Ljubodrag Dimić – Tako se zakoračilo u zločin (treći deo)

Kako je sveštenstvo Rimokatoličke crkve po nalogu viših crkvenih vlasti aktivno radilo na razbijanju jugoslovenske države?

Nataša Jovanović: Intervju sa Prof. dr Ljubodragom Dimićem

Izvor: PEČAT

U danima Šestoaprilskog rata Stepinac je izrazio nadu da se hrvatski vojnici neće boriti, da će se predati Nemcima i zajedno s njima ratovati protiv Srba. Alibi za takvo ponašanje nalazio je u krivici Srba, njihovim „barbarskim“ postupcima, „nesnošljivoj“ jugoslovenskoj državi. Na dan proglašenja Nezavisne Države Hrvatske, 10. aprila 1941. godine, Stepinac je zapisao sledeće: „Veliki četvrtak. Današnji dan je prekretnica u životu hrvatskog naroda. Jugoslavija se raspada, a Hrvatska postaje nezavisna države… Narod je proglašenje (NDH) primio s velikim oduševljenjem…

Isto tako narod je nemačkoj vojsci priredio srdačan doček. Vlast se preuzima od strane ustaša u svim područjima…“ Sveštenstvo je već sledećeg dana dobilo zaduženje da narodu daje uputstva „za dalji rad“, kao i kakav odnos treba da zauzme prema „novom poretku“, kaže u nastavku razgovora za „Pečat“ akademik Ljubodrag Dimić.

Da li to upućuje na zaključak da je sveštenstvo po nalogu viših crkvenih vlasti aktivno radilo na razbijanju jugoslovenske države? S kim je iz vrha novostvorene NDH Stepinac imao kontakte?

Alojzije Stepinac je već 11. aprila 1941. posetio novog ministra policije dr Milovana Žanića, kao i novog zapovednika vojske Slavka Kvaternika. Tom prilikom preneo im je „svoja čestitanja za objavljivanje Nezavisne Države Hrvatske“. Tada je uspostavljena, kako je pisala hrvatska štampa, „uska saradnja između ustaškog pokreta i najviših predstavnika Rimokatoličke crkve“. Tih aprilskih dana 1941. godine Stepinac je delio mišljenje S. Kvaternika da je NDH stvorena „Božjom milošću, mudrim i požrtvovanim radom Poglavnika i ustaškog pokreta, te voljom naših saveznika“. Dao je „nadbiskupski blagoslov“ ustaškim jedinicama.

Bio je među prvima koji se video s Pavelićem 16. aprila 1941, kada se on trijumfalno vratio u Zagreb, davši mu tom prilikom „božji blagoslov“ za sve što je do tada radio i što namerava da čini. Sve to je bilo suprotno i Kanonskom pravu RKC i međunarodnom pravu, predstavljajući izdaju zemlje i zakletve koju je kao koadjutor, a kasnije nadbiskup zagrebački položio. Stepinac nije krio svoje oduševljenje novonastalim stanjem i iskazivao je spremnost na saradnju s novim vlastima. Bio je ubeđen da će Hrvatska pod Pavelićem u narednih deset godina „biti raj“.

Kako objašnjavate činjenicu da se Stepinac nije protivio Pavelićevoj nameri, izrečenoj prilikom prvog zvaničnog susreta 27. aprila 1941. godine, „da će istrebiti starokatoličku sektu“ i da „neće biti tolerantan prema srpsko-pravoslavnoj crkvi, jer to za njega nije crkva nego politička organizacija“?

Stepinac je poglavnika smatrao „iskrenim katolikom“. Već dan kasnije, 28. aprila 1941, Stepinac se obratio sveštenstvu, označivši ga „svjedokom najzamašnijih događaja u istoriji hrvatskog naroda“, savremenikom događaja koji su hrvatskom narodu „donijeli u susret davno željkovani ideal“ i vremena u kome je rođena Croatia sacra (Sveta Hrvatska).
Nije mu smetalo ustaško rasno zakonodavstvo koje je dalo pravnu osnovu za izvršenje zločina genocida nad Srbima, Jevrejima i Romima. Nezavisna Država Hrvatska je za njega bila božje delo. Sveštenstvo je obavezao da svim silama radi kako bi NDH postala „Božja država“ u kojoj vladaju „božji zakoni“. Založio je svoj autoritet u Rimu da Sveta stolica de facto (ali ne i de iure) prizna NDH. Tako se zakoračilo u zločin.

