Serbian
Armenian
Croatian
Dutch
English
French
German
Greek
Hebrew
Hungarian
Italian
Norwegian
Polish
Russian
Slovenian
Spanish
Uz saglasnost autora, donosimo rad Milenka Jahure, predstavljen na 7. Međunarodnoj konferenciji o Jasenovcu, 22. maja 2018. godine u Banjoj Luci.
Uvod
Propagandni rat protiv Srba žrtava genocida NDH vodi se od od trenutka njihove mučke i svirepe likvidacije koju strana odgovorna za taj genocid nastoji opravdati, a zločine sakriti ili umanjiti. Vlast komunističke Jugoslavije je takođe nastojala da sakrije i umanji obim i posledice srpskog stradanja u NDH, kao i da neformalno amnestira većinu ustaša i izbegne suštinsku osudu zločina genocida nad Srbima. Svojski je radila da zvanično uspostavi simetriju onoga što su tokom rata činili četnici i ustaše. Bez osnova, stavljali su u isti koš jedne i druge, označajući ih: „protivnicima revolucije“, „narodnim neprijateljima“, „izdajnicima“ , „ slugama okupatora“… Ipak, od strane te vlasti jedan broj deo stratišta je nekako obeležen. Podignuto je i više spomenika žrtvama i urađeni neki spiskovi stradalih, sve u organizaciji Saveza udruženja boraca NOR- a. Iz malog broja stratišta i kraških jama su žrtve eshumirane i dostojno sahranjene. Međutim, iznošenje činjenica o srpskom stradanju vremenom je počelo da se tretira kao „neprijateljska propaganda“ koja je kažnjavana partijski, prekršajno i krivično jer se smatralo da nanosi štetu „tekovinama narodno- oslobodilačke borbe i socijalističke revolucije“, a posebno „ bratstvu i jedinstvu naših naroda i narodnosti“ . Istina o stradanju žrtvovana je zarad maglovitih revolucionarnih ciljeva koji su u stvarnosti vodili ka rušenju i nestanku države koja ih je proklamovala i pretvaranju socijalističkih republika i pokrajine Kosovo, posle krvavih ratova, u nezavisne i antisrpske države. U ratovima od 1991/95 godine, za otcepljenje Hrvatske od Jugoslavije i njenom priključenju delova Bosne i Hercegovine, kao i posle tih ratova meta su bili živi i mrtvi Srbi stradali u genocidu NDH 1941- 45. njihove kosti, grobovi, spomenici i fotografije na njima, te njihovi lični i drugi predmeti izvađeni sa njima iz jama i sve što je posećalo na srpske žrtve i svedočilo o genocidu.
Na srpski narod u Hercegovin sručio se prvi udar masovnih zločina u okviru genocidnog plana NDH početkom juna 1941, odmah posle potpisivanja Rimskih ugovora. Po njima, italijanski okupator je napustio 2. okupacionu zonu i predao je hrvatskoj državi koja je to odmah iskoristila za početak masovnog i ubijanje Srba na području istočne Hercegovine. Zločini su vršeni u kraškim jamama, rekama i na drugim lokacijama. Ovo je prinudilo Srbe da odlaskom u velike zbegove po planinama, oružanim otporom i narodnim ustankom spašavaju gole živote. Druga polovina juna je period istrebljivanja Srba u Hercegovini, nazvana „Vidovdanski pokolj“ . On se stišava krajem juna i početkom jula, proglasom hrvatskog podmaršala Lakse koji je davao amnestiju Srbima.
Početkom avgusta kreće drugi, još žešći, talas istrebljenja hercegovačkih Srba nazvan „Ilindanski pokolj“ . U njemu NDH nastoji da u kratkom periodu iskoreni srpski narod sa prostora Donje Hercegovine. Ubijani su redom svi Srbi oba pola, bez obzira na uzrast. Zločini se vrše najviše na kraškim jamama, ali i masovnim odvođenjem u sistem logora Gospić- Jadovno- Pag radi likvidacije. Sprovodi se i iseljavanje iz gradova u Srbiju i masovno katoličenje. Ovim genocidom trajno je promenjena demografska slika doline Neretve i područja Stoca na srpsku štetu. Početkom septembra 1941. Italijani reokupiraju zonu 2, čime masovnih zločini prestaju ali ih je bilo u manjem obimu sve do kraja rata.
Veliki broj jama i druga mesta stradanja u Hercegovini
Istraživanjima na terenu i iz dostupne pisane građa našao sam da je na području Hercegovine ima oko 250 lokacija za koje se vezuju masovni zločini NDH i manjim delom okupatora nad Srbima. Među njima je oko 40 kraških jama. Ostalo su druga stratišta i mesta grupnog ubijanja, zatvaranja, mučenja i sahranjivanja srpskih žrtava hrvatskog genocida. Od toga oko 2/3 njih je na području Federacije BiH, a oko 1/3 na području Republike Srpske . Jedan broj mesta stradanja hercegovačkih Srba se nalazi sada u Republici Hrvatskoj na područuju Metkovića, Opuzena, Slanog i Dubrovnika za koje je bilo nužno da se takođe obuhvati ovim radom.
