Mila Mihajlović, ITALIJANSKI IZVORI – DOKUMENTI O MASAKRU SRBA U DALMACIJI, LICI I KNINSKOJ KRAJINI (1941–1943)

RAI World, RAI, Rim

ITALIJANSKI IZVORI – DOKUMENTI O MASAKRU SRBA U DALMACIJI, LICI I KNINSKOJ KRAJINI (1941–1943)

Uloga italijanske vojske na teritoriji bivše Kraljevine Jugoslavije je tema nepravedno zanemarena pa čak i u samoj italijanskoj istoriografiji. Ulazak, raspoređivanje i delovanje 2. armije u Istru i Dalmaciju naređeno i otpočelo 11. aprila 1941. u 12,00 časova zaslužuje, međutim, detaljnije proučavanje, budući da su se u tom sektoru italijanske jedinice našle u složenoj ratnoj i političkoj situaciji. Italijani su pomno beležili i dokumentovali zbivanja dajući time potporu, prikupljenim i sačuvanim materijalnim dokazima, mnogim teško razlučivim istorijskim istinama kojima su ova dokumenta neretko i jedini svedoci.

Italijanskim jedinicama je poverena kontrola nad velikim delom nove Kraljevine Hrvatske s ciljem da se poglavniku Anti Paveliću omogući da ojača vlast. Međutim, ono što italijanski politički vrh sigurno da nije predvideo bila je ustaška „hajka na Srbina“ te italijanska vojska biva primorana – preciznim naređenjima iz Rima – da, od samog nastanka NDH, bude impotentni posmatrač ustaškog nasilja. Užasnute, zgrožene i zgađene ustaškim ponašanjem reaguju i trupe, i komanda već 11. juna 1941. godine (lično komandant 2. armije, general Vitorio Ambrozio), piše Načelniku Generalštaba u Rimu da „u Lici, gde su Srbi najbrojniji, političko-verska bitka poprima odista jezive aspekte, jer se ustaše prepuštaju osvetama i odmazdama počinjenim samo u mračnom dobu Srednjeg veka“. General Ambrozio nabraja ustaška ubistva i pokolje nad srpskim stanvništvom – izmedju ostalog i ono u Glini gde je masakrirano oko 650 srpskih civila – i upozorava na potrebu da se „to hitno zakoči, ukoliko se ne želi da nova hrvatska Kraljevina bude zahvaćena olujom ustanka koji bi kompromitovao ne samo njen razvoj već i puko postojanje“ i traži povlačenje naredjenja Vlade i Generalštaba o neintervenciji italijanskih trupa naočigled ustaških „zločina koji su aktuelno u toku pred očima svih komandi i trupa naše vojske“.

O osećaju svih Italijana u Dalmaciji da ovakva pasivnost zahvata i blati i sam ugled i čast Italije, njihova neverica i zapanjenost pred nerazumnim naredjenjima Vlade u Rimu o nereagovanju pred zločinima, svedoči i pismo jednog građanina, rodom iz Milana, prijatelja senatora Salata, koji je, nakon nekoliko dana boravka u Splitu zapisao da „okupacione snage u celoj Dalmaciji pa i u Splitu, održavaju javni red ali se nimalo ne mešaju u ostala zbivanja, pa tako dolazi do masakra nad masakrima koji u nekim mestima, na primer u Kninu, dostigli stravične razmere“. Sledi dalji pogubni, naoko apsurdan, ali besprekorno tačan komentar: „naravno, prisustvo naše vojske na terenu nas teško kompromituje, jer se ne interveniše u odbranu nevinih žrtava“. (MIP – Arhiv Jugoslavija 1941 – pismo priloženo uz ono senatora Frančeska Salata upućeno Filipu Anfusu, šefu kabineta Ministra 30. juna 1941.).

Koji oblik i koliki stepen je dostigao revolt italijanskih vojnika prema ustaškim zločinima i naređenjima iz Rima – iz navedenog postaje sasvim je jasno. U redovnom dnevniku Komande divizije Sassari je 16. juna zapisano: „Duboko nezadovoljstvo čita se na licu naših vojnika, nezadovoljstvo delom izazvano svešću da ih Hrvati ovde jedva podnose, a s druge strane, dobijenim naređenjima koja obavezuju na nereagovanje vojnom silom protiv aktera terora i krvoprolića… moral naših trupa, visok na početku ratnih zbivanja, sada je još viši ali iz revolta“.

Bez obzira na sve, naređenja iz Rima ostala su i dalje ona koja su primljena 19. maja: ostati na svom mestu, gledati svoja posla, ne intervenisati. Jedino što je italijanski vojnik, iako na svoj način, otkazao poslušnost. Isprva tajno, dakle isprobavajući reagovanja starešina, vojnici su krenuli da po kasarnama skrivaju pokojeg srpskog starca, poneko dete. Videći da od strane starešina ne stiže nikakva zabrana, da oficiri za takvo nepoštovanje naređenja nisu nikoga kažnjavali već su se i sami pridruživali inicijativi, potpomagali je, perfekcionisali je, rad na zaštiti srpskog življa se proširio i prerastao u masovno spasavanje i zaštitu Srba. Tako su se, u okolini i pod okriljem italijanskih kasarni, formirala prihvatilišta. Vojnici van dužnosti su pretraživali teritoriju i tražili one koji su se, u nadi da će izbeći ustaškom teroru, sklanjali u šume, u pećine, po planinskim uvlama i klancima ….“ (Istorijski arhiv Generalštaba, koverta 523 – Komanda divizije Sasari 18. juni 1941.).

Istovremeno, i italijanska vojska i civili su sva dešavanja beležili i dokumentovali, od dvosmislenosti i dvostruke igre u političkim odnosima između Rima i Zagreba, o sukobima u procenama italijanskih vojnih komandi i diplomatskog italijanskog predstavništva u Zagrebu, o zabludama u odnosima sa saveznikom-neprijateljem (Hrvatima) i sa neprijateljem-prijateljem (Srbima), o ustaškim zločinima, o ustanku Srba, o ciljevima četnika, o partizanskom pokretu,….i, dulcis in fundo, stalno sve težim i sve više zategnutim odnosima izmedju Rima i Berlina.

Italijanski izvori o masakru Srba na ovim prostorima su preuzeti su iz Centralnog državnog arhiva, iz Istorijskih arhiva Generalštaba kopnene vojske, vazduhoplovstva i mornarice, iz Istorijsko-diplomatskog arhiva Ministarstva inostranih poslova, iz Biblioteke Poslaničke skupštine. Izvori su i svedočenja i memorije mnogih učesnika događaja poput senatora Ajmonea Finestre, istoričara poput Odonea Talpa (Dalmazia, una cronaca per la storia vol. 1941.), prof. Menachem Shelah (Un debito di gratitudie – Storia dei rapporti tra l’Esercito Italiano e gli Ebrei in Dalmazia – 1941-’43.), prof. Salvatorea Loi (Le Operazioni delle Unita’ italiane in Jugoslavia – 1941-43.), prof. Đan Nikola Amoreti (La vicenda italo-croata nei documenti di Aimone di Savoia – 1941-43.). Izvori su i najvažniji listovi iz tog vremena.