovdje obrađuje u okviru našeg prikaza kao jedino važna (1918–1941)“ i da postoji „druga bugarska okupacija 1941–1944“.

Izjednačavanjem bugarskog i srpskog prisustva u Makedoniji, u skladu sa sopstvenim shvatanjem po kojem je već „rat 1912. bio u stvari kolonijalni rat“, Krleža dosledno poništava razliku između antantsko-savezničkog i centralno-nemačkog vojnopolitičkog saveza. Otud nestaje – u karakterističnom komunističkom amalgamu – svakog srpskog učešća na pobedničkoj strani u Prvom svetskom ratu. Potom se – u skladu sa učenjem Kominterne – ciljano oblikuje enciklopedijska svest o srpskoj krivici u prvoj jugoslovenskoj državi, pošto je kao „jedino važan“ određen period koji se naziva „druga srbijanska okupacija“. To je u najdubljoj saglasnosti sa Krležinim uverenjem „da je 1918. godina Hrvatskoj i ostalim krajevima koji su se ujedinili sa Srbijom nanijela veliku nepravdu“. Sam izraz „srbijanska okupacija“ bio je karakterističan za Krležino poimanje stvari, jer on pominje „okupaciju nesrpskih pokrajina po srpskim četama“.

Krležino stanovište u „Enciklopediji Jugoslavije“ osmišljeno je, dakle, kao ideološko-komunističko stanovište. Kao takvo, ponekad biva protegnuto i na neutralne lične sudbine, poput sudbine Natalije Bošković. Krleža piše: „Bez obzira na napomenu Roksinu ‚prva i najbolja srpska balerina – nema političkih grehova‘, nećemo je uvrstiti! Vrangelovka, ostala u emigraciji, djeluje u inostranstvu. Njena precizna tehnika i prefinjena osjećajnost, nježan lirizam i meka gipkost itd. neće nas slomiti u toj odluci da se briše.“ Nijedan informativni kriterijum ne nalaže enciklopedijsko izostavljanje ove umetnice, kao što nema nikakvih njenih kolaboracionističkih postupaka koji bi motivisali enciklopedijski čin odstranjivanja, ali delotvoran je Krležin ideološko-komunistički kriterijum. Jer, to je privilegovano stanovište „Enciklopedije Jugoslavije“.

SUKOBI SA SAMOSVESNIM ARBITROM Sam Krleža je imao jasnu svest o svojoj arbitrarnoj ulozi, pa je nekada donosio odluke pozivajući se na nju: „s obzirom na arbitražu koju imam da izvršim“. Kao arbitar, pak, Krleža nije podlegao nikakvoj proceni. Ostalo je nejasno iz koje je perspektive Krleža mogao dovoditi u pitanje i stavljati pod navodnike stručnost višestruko potvrđenih naučnika, kao što su Đurđe Bošković ili Dejan Medaković. Kako on sam – svojim obrazovanjem i upućenošću – nije bio odgovarajuća adresa za opovrgavanje njihove stručnosti, onda u temelju njegovog osporavanja možemo pronaći samo arbitražni duh „Enciklopedije Jugoslavije“. Kako to nije stručna nego ideološka adresa, onda iz nje proističe vrednost Krležinih opovrgavanja.

Da je njihova proizvoljnost i neutemeljenost bila relativno brzo uočena, svedoče njegovi brojni sukobi sa beogradskom redakcijom „Enciklopedije Jugoslavije“. Da je postojao otpor prema ovako ustrojenoj optici „Enciklopedije Jugoslavije“, pokazuje Krležina beleška o postojanju „čitavog niza invektiva da je CR pristrasna na štetu svojih srpskih saradnika“. Kako ovaj otpor ima svoje konkretne vidove, onda su od značaja Krležine intervencije koje odslikavaju prirodu njegove ideološke arbitraže. Kada je reč o Arseniju III Čarnojeviću ili Isaiji Đakoviću, Krleža gotovo da ne dozvoljava nikakvu svest o prozelitskoj politici Katoličke crkve u Habzburškoj monarhiji, o aktivnostima na unijaćenju pravoslavnih masa koje su izbegle od turskog mača. On sve takve činjenice svodi na „invektive protivu katoličkoga klera“.

Potom ih obesnažuje primenom ideološke perspektive, pošto su sva takva saznanja „historijski – idealistička“. Jer, „antagonizam spram emigrantske mase koja se spasava na austrijski teren u XVIII st. motiviran je isključivo feudalno-klasnim odnosima“. Karakterističan je momenat u kojem enciklopedijska arbitraža poseže za ideološkom legitimacijom. Međuzavisnost društvenog i verskog proganjanja Srba posle Velike seobe, kao proganjanja u kojem je verski činilac išao za svojim sasvim posebnim ciljevima, Krleža poništava ideološki privilegovanim klasnim obrazloženjima. Jer, on međuzavisnost elemenata društvene dinamike potiskuje u duboku senku, gotovo do ništenja, tvrdeći kako su klasni odnosi isključivo upravljali prozelitskom katoličkom akcijom protiv srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji.