Ovi lokaliteti do sada nisu sistematski popisivani, ni uređevani, a velika većina nije spomenički obeležena, čak ni sve kraške jame u koje su gurani Srbi. Po pravilu, mesta stradanja iz kojih su žrtve eshumirane prvih poratnih decenije i preneta u zajedničke grobnice nisu uopšte spomenički obeleževana, već je to činjeno na zajedničkim grobnicama na pravoslavnim grobljima, ali ni to u svim slučajevima. Bez ikakvih obeležja ostala su stratišta na kojima su ubijene hiljade Srba: „Topola“ ispod Opuzena na obali Neretve sa oko 400 žrtava i „Crkvina“ u Vidovom polju ispod Stoca sa oko 200 ubijenih. Zatim, Brijest na periferiji Čapljine sa oko 80 ubijenih, Bjelave, takođe periferija Čapljine sa oko 35 žrtava, Mogorjelo i Struge, isto okolina Čapljine sa oko 30 žrtava, gvozdeni most na Neretvi između Tasovčića i Čapljine sa koga su u vodu ustaše bacili najmanje 50 Srba što masakriranih, što živih pretučenih i vezanih u žicu, prostor između željezničke stanica Krupa i mosta na istoj rijeci gdje masakrirano i zatrpano u zemlju oko 50 Srba iz Dračeva i iz sela Donjeg Hrasna i mesta , Morin otok na tromeđi atara Tasovčića, Prebilovaca i Klepaca sa oko 50 ubijenih Prebilovčana, Pileta u Aladinićima… Bez obeležja su i brojnih stratišta sa prostora Prebilovaca- Do, Bunar u Bregavi, Gostiljac, Medanove i Banđureve kuće iz kojih su žrtve prenete u porodične grobice i zajednička grobnica stradalih iz Orahova dola na seoskom grobu. Mesto pored nekadašnjeg rukavca Neretve u Metkoviću gde je sahranjeno najviše srpskih žrtava koje je reka donela iz Hercegovine je pod magistralom, parkingom i poslovnim objektima.
Srpske žrtve u Dolini Neretve napadnute su pre početka rata u Bosni i Hercegovini u aprilu 1992. godine . Napadi na njih, različitiim načinima, traju neprekidno i posle zaključenja i sprovođenja Dejtonskog mirovnog sporazuma . Spomenik nad najstrašnijom od svih jama, Golubnikom u Šurmancima, hrvatske vlasti su minirale i srušile još 21. februara 1992. Planski su je izabrale za prvu metu od svih srpskih vrednosti u Hercegovini . Računalo se, sa dosta logike, da će uništenjem spomenika, kostiju žrtava, predmeta koji su ostali iz njih i drugog biti uništeni dokazi o postojanju Srba i izvršenom genocidu nad njima. Naravno, strašan motiv je i permanentna mržnja pa se, pored rušenja i uklanjanja, mesta stradanja srpskog naroda skrnave se raznim otpadom i ljudskim fekalijama.
Prebilovci centralni objekat mržnje sledbenika NDH
Centralni objekat mržnje sledbenika Nezavisne Države Hrvatske i ustaštva bili su i ostali Prebilovci, najstradralnije selo u Evropi u Drugom svetkom ratu. Ta mržnja se usijala posle otvaranja jama, svečanog prenosa kostiju žrtava i njihovog polaganja u kriptu hrama Sabora srpskih svetitelja i prebilovačkih mučenika. Mnogima je to u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini smetalo i to se nije skrivalo. Posle decenija aktivne politike gušenja sećanja na srpske žrtve i zločine NDH, naglo je provalila istina o užasnom istrebljivanju srpskog naroda. Ta istina remetila planove politika čiji su ciljevi bili usmereni na raspad Jugoslavije, progon Srba i otimanje njihovih teritorija i imovine . Zato nije čudo što su s političkih foruma i govornica, medija i pojedinaca dolazila upozorenja i optužbe za „razbijanje bratstva i jedinstva „podsticanje srpskog nacionalizma“, sve do uvredljivih tvrdnji da kosti nisu samo srpske i da se vrši „posrbljavanje kostiju“ drugih naroda… Slična retorika se koristila i kasnije u funkciji pravdanja zločina nad srpskim narodom i posmrtnim ostacima srpskih žrtvava.
Sve se to sručilo na Prebilovce u ofanzivi hrvatskih snaga na Srbe u Donjoj Hercegovine nazvanoj „Čagalj“. Pokrenuta je 7. juna 1992. godine. Ona je izvedena u najnezgodnijem trenutku za Srbe, neposredno po povlačenju JNA sa ovog područja kada Vojska Republike Srpske još nije bila spremna za odbranu. Zato su Srbi ovde doživeli poraz, sa teškim istorijskim posledicama. Hrvatska vojska je otvoreno ušla u Bosnu i Hercegovinu pod komandom „zapovjednika Južnog volišta“ generala zbora Janka Bobetka i za kratko vreme od Srba očistila obe obale Neretve i ostatak Donje Hercegovine uključijući i gradove Mostar i Stolac. Pobijeni su brutalno svi Srbi koji su im pali u ruke, kako zarobljeni vojnici, tako i civili. Miniranjem i spaljivanjem uništene su sve srpske kuće i pomoćni objekti sa pokretnom imovinom koja nije opljačkana, sve crkve, uključujući i velelepnu Sabornu crkvu u Mostaru i manastir Žitomislić, svi komunalni sitemi i društveni objekti u srpskim naseljima, a delom i groblja.
