Nikola Milovančev: O broju žrtava u Jugoslaviji 1941–1945, njihovo umanjivanje i nipodaštavanje (II)

O broju žrtava u Jugoslaviji 1941–1945, njihovo umanjivanje i nipodaštavanje (2).

Piše: Nikola Milovančev

U Hrvatskoj je zauvek izbegnut popis naših žrtava, jer je januara 2012. taj popis preuzela Rimokatolička crkva. Slovenci su dokazali da se i sada mogu (barem približno) izbrojati žrtve Drugog svetskog rata. Zašto samo u Srbiji pojedinci uveravaju javnost da je to nemoguće, da su prepreke nepremostive?

U periodu od 1998. do 2005. održavani su skupovi „Dijalog povjesničara/istoričara“, koje je organizovala Fondacija Fridrih Nauman. Na tih deset susreta velika pažnja posvećena je žrtvama u ratovima na jugoslovenskim prostorima u XX veku, a najviše izlaganja (pedesetak) odnosilo se na razdoblje Drugog svetskog rata; najaktivniji u obradi ove teme bili su dr Dragan Cvetković iz Beograda i dr Ivan Graovac iz Zagreba.

I u narednoj deceniji u oblasti utvrđivanja broja žrtava Drugog svetskog rata u NDH najplodniji su bili autori I. Graovac, dr Ivo Goldštajn i dr Vladimir Gajger od hrvatskih istoričara, a Dragan Cvetković od srpskih. Ako se može generalizovati stav spomenutih istoričara (a i brojnih drugih koji su učestvovali na „Dijalozima povjesničara/istoričara“), to je da oni u osnovi prihvataju ocene o broju žrtava koje su 1980-ih godina izneli Bogoljub Kočović i Vladimir Žerjavić.

ŠESTINA POPISA Đ. ZATEZALA

U velikoj meri ti autori se u svojim radovima oslanjaju i na krnji popis žrtava Jugoslavije, izvršen 1964. godine. Međutim, ovi istoričari se ne trude da objasne apsurde brojeva na koje se pozivaju, pre svega popisa državnih organa Jugoslavije iz 1964, mada više puta navode te apsurde. Tako npr. Vladimir Gajger piše da je savezni popis 1964. utvrdio samo 1.794 žrtve u ustaškom logoru Jadovno u Lici, a da je dr Đuro Zatezalo sam utvrdio, poimenično, 10.502 žrtve logora Jadovno (Gajger, „Ljudski gubici Hrvatske u Drugom svjetskom ratu“, „Časopis za suvremenu povijest“, br. 3 za 2011, str. 730 i 732). Dakle, sav državni aparat Brozove Jugoslavije je popisao jedva šestinu popisa Đ. Zatezala (taj popis je na sajtu https://jadovno.com/imenicni-popis/#.Xevq_htDCpo).

A naš „čika Đuro“ je pretpostavljao da je utvrdio tek otprilike četvrtinu ubijenih. I sam sam, čitajući istoriografske radove o Lici u razdoblju 1941–1945, bez posebnog napora, popisao nekoliko žrtava logora Jadovno kojih nema na popisu dr Zatezala. Nažalost, dr Đ. Zatezalo nije uspeo da dodatno dopuni ovaj popis, niti da objavi svoju poslednju knjigu (o operaciji „Oluja“): na godišnjicu „Oluje“ stradao je 6. avgusta 2017. u svom rodnom selu Donjim Dubravama kod Karlovca; po zvaničnoj verziji (bio je sam u vikendici, svedoka nema, kasnije je pronađen mrtav) ugušio se na livadi pored svoje kuće, pokušavajući da ugasi požar koji je zahvatio rastinje.

I u poslednjem periodu je, u proučavanju žrtava Drugog svetskog rata, od srpskih istoričara najplodniji autor Dragan Cvetković, muzejski savetnik u Muzeju žrtava genocida u Beogradu.

Od njegovih novijih radova spomenimo one o gubicima civilnog stanovništva Bosne i Hercegovine 1941–1945 (2002), o ljudskim gubicima Hrvatske 1941–1945 (knjiga, koautorstvo sa I. Graovcem, Zagreb, 2005), o holokaustu u NDH (2011) i o holokaustu u Srbiji (tri članka u 2017. i 2018). Svoj stav o broju žrtava u Jasenovcu D. Cvetković je izrazio u članku o holokaustu u NDH (časopis „Istorija XX veka“, broj 1/2011, tabela na str. 175): 122.300 do 130.100 žrtava.