Kako se mogla osporiti ovakva arbitraža – u kojoj su iščileli realni istorijski sadržaji: podaci, dokumenti, svedočanstva – a da se ne dovede u pitanje sam osnov privilegovane doktrine o klasnoj teleologiji društvenih odnosa? Krleža je, dakle, jednu privilegovanu partijsku i ideološku shemu, koja je imala realni učinak u objašnjavanju istorijskih prilika, neosnovano pretvorio u jedinospasavajuće objašnjenje, da bi ideološki gotovo preinačio istorijske oblike katoličkog prozelitizma. Ostao je završni korak: u času kada ovu jednoobraznost – putem „Enciklopedije Jugoslavije“ – usvojimo, ona poprima svojstva samoporicanja.

Da bi utro put enciklopedijskom usvajanju, Krleža je često sklon da ideološki sumnjiči beogradsku redakciju: „Postoji trajna tendenca, a naročito u okviru Beogradske redakcije, to jest u okviru nekih njenih saradnika, a naročito onih koji egzistiraju u sjeni patrijaršije ili Srpske akademije nauka, da se stvari sveudilj dalje jednako tvrdoglavo i postojano komplikuju, uprkos direktivama Centralne redakcije, i tako se gube nervi i vrijeme na taj dribling koji pokazuje nesumnjivo trajnu političku negativnu tendenciju pojedinih beogradskih saradnika da stvari ometaju.“ Ova ideološka ocena, sa preciznim imenovanjem mesta i ljudi, sa politički negativnim predznakom, odslikava duh arbitraže koja je – premda proizvoljna i nepotvrđena – neminovno neosporiva. Ona, štaviše, ima sasvim preciznu delotvornost, pošto su – po rečima Roksande Njeguš – „urednici i saradnici podnosili… redom ostavke redakciji ‚Jugoslavike‘ za Srbiju (Perović, Čubrilović, Sv. Radojčić i dr), nezadovoljni postupcima Centralne redakcije“. Nije logično pretpostaviti da su toliko različiti ljudi mogli neopravdano biti nezadovoljni Krležinom arbitražom. Nije beznačajno da je Krleža imao svest o tome da njihove ostavke dovode do smanjivanja vrednosti dobijenih tekstova: „Sve uži i sve beskrvniji krug beogradskih saradnika, pretvara se polagano u pravu napast.“ Nije zanemarljivo saznanje o tome da je Krleža, uprkos jasnoj svesti o smanjivanju vrednosti tekstova u „Enciklopediji Jugoslavije“, nastavio da radi u smeru koji je podsticao povlačenje beogradskih saradnika: interesi kojima je bio vođen pretezali su nad saznanjem o smanjivanju vrednosti priloga koje donosi „Enciklopedija Jugoslavije“.

Sličan postupak je primenjen prilikom arbitražne korekcije leksikografskog teksta – Vase Čubrilovića – u kojem je reč o postupcima Katoličke crkve prilikom aneksije Bosne i Hercegovine. Krleža predlaže da se tom tekstu doda još jedan tekst koji bi trebalo da bude „historijski, materijalistički egzaktna, dakle istinita formula sa poznavanjem materije, koja se promatra iz socijalističke perspektive“. Tako se ideološki kriterijum – socijalistička perspektiva – pojavljuje kao nešto što bi trebalo da neutrališe istorijska svedočanstva o katoličkoj akciji prilikom aneksione krize. Ali, nije ovde reč samo o pojedinačnom neslaganju sa Vasom Čubrilovićem, jer sámo neslaganje podrazumeva stavljanje u dejstvo naizgled nevidljivog zaleđa. Čini ga ideološka ocena da „Čubrilović polazi sa pretpostavke da je Bosna srpska zemlja“. U kojem pravcu vodi takva ideološka ocena? Ona cilja na imenovanje koncepcije Ilije Garašanina „koje za Čubrilovića predstavljaju dictus generalis srpske respektive srbijanske politike“.

Koliko elemenata ima ovaj kulturnopolitički luk? On podrazumeva tri stepena opštosti: pojedinačni primer, ukupni profil autora, celina tradicije iz koje se on oglašava. Početni momenat predstavlja neutralizacija katoličke akcije u vreme aneksione krize. Ona se odvija prizivanjem socijalističke perspektive u razumevanju pojava i stvari. Posredni momenat obuhvata Krležin prelazak na neutralisanje Čubrilovićevog ukupnog mišljenja o Bosni. Završni momenat podrazumeva da svi prethodni momenti budu sagledani kao znakovi negativne usmerenosti magistralne srpske političke tradicije. Nije, dakle, imenovanje katoličke akcije u vreme aneksione krize bilo jedno istorijsko saznanje o pojedinačnom događaju, koji ima svoje učesnike i svedoke, nego je ono – u socijalističkoj perspektivi „Enciklopedije Jugoslavije“ – preraslo u simptom celokupne srpske političke tradicije. To je zakonomeran put Krležinog upisivanja negativnog predznaka u srpsku istorijsku i kulturnu tradiciju.

Izvor: NOVI STANDARD