Poseban cilj napada bili su zemni ostaci srpskih žrtava genocida, mošti mučenika koje su prethodne godine izvađene iz jama i svečano sahranjene, odnosno položene u grobnice u Prebilovcima i Žitomisliću. Hram u izgradnji u Prebilovcima sa kriptom i mermernim sarkofagom i kostima oko 4000 Srba žrtvava genocida NDH, izvađenih iz 13 hercegovačkih jama i tri posebna stratišta pominje se više puta u zapovjesti Janka Bobetka za napad na Srbe u dolini Neretve kao „kosturnica“ . Za nju se bez razloga vezuju navodne pozicije srpskih snaga čime je napadač na neki način svrstava kao metu napada i uništenja.
Snage pod Bobetkovom komandom (156. brigada vojske Republike Hrvatske, 1. brigada HVO „Knez Domagoj“ Čapljina, snage HOS-a, i specijalne grupe iz Hrvatske i BiH) ušle su u nebranjene i napuštene Prebilovce i hram 8. juna 1992. Pored sarkofaga sa kostima, tu su im ruke pali i brojni lični predmeti žrtava izvađeni iz jama, među njima i neke dragocenosti, nakit i veštački zlatni i srebreni zubi, kao i razna dokumentacija, spiskovi, fotografije vezane za žrtve i jame iz kojih su kosti izvađene. Sudbina tih predmeta i dokumentacije je nepoznata, a vrlo moguće je da negde odneta i sačuvana.
Ubrzo po zauzimanju Prebilovaca širile su se vesti da su Hrvati minirali hram i uništili mošti srpskih mučenika, među kojima su i prebilovačka deca sa svojim majkama, bakama i sestrama izvađeni iz Šurmanačke jame, a okolni teren poravnali mašinama. Ovo su potvrdili i svedoci koji su tokom rata bili u prilici da dođu na lice mesta. Oni su oni doneli i vesti o razaranju seoskog groblja, otvaranju grobnica i spaljivanju tela pokojnika umrlih pre rata. Isto su potvrdile i prve organizovane posete selu njegovih predratnih stanovnika koji su dolazili uz pratnju međunarodnih snaga (SFOR). Nove užasne vesti o su odlaganje velikih količina raznog otpada celom dužinom puta do hrama i groblja, posebno na mesto na kome se nalazio uništeni hram, delom i na prostor groblja, ali i dalje u samo selo i pojedine ruševine kuća. Bila je to slika neviđene mržnje i pakosti prema Prebilovcima i njihovim nevinim žrtvama.
Sama sudbina kostiju nije se mogla utvrditi bez istraživanja crkvišta i drugih radnji. Na zemljištu hram se ocrtavao celim obimom, armaturama i do tla sravnjenim zidovima, što je budilo nadu da su kosti žrtava ipak nisu uništene i da se tu nalaze. U istraživanjima koje je 2007.g. sproveo Zavod za zaštitu spomenika kulture Republike Srpske, preko arheologa dr Aleksandra Ratkovića i istraživanju Srpskog nacionalnog društva Prebilovci sprovednog 2008. g., uz pomoć stručnjaka za eksplozive Milana Rundića pukovnika JNA u penziji, nađena je manja količina izlomljenih kostiju, lobanja i zuba žrtava i ljušture velikih avionskih bombi koje su „deflagrirale“ tj. nisu imale punu detonaciju tako su im rasprsle ljušture sačuvane u jednom komadu. Nađeni su i delovi mermernog sarkofaga. Ostaci kostiju su stali u 7 kovčega, a bilo ih je 165 na dan polaganja u kriptu 1991. Zaključak pukovnika Rundića je bio da je hram u Prebilovcima miniran i srušen u nekoliko faza plastičnim eksplozivom koji je postavljen u temelje hrama. Snaga eksploziva je bila tako jaka da je jednom delu on podignut u vis zajedno sa temeljima.
Rundić je ustanovio da su plastični eksploziv i avionske bombe postavljne i na sarkofag i direktno na kosti mučenika, stručno sa namerom da se kosti unište što se u velikom obimu i desilo. Ovaj nebivali zločin nije dovršen zbog neke male greške u postavljanju eksploziva tako da je deo kostiju preostao najviše u oltarskom delu. Delići kostiju su se prilikom detonacije zarili u betonske zidove hrama koji su „omekšali“ u deliću sekunde usled dejstva toplote i pritiska koga je izazvala detonacija i vrlo brzo se ohladio i stegao čuvajući delove kostiju u sebi. Hemijsko i radiološko ispititavanje mesta zločina i kostiju nije vršeno, kao ni sudsko- medicinsko veštačenje jer udruženje nije imalo materijalnih i organizacionih kapaciteta da ga sprovede bez podrške u poslu koga bi kod svih drugih naroda uradila država. Istraživanje je rađeno mimo istražnih i pravosudnih organa koji su o svemu bili obavešteni, a u fiokama su imali i krivičnu prijavu udruženja SND Prebilovci vezanu za ovaj zločin. Ona do sada nije ni zavedena kao krivična prijava u tužilaštvu, već kao „materijal“. Očigledno da je neko hteo da se ovaj zločin Hrvatske i Herceg- Bosne potpuno zataška, kao što je to rađeno sa zločinima NDH nad Srbima u Titovoj Jugoslaviji, Bez istrage i ispitivanja učesnika u zločinu i svedoka nije moguće saznati šta je sve stvarno urađeno sa kostima mučenika iz hrama u Prebilovcima.
Prebilovčani su su na seoskom groblju posle Drugog svetskog rata podigli veliki spomenika i na njih ispisali imena i postavili fotografije svoje djece, majki, sestara i drugih najbližih srodnika, napisavši da su su ubijeni od ustaša u Šurmanačkoj jami i na drugim mestima. Tako su Prebilovčani, umesto države, objavili stravičnu istinu o stradanju sela i srpskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj.
Prebilovačko groblje je i jedno od mesta ubijanja prebilovačkih Srba u avgustu 1941.godine i mesto sahrane žrtava ubijenih na stratištima na terenu sela i okolini. Spomenici na groblju su bili, u kamenu pisana istorija stradanja Prebilovaca. Zato je groblje isto bilo meta zločinačkog iživljavanja ustaških potomaka i sledbenika, počev od juna 1992. I danas ovo groblje i prostor oko njega je predmet šovinističkog nasilja i iživljavanja, kakvo se nije moglo očekivati jer ni ustaše 1941. Nisu stigli da svoju mržnju iskaljivali nad mrtvima i njihovim grobovima. Spomen ploče su oborene na zemlju i u velikom broju slučajeva polomljene teškim čekićima ili drugim predmetima, fotografije pokojnika sa njih su odnete negde ili na licu mesta takođe polomljene, grobnice su otvorene izvaljivanjem vrata ili miniranjem zidova, mnogi pokojnici iz njih nestali, a nekima su spaljene kosti…
Betonska ograda u delu groblja do puta je porušena i na tom mestu u groblje je ubačen otpad domaćinstava i firmi. Deo mermernih ploča je opljačkan, kao i biste pokojnika … Danas na očigled Srba povratnika mladi Hrvati i Hrvatice noću parkiraju automobile uz groblje i u njima ili pored njih provode čitave noći uz priču i vrisku i ostavljaju takođe razne otpad, najčešće ispred grobljanske kapije.
U istoj operaciji HV, HVO i HOS-a, sravnjen je sa zemljom i srpski srednjevekovni manastir Žitomislić. Izvršen je i zločin nad zemnim ostacima srpskih žrtava genocida NDH, sličan onome u Hramu u Prebilovcima. Eksplozivom je razneta grobnica i mošti osmočlanog manastirskog bratstva. Njih su ustaše u junu 1941. godine, posle mučenja žive gurnuli u jamu Vidonja iznad desne obale Neretve, blizu Žitomislića. I ovde je manji deo moštiju ostao sačuvan i sada se nalazi u kovčežiću ispred oltara manastirke crkve koja je obnovljena 2005. godine.
Morin otok je mesto strašnog zločina koje se sada, zbog izmena toka Bregave nalazi u koritu reke u ataru Tasovčića, iznad Starog, kamenog mosta, pored asfaltnog puta za Prebilovce. Od magistrale je udaljeno oko 300, a od centra Prebilovaca oko 2900 metara. U noći 14/15 avgusta ovde je ubijeno oko 50 Prebilovčana oba pola i svih uzrasta. Zaklani su noževima i glave su su im otsečene i zakopane na licu mesta, odvojeno od tela. Ove žrtve su od ustaša pohvatane i zatvorene u seoskoj školi posle pokolja na Šurmanačkoj jami i na drugim mestima. Mnogi su se predali na lažni poziv o amnestiji, utučeni saznanjem da su im svi članovi porodica stradali u jami i izmoreni višednevnim skrivanjem i gladovanjem. Šezdesetih godina prošlog veka Prebilovčani su otkopali rake u Morinom otoku i iz njih izvadili kosti i lobanje žrtava. Sahranili ih u posebnu grobnicu seoskom groblju. Odavde su 1991. prenete u kriptu Hrama, da bi sledeće godine bile uništene od strane hrvatskih vlasti.
Mesto mučenja i stradanja Srba Morin otok je višestruko je skrnavljeno, kako u vremenu komunističke Jugoslavije, tako i posle njenog raspada i uspostavljanja hrvatske vlasti posle 7. juna 1992.g. Sedamdesetih godina prošlog veka, u blizini toga mesta je otvoren kamenolom sa mlinima za kamen i separacijom. On je decenijama radio i zasipao put i prostor Morina otoka slojevima kamene prašine, a na zemljište je odlagan šljunak. U blizinni mesta gde su poklani Prebilovčani postavljen je i poljski toalet za radnike. Najposle je rađeno utvrđivanje obala i korita Bregave, posle koga se ovo stratiše, sa izmenjenim prirodnim izgledom, se našlo u koritu reke. Posle 1995. godine, po isprobanom receptu, hrvatsko stanovništvo je okolni prostor zasulo otpadom. Nedavno je na mestu bivšeg kamenoloma neko otvorio azil za pse lutalice.
Spomenici porušeni, mesta stradanja oskrnaljena i zasuta smećem
Jama Golubinka u Bivoljem Brdu u opštini Čapljina je na oko 100 metara od regionalnog puta koji od Čapljine i Stoca, preko Domanovića vodi prema Mostaru. Po broju žrtava ona je drugo stratište srpskog naroda u Hercegovini. Procene su da je u njoj stradalo 1500 Srba sa područja Čapljine, Stoca, Mostara i raznih gradova Bosne. Otvor jame i jedan manji plato oko nje su bili betonirani i uređeni, a iznad je bio podignut visoki beli obelisk na koji je bila postavljena spomen ploča SUBNOR-a Jugoslavije. Kao i na nekim drugim jamama na njoj je, latinicom, pisalo: „Slava palim žrtvama koje su ustaše- sluge okupatora u ljeto 1941. mučili i u ovu jamu bacili“. Do pred jamu je asfalitiran prilazni put koji vodi od regionalnog puta. Spomenik je miniranjem srušen skoro do podnožja posle 7. juna 1992.g, kada su ovaj prostor zauzele hrvatske snage. Posle rata prostor oko jame i prilazni put je zasut je zasut najrazličitijim otpadom i životinjskim leševima, čime je sve dodatno oskrnavljeno i upućena poruka mržnje Srbima, a podrška ustaškim zločinima. Ovo mesto žiteljima jednog novih hrvatskih kolonističkih naselja u ovom kraju služi kao divlja deponija. Da bi to osujetio, meštanin musliman, vlasnik zabrana u kome se nalazi jama, na put prema njoj je postavio kamenje i druge prepreke što je dalo neke rezultate. Ova jama je inače duboka oko 40 metara i eshumirana je 1990 godine. Kosti žrtava iz nje su prenete u Prebilovce i bile položene u kriptu Hrama i na opisani način uništene od hrvatskih snaga u junu 1992.
Sabirni logor „Silos“ na brdu Modrič u Tasovčićima, Čapljina, nalazio se iznad samog naselja i pored makadamskog puta koji je od Čapljine vodio prema Mostaru i Sarajevu preko Domanovića i Gubavice. Ostaci „Silosa“ su sada u borovoj šumi na oko 70 metara desno od magistralnog puta koji vodi od Čapljine prema Stocu i dalje prema Dubrovniku preko Ljubinja i Trebinja. Ovo je do 1941. godine bio magacin za žito, a od polovine juna do polovine avgusta 1941, služio je za zatvaranje i mučenje srpskog civilnog stanovništva iz Čapljina i okolnih sela (Prebilovci, Klepci, Taovčići, Loznica, Gnjilišta, Počitelj…) i putnika iz drugih krajeva koji su izvođeni iz vozova i autobusa. Posle vezivanja i mučenja žrtve su odatle upućivani na jame i druga mesta likvidacije: Šurmance, Bivolje Brdo, Hutovo, Opuzen, „Brijest“ u Čapljini, most na Neretvi i druga. Žrtve su se ovde zadržavale kratkotrajno, na nekoliko dana dok se odredi mesto i raspored likvidacije.
Preko „Silosa“ u smrt je poslato najmanje 1200 srpskih civila, u velikom delu žena i dece, a neki su tu i ubijeni. Posle rata, zidovi ovog zloglasnog zatvora i mučilišta su porušeni poput objekata logora Jasenovac. Razlozi jedino mogu biti uklanjanje dokaza o zločinima NDH nad Srbima. Silos je bio posebna smetnja jer se nalazio pored samog puta, na periferijiTasovčića i na 1 kilometar od centra Čapljine. SUBNOR je 1984. godine betonskom pločom konzervirao osnovu objekta i na njenu podigao spomenik, apstraktno vajarsko delo. Hrvatske vlasti su u periodu posle juna 1992. godine oskrnavile i uništile miniranjem ovaj spomenik, kao i sve drugo što je podsećalo na Srbe, a naročito na njihovo stradanje. Takođe, kao i na svim drugim ovakvim lokacijama u blizini puteva i naselja i oko „Silosa“ je zasnovana „divlja deponija“ različitog otpada.
Skrnavljenja jama sa srpskim kostima u Međugorju i kod samostana Humac
Jama Međugorje nalazi se na oko 60 metara, levo od regionalnog puta Čitluk- Ljubuški. Naziva se i „jama Gaj“, zbog šume koja je tu bila, a iskrčena proteklih je godina zbog velike urbanizacije ovog prostora. Sada je jama ispred poslovnog centra- marketa poslovnog lanca „Bingo“ iz Tuzle, u katastarskoj opštini Međugorje, opština Čitluk. Međugorje, do nedavno siromašno selo, sada je bogato naselje, sa preko 4000 stanovnika, koga je do sada posetilo više miliona hodočasnika. Razlog tome je priča o navodnom ukazanju Gospe (Bogorodice) koje se „desilo“ 24. Juna 1981. To se podudara sa 40-godišnjicom početka Vidovdanskog pokolja Srba u Hercegovini koji je imao najveći zamah i učinak u obližnjim obližnjim opštinama Čapljina i Ljubuški.