Od ljudi koji nisu istoričari ali su angažovani na ovom poslu svakako je najistaknutiji vladika slavonski Jovan Ćulibrk (teritorijalno nadležan za područje Jasenovca), ujedno predsednik saveta Muzeja žrtava genocida u Beogradu i predsednik Odbora za Jasenovac Svetog arhijerejskog aabora SPC.

Vladika Ćulibrk je više godina boravio u Jerusalimu, sarađivao je sa Memorijalnim centrom „Jad Vašem“ i odlično je upućen u novije trendove.

Aprila 2015. vladika je govorio na predavanju u Bijeljini, najavivši kuda će ići srpska istoriografija sledećih godina: „I da znate, ovo vam govorim kao neko ko je realno upućen u stanje nauke u tom pogledu, broj žrtava Jasenovca u budućim enciklopedijama genocida i holokausta koje se sada spremaju za štampu neće biti 600 ili 700 hiljada. Biće neki drugi brojevi…“ (https://stanjestvari.com/2019/09/23/slavonski-zrtve/).

Događanja poslednjih godina pokazuju da je J. Ćulibrk bio odlično informisan: u srpskoj istoriografiji dešava se tačno to što je najavio.

KREMATORIJUM POD ZNACIMA NAVODA

Osim tendencije umanjivanja broja srpskih žrtava u Drugom svetskom ratu sada dolazi i do njihovog nipodaštavanja. Pojedini slučajevi prelaze svaku granicu ukusa.

Navešću jedan primer da građani Srbije vide šta kao poreski obveznici plaćaju iz svojih džepova. Radi se o članku „Logor Jasenovac u udžbenicima istorije za 8. razred osnovne škole“ mladog istoričara Bojana D. Đokića, koji je novembra 2016. iznesen kao referat na naučnom skupu „Nastava i učenje“ Učiteljskog fakulteta u Užicu.

Pišući o Pićilijevoj peći u logoru Jasenovac, autor negira da se radilo o krematorijumu i dosledno tome reč krematorijum piše pod navodnicima. Doduše ne navodi njegov naziv za postrojenje za spaljivanje ljudi, ali je uveren da u Jasenovcu nije bilo krematorijuma.

Evo šta piše Bojan D. Đokić (str. 330 Zbornika sa tog naučnog skupa): „Krematorijum u Jasenovcu nije postojao već je to bila peć za pečenje cigle, a koja je, prema svedočenjima, bila u funkciji samo oko tri meseca u prvoj polovini 1942. godine.“ Dakle, osnovna primedba je da su ustaše upotrebljavale neadekvatan objekat (ciglanu) i da je ta spalionica živih i mrtvih logoraša radila „samo oko tri meseca“!

Nekoliko redaka dalje mladi srpski istoričar upotrebljava izraz „navodni krematorijum“ – da ne bude zabune!

U fusnoti na istoj stranici autor navodi: „Međutim, to nije bio krematorijum u pravom smislu reči, nego je postojeća peć za proizvodnju i pečenje cigle preimenovana i stavljena u funkciju uništavanja ljudi… Takođe, treba imati u vidu da osim svedočenja (izvori kojima treba prići oprezno i uvek sa sumnjom), nema drugih dokaza koji bi potkrepili tvrdnju o postojanju tzv. Pićilijeve peći u Jasenovcu. U širim raspravama osporava se spaljivanje ljudi u Jasenovcu.“

Za B. Đokića je fotografija Pićilijeve peći, koju je i danas moguće videti na sajtu Spomen-područja Jasenovac (http://www.jusp-jasenovac.hr/Default.aspx?sid=6249) očito plod srbočetničke foto-montaže; on ne objašnjava koje su to „šire rasprave“ koje osporavaju spaljivanje ljudi u Jasenovcu, ali je to tema na neoustaškim sajtovima, pa možemo pretpostaviti ko je nosilac tih „širih rasprava“ kojima se pridružuje Bojan Đokić.