Kada su Srbi u pitanju, koje od Hrvata nije delila ni rasa, ni krv, ni jezik, ni prostor na kome žive, razlozi za likvidacije su bili prevashodno crkveni i verski (SPC i pravoslavlje). U osnovi dehumanizacije Srba, kako je isticao Pavelić u razgovoru s Hitlerom 6. juna 1941, a Stepinac mnogo ranije zapisivao u svojim dnevničkim beleškama, bile su navodne nepremostive civilizacijske razlike između Hrvata, katoličkog naroda i pripadnika kulture Zapada, i u svakom smislu inferiornih Srba, koje određuju pravoslavlje i kultura „Bizanta“. U rasnom smislu Srbi su označavani narodom koji je zbog mešanja s drugim balkanskim „rasnim i etničkim elementima“ izgubio svoju arijevsku rasnu čistotu.

U državnoj politici NDH na jednoj je strani negirano samo postojanje Srba, a na drugoj zahtevano njihovo iskorenjivanje (prekrštavanjem, prinudnim preseljenjem, fizičkom likvidacijom).

Šta se desilo s hrišćanskom etikom na kojoj insistira katolicizam?

Izvitopereni katolicizam koji se prečesto pozivao na moral, pravo, pravdu i pobožnost, dopustio je i podstakao zločin nad onim kategorijama stanovništva „Svete Hrvatske“ koje su mnogo ranije označene neprijateljima Rimokatoličke crkve.

Na delu je bio stav da za Srbe „izvan Rimske crkve nema spasenja“. A to je značilo izbor između smrti i promene vere. Rimokatoličku crkvu i samog Stepinca najteže je kompromitovala činjenica da su nekritički prigrlili ustaški režim, čiju je politiku oblikovalo nekoliko stavova: da Srbi u Hrvatskoj predstavljaju neprekidnu opasnost za hrvatski narod, da su u celoj istoriji Hrvata igrali negativnu ulogu i bili remetilački faktor, da je njihova crkva uticala na odnarođivanje hrvatskog naroda u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, da ih treba vratiti u „vjeru otaca“, da za Srbe nema mesta u novonastaloj hrvatskoj državi, da s njima treba voditi nemilosrdan „krstaški rat“ do istrebljenja. Sve navedeno bilo je u suprotnosti s hrišćanskim moralom, ali se na to u RKC niko nije obazirao.

Da li je iz redova RKC zaista potekla tek nekolicina „pojedinačnih zabludelih ovčica“ koje su podržavale NDH i aktivno učestvovale u njenom programu?

Brojevi govore da je posle formiranja NDH 128 katoličkih sveštenika direktno bilo angažovano na pokatoličenju pravoslavnog stanovništva. Ključna ličnost u tzv. „odboru trojice“, koji je imao značajnu ulogu u procesu prekrštavanja, bio je Alojzije Stepinac. Njegov primer sledili su i drugi visoki crkveni dostojanstvenici u NDH. Podaci govore da je bilo 69 dobrovoljnih vojnih dušebrižnika, koji su, uz ostalo, blagosiljali uspehe ustaškog oružja i davali oproste za učinjene zločine. Pedeset rimokatoličkih sveštenika našlo se na oficirskim dužnostima (ustaški pukovnici, satnici, propagandisti…) i na istaknutim funkcijama u ustaškim organima vlasti (načelnici opština, ustaški poverenici, nameštenici u ministarstvima, funkcioneri u redarstvenoj službi…). Čak 133 rimokatolička sveštenika direktno su učestvovala u progonima pravoslavnog stanovništva, a 27 je počinilo zločin ubistva pripadnika druge vere. Pavelić je zbog zasluga učinjenih za NDH odlikovao 219 rimokatoličkih sveštenika. Među njima je bio i Alojzije Stepinac, kao i drugi istaknuti prelati.

Kada sve sumiramo, čini mi se da sa sigurnošću možemo zaključiti da je u vrednosnom sistemu nadbiskupa zagrebačkog, pored katolicizma, hrvatska država predstavljala jednu od najvećih vrednosti. U ime te „vrednosti“, koja je iščekivana gotovo hiljadu godina, Rimokatolička crkva i nadbiskup zagrebački ćute o prirodi uspostavljenog ustaškog poretka, koji je bio duboko suprotan hrišćanskom moralu.

O čemu svedoči činjenica da je Alojzije Stepinac sporadično kritikovao ustašku državu, ali je nikada nije odbacio?