Međugorje je zahvaljujući priči o Gospi, koju su navodno srela deca u brdu Crnica, iznad Šurmanačka jame, postalo svetski poznato, možda je i najposećenije katoličko svetilište i hodočasniko mesto na planeti Zemlji. Katolička župa (parohija) Međugorje obuhvata sela Šurmanci, Bijakovići, Međugorje, Vionica i Miletina. Na ovom području je veliki broj kraških jama i drugih stratišta u kojima je izvršen zločin genocida nad hiljadama Srba: Šurmanci (jama Golubinka, jama u Beninoj ogradi i obala Neretve), te jame Gaj, Cerno, Crnopod, Hrašljani, Humac, Vidonja i Služanj. U istom području je i jama Golubinka u Bivoljem brdu (ali sa druge strane Neretve) i brojna stratišta u Čapljini i okolini. Prema materijalima Kotarskog narodnog odbora u Ljubuškom broj: 1252/ 45 od 11.6.1945. godine u jami je stradalo 25 lica. Prema zapisniku, Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovoh pomagača, u Ljubuškom, od 4.9.1946. godine , ustaše su ovdje 6. avgusta 1941.g. ubile guranjem u jamu 20 dece, žene i odraslih muškaraca, Srba iz Ljubuškog, iz porodica Dragićević, Jelić, Lojpur, Ćuk, Aralica, Gnjato, Čučković, Pokrajčić … Prethodno,ispred jame ustaše su silovale djevojčicu Goru Dragićević. Ova jama jama i kosti žrtava su bili predmet primitivnog šovinističkog iživljavanja i skrnavljenja, koje je zaustavljeno za sada, ali posledice nisu otklonjene.
Betonska ploča je na jami je probijena i u nju neko vreme pražnjene fekalne cisterne komunalnih preuduzeća i privatnih firmi. Kada je zemljište dodeljeno firmi „Bingo“ iz Tuzle, u jamu su, po projektu, sprovedene kanalizacione cevi i u tu svrhu nad otvorom jamom je sagrađen betonski šaht. Prirodni otvor je pritom uništen radovima pre 3- 4 godine . Spomen ploča je uklonjena, oštećena i odgurana malo dalje. Pravoslavni sveštenik iz Mostara je saznao za ovo pa je fotografisao zatečeno stanje i potom uputio prijave Tužilaštvu i Agenciji za istrage i zaštitu. To je doprinelo da se kanalizacija presumeri u obližnju drugu jamu koja, navodno, nije korišćena za ubijanje Srba, a da se jama Međugorje zatvori novom pločom i prekrije zemljom na koju je stavljena stara spomen ploča.
Jama Lazina se nalazi na imanju poznatog katoličkog samostana Humac na periferiji Ljubuškog, oko 120 metara iza crkve „Svetog Ante“. U noći 29/30 jun 1941.g. ustaše su pred ovu crkvu dovezle 3 kamiona sa 86 vezanih Srba, najviše iz sela Kozica kod Stoca. Nekoliko dana ranije, pred Vidovdan, oni su pohapšeni i zatvoreni u zgradu Duvanske stanice u mestu Domanovići. Tu su mučeni i prebijani tako da su neki i podlegli totruri. U Vidovdanskoj noći u kamionima su dovezeni do jame u Bivoljem Brdu. U nju su živi gurani do trenutka kada su neki od Srba povukli sa sobom u ponor ustašu Mehu Delića. Ubijanje je tada prekinuto, a Srbi vraćeni u Domanoviće. Kao svedoke zločina ustaše ih nisu pustili posle proglasa podmaršala Lakse, već su ih naredne noći, sa još nekima, doveli pred crkvu u Humcu. Tu su ih na stravičan način poubijali noževima, sekirama, maljevima i vatrenim oružjem, tako što su likvidirali jedne pored kamiona u kojima su vezani sedeli drugi. Sve se to iz samostana posmatrali franjevci. Do jutra su izmasakrirani leševi Srba ležali pored samostana, da bi ih kada se razdanilo meštani Ljubuškog odvukli do jame Lazina i nju ih ubacili. Jama je u toku rata zatrpavana, ali se opet otvarala i trenutno je nasuta, bez ikakvog obeležja. Ona se teško skrnavi tako što se na njen vrh baca raznosvrstan samostanski otpad i tu spaljuje, umesto da se odlaže u kontejnere komunalnog preduzeća. Razume, se da se to namerno čini radi skrnavljenja mesta gde počivaju ostaci nevinih srpskih žrtava i da to pomoćno osoblje samostana ne može činiti na svoju ruku bez volje i odluke fratara, odnosno samostanskog starešine- gvardijana.
I na svim drugim jamama i mestima stradanja i sahrane srpskih žrtava Hercegovačko- Neretvanskom kantonu federacije BiH spomen obeležja su uništena ili teško oštećena, a ona koju su lako dostupna su dodatno oskrnavljena gomilanjem otpada. Tako je u Klepcima, Gornjem Hrasnu, Zavali, Gavranici, Kučinarima,dve jame Kukauše u Maslinama kod Stoca, Hutovskim jamama: Hadžibegov bunar i Gradina, Služnju, Dračevu, Pješivcu, dve jame u Jasoču, jamama i groblju u Prenju, Gabeli … U novom hrvatskom naselju Modrič sagrađena je kuća nad jamom Baba u kojoj je 1941. ubijeno 6 srpskih dečaka iz Tasovčića. Uništeni su potpuno ili oštećeni spomenici srpskih žrtava iz Prvog svetskog rata i antifašističke borbe i kosturnice boraca u Stocu, Mostaru, Poplatu, Drenovcu , Zavali, Prebilovcima, Klepcima i drugim mestima. Od nedavno su na meti proustaške mržnje i spomen obeležja žrtvama genocida na putu Ljubinje- Trebinje (Republika Srpska) u naselju Kotezi. Sve ovo je uništavano mimo ratnih operacaija, a u velikom broju slučajeva posle 1995. Godine, po završetku rata.
Specijalni rat prožet dubokom mržnjom protiv srpskih žrtava
Postupanje vlasti i stanovništva koji složno učestvuju u nasilju i skrnavljenju memorijalnih objekata i lokacija, ima sva obeležja posebnog rata protiv mrtvih Srba, sa motivima duboke mržnje. Time se upućuje i jasna poruka i pretnja živim Srbima prema kojima nije tenutno moguće sprovoditi nasilje i zločine kakvi su činjeni u ratovima u 20- tom veku. Skrnavljenjem jame Lazina, koja je u posedu samostana Humac, otkriva se i pravi odnos Rimokatoličke crkve prema srpskim žrtvama genocida NDH. Crkva na ovom mestu i sama u svemu učestvuje ne bojeći se kompromitacije. Pored ovog, fizičkog nasilja, na istom prostoru vodi se stravičan propagandni rat u kome se zločinci uzdižu i glorifikuju, njihovi zločini zataškavaju i opravavaju, a srpske žrtve negiraju i satanizuju optuživanjem za sopstvenu krivicu za to stradanje. To potvrđuje enorman broj štampanih knjiga i drugih publikacija, novinskih članaka i još veći broj takvih dela u elektronskoj formi na internetu po sajtovima tipa „stopama pobijenih“ i sličnim. Po opštinama zapadne Hercegovine su osnovane komisije- „povjerenstva za obilježavanja grobišta II svijetskog rata i poraća“ koje su sa velikim elanom posvećene istraživanju i obeležavanju mesta pogibije ustaša, pripadnika drugih formacija i službi NDH, kao i njemačkih vojnika.
Na iznetim primerima vidimo šta se pred njihovim očima dešava sa stratištima na kojima su stradali srpski civili od pripadnika istih formacija, ali ih to ne zanima što najbolje govori da su selektivno posvećeni samo poginulima na strani koja je vršila zločine nad Srbima. Članovi ovih komisija su i katolički sveštenici. Tako su komisiji u Čitluku trojica fratara, a u Širokom Brijegu dvojica.
Pomenute komisije su, uz pomoć katoličke crkve, mnogih udruženja i državnih službi uradili popise poginulih u ustaškim, domobranskim, redarstvenim i oružničkim NDH formacijama , uradili popis mesta njihove sahrane, kao i mesta sahrane okupatorskih vojnika. Ta mesta su označili na terenu i fotografisali. Gdje god su mogli iste su eshumirali i svečano sahranili ispred katoličkih crkava a negdje na posebnim „grobljima mira“ (Bile, Široki Brijeg, gde se planira podići „50.000 križeva hrvatskim žrtvama“). Među ovim „žrtvama“ lako je naći dokazane i osuđene ustaške ratne zločince zbog zločine nad Srbima od Prebilovaca, do logora Jasenovac. U „žrtve“ je upisan i Vjekoslav- Maks Luburić, jedan od najvećih zločinaca svih vremena na ovim prostorima. On je u „Spomenici ljubuškim žrtvama“ titulisan kao general i pripadnik ustaške vojnice koji je služio u Jasenovcu.
Uzdizanje ustaša i njihovih zločina na nivo nacionalnog i verskog kulta
Naravno, njima su po svim gradovima i selima, gde vlast imaju Hrvati, podignuti spomenici. Jedan od takvih je „Spomenik hrvatskoj slobodi“ u Čapljini podignut 2002. godine. Među imenima tih što „su se borili za Hrvatsku“, a u stvari su mučili, klali, silovali, bacali u jame i reke, su i ustaški logornik Frano Vego, tabornik Niko Filipović,koljači Andrija Buljan i Mato Andrun, zločinci sa jama Šurmanci i Bivolje Brdo: Ivan Jovanović- Crni, Stojan Raguž, Mirko Arar, Jozo Prusac, Pavo i Boško Beno, Andrija i Rafo Jarak i oko 1500 drugih ustaša katolika sa područja opštine Čapljina. Pored standardnih spomenika, poginulim i pogubljenim ustašama i pripadnicima drugih NDH formacija podižu se i „spomen crkve“, a centralna je u Udbini, Lika. Sve ovo sličnih spomenika možemo i moramo razumeti kao jedan od mnogih načina ponovnog ubijanja žrtava putem glorifikacije i zasvećenja najstrašnijih mogućih zločina i zločinaca koji su te zločine činili. To je i višeznačna poruka mržnje i pretnje potomcima žrtva. Znači da za zločine nema kajanja i da Srbi, njihovi životi i patnje ne znače ništa onima koji su podigli ovakve spomenike. Ustaše su predstavljeni kao borci pali za Hrvatsku što se ne može osporiti. Stvoren je i proklamovan pravi kult ustaša i drugih stradalih za NDH kao mučenika i žrtava komunističke vlasti. Očigledno oni su jedan od temelja nacionalnog identiteta za sadašnje i buduće naraštaje. Time utemeljuju i isti kult i mržnju prema Srbima. Centralni lik toga kulta je svakako kardinal i „blaženik“ Alojzije Stepinac. Čini se da nije realno očekivati neko drugačije suočavanje hrvatskog naroda sa bitnim delom prošlosti ovog područja.