On veruje da je režim prolazan, a ideal hrvatske države, ostvaren zahvaljujući ustaškom pokretu, nacističkoj Nemačkoj i fašističkoj Italiji, trajan. Ne osvrće se na činjenicu da je Nezavisna Država Hrvatska nastala suprotno međunarodnom pravu i da nije bila ni pravedna ni pravna. Veruje da će ta tvorevina (država „u pokušaju“), iako izraz novog nacističkog poretka (antiporetka) u ratom zahvaćenoj Evropi, „nadživeti“ vreme „oročeno“ njegovim trajanjem i s vremenom dobiti nove sadržaje. Odbacuje saznanja da je vlast u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj politički i ideološki najbliža onoj u Trećem rajhu. Zanemaruje činjenicu da je država totalitarna i zločinačka, a njen poglavnik istovremeno: vođa ekstremne desničarske organizacije fašističkog karaktera sa izraženim terorističkim nasleđem i praksom; šef države „novog tipa“, koja je genocid nad sopstvenim stanovništvom podigla na nivo „zakonske obaveze“; kreator rasne ideologije koja je insistirala na stavu da „dok postoje Srbi, Jevreji i Romi za Hrvate nema opstanka“.

Stepinac ignoriše stvarnost u kojoj opšta kriminalizacija Srba, Jevreja i Roma predstavlja politiku države, u kojoj Rimokatolička crkva i sveštenstvo participiraju. „Zatvara oči“ pred činjenicom da je u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj zločin nad određenim kategorijama stanovništva ozakonjen i da, na primer, Srbi stradaju kao Srbi, a delom i kao Jugosloveni (po nacionalnom kriterijumu), kao pripadnici pravoslavne vere (po verskom kriterijumu), kao liberali, masoni, komunisti, imućni građani (po ideološkom i ekonomskom kriterijumu), kao odmetnici od vlasti (kriminalizuju ih).

To što je na delu bilo razaranje kulturnih i duhovnih vrednosti čitavih naroda koji su označavani duhovno i mentalno inferiornim (zabrana jezika i pisma, zabrana verskih organizacija i razaranje crkava i duhovnih objekata, zatiranje kulturno-prosvetnih organizacija, brisanje istorije i identiteta, oduzimanje imovine, zabrana kretanja, nasilno preseljavanje, nasilno katoličenje koje ne trpi „prigovore i otezanje“, sinhronizovana masovna ubistva i pokolji, istrebljenje u logorima, ritualna ubistva) nije izazivalo značajnije proteste nadbiskupa Stepinca.

To podjednako važi i za uspostavljanje prava (zakoni, pravni poredak) koje dopušta i propisuje administrativnu prinudu i daje osnovu za formiranje birokratskih instrumenata preko kojih se realizuje genocid, što je suprotno samom poimanju prava.

Rimska kurija je podržavala ustašku emigraciju i objašnjavajući je delom antikomunističkog pokreta Zapada. Da li je na zasedanjima mešovite komisije bila otvorena tema pacovskih kanala i uloge Vatikana u njima?

O pacovskim kanalima, ulozi RKC u „izvlačenju“ ustaškog vođstva i svih koji su okrvavili ruke u vreme postojanja NDH, govorilo se samo uzgredno. Ta tema, o kojoj već dosta toga znamo, ostaje budućim istraživačima.

Bavili ste se proučavanjem istorijske uloge Stepinca u godinama pred Drugi svetski rat. U kojoj meri ovaj period njegovog života može da objasni kasnija opredeljenja?

Godine u kojima se školovao i formirao, vršio dužnost sveštenika, bio koadjutor, a zatim nadbiskup zagrebački, razotkrivaju i objašnjavaju ponašanje Alojzija Stepinca u kasnijim vremenima. Po našem mišljenju vreme koje je prethodilo Drugom svetskom ratu veoma precizno objašnjava Alojzija Stepinca i određuje njegovo ponašanje u Drugom svetskom ratu.

Da li bi dokumentacija pohranjena u Vatikanskom arhivu mogla bitnije da promeni sliku o istorijskoj ulozi Stepinca u NDH od one koju imamo?

Kod nadbiskupa Stepinca nije bilo snage da se prizna da je „etničko preuređenje prostora“, a pre svega genocid nad Srbima, bio samo najapsurdniji izraz jednog programa (projekta, državne politike), koji je građen i dograđivan decenijama i u kome je Rimokatolička crkva u Hrvatskoj, na čijem je čelu bio, zdušno participirala. U same temelje hrvatske države i društva bila je „uzidana“ nacionalna i verska isključivost prema drugome, sistematično podsticana srbofobija, ukorenjena ksenofobija. Bio je potreban samo „istorijski kontekst“ u kome će sve navedeno „progovoriti“.
Teško da će dokumentacija iz vatikanskih arhiva značajnije pomeriti do sada stečeno znanje o Stepincu, RKC i NDH u godinama Drugog svetskog rata.

Kraj

Prethodni delovi:

Ljubodrag Dimić – Zapečaćena istina

Ljubodrag Dimić – Razgovor gluvih (drugi deo)