Sistematskim, upornim radom faktora u hrvatskom i nekim drugim narodima, izvršena je uspešna inverzija istorijskih činjenica o žrtvama i zločincima, koja je svršen čin. Zločinci su predstavljeni kao žrtve, a zločini nad Srbima sakriveni. Srpski narod koji žrtva stravičnog i podmuklog genocida je planetarno izložen optužbi da je izvršio zločine i genocid nad drugima. Ako se iole poznaje istorija ovih prostora i odnosi između vera, crkava i naroda, kao i ustaljene pozicije spoljnog faktora prema svemu tome, onda nije nikakvo čudo kako je do svega rečenog došlo, a najveću krivicu za to snose sami Srbi i njihove države i srpske „elite“. Njihov greh prema svojim žrtvama, stradalim u genocidu Nezavisne Države Hrvatske je nešto posebno u planetarnim razmerama! To baca senku na ukupnu na celu našu istoriju. Njeno bitno obeležje je pretpljeni genocid NDH, ali i sopstveni loš odnos prema toj činjenici.
Moram reći da činjenice o teškom skrnavljenju mesta zločina i „počivanja“ žrtava u Međugorju i Humcu nije bilo moguće plasirati u medijima u Srbiji i Republici Srpskoj. Društvo i narod su nam prihvatili kao nešto normalno da ti stradalnici nemaju pravo na sahranu i grob, niti na priznanje i iznošenje istine o žrtvama koje tema ovoga rada. U isto vreme, svakodnevno, slušamo koliko se volje i energije ulaže da se pronađu i dostojno sahrane žrtve proteklih ratova na prostoru bivše Jugoslavije. To je opravdano, ali zašto malo više dobre volje i energije nema prema hiljadama srpskih žrtava koje leže u kraškim jamama, često oskrnavljenim? Države srpske o ovome organizovano ne brinu. Prošlo je 77 godina od stvaranja NDH, a Srbija nije Deklaracijom konstatovala nesumnjivi genocid nad delom sopstvenog naroda. Zar samo ovom činjenicom nije mnogo toga obesmišljeno?
Angažovanje retkih udruženja i pojedinaca može da doprinese borbi za istinu o srpskom stradanju i za očuvanje uspomene na žrtve. Obeležavanje i zaštita mesta stradanja od skrnavljenja, eshumacija i dostojna sahrana žrtava su posao i obaveza za državu na koju je moraju ozbiljnije upozoriti udruženja koja se ovom temom bave. Ovaj rad je skroman pokušaj da se ukaže na preteško i neprihvatljivo sadašnje stanje u ovoj oblasti i potrebu da se odgovorni njemu ozbiljno posvete.
Autor:Milenko Jahura
Izvori i literatura:
1. Presuda Okružnog suda u Mostaru K. 77/57 od 2.10.1957., sa istražnim materijalom.
2. Zapisnici o saslušanju ustaškog rojnika Stojana Raguža u istražnom zatvoru UDB-e u Mostaru, jul i avgust 1952.
3. Izjava Desimira Mihića iz Stoca, Beograd 19.3.1943. (Arhiv Svetog Sinoda SPC).
4. Pali za slobodu Čapljina – Neum, 1941-45., SUBNOR Čapljina 1984.
5. Đuro Ekmečić, Prebilovci neprebolna rana srpska, izdanje autora, Beograd 1994.
6. Mitar Šarić, Greh ćutanja je prekinut, ustaški zločini nad srpskim narodom u Prebilovci avgusta 1941., izdanje ministrastava Republike Srbije za kulturu, informisanje, nauku i tehnologiju i za veze sa Srbima izvan Srbije, Bgd., 1992.
7.Savo Skoko i Milan Grahovac, Zločini Nezavisne Države Hrvatske i nemačkog okupatora u Hercegovini 1941- 1945, I i II, SPKD „Prosvjeta“- Opštinski odbor Gacko, „Filip Višnjić“ Beograd i Opština Gacko, Gacko-Beograd, 2012.
8. Božidar N. Čučković, Zločini u Hercegovini u Drugom svjetskom ratu, I i II, Muzej Hercegovine Trebinje, Trebinje, 2003.
9.Materijali iz Dokumentacionog fonda Srpskog nacionalnog društva Prebilovci iz Beograda: izjave preživelih, fotografije i VHS snimci operacije “Čagalj“,Seada Šejtanića iz Čapljine iz juna 1992.
11. Luka Š. Popovac, Ustaški zločini genocida nad Srbima u Donjoj Neretvi, Novo slovo, Beograd, 1990.
10..Janko Bobetko, Sve moje bitke, izdanje autora, Zagreb, 1996,.
11. Florijan Boras, Spomenica ljubuskim zrtvama II svjetskog rata i Domovonskog rata, Općinsko vijeće Ljubuški, Odbor za gradnju crkve žrtvama II svjetskog rata i Domovinskog rata, Ljubuški 1998. godine.
One Response
Mi smo sami sebi veći neprijatelj od ustaša! Nema vlasti u Srbiji koja bi ovo pitanje potegla i riješila, nažalost! Zato hvala ug Jadovno što ne zaboravlja naš nevini narod koji postrada od ustaša na teritoriji ndh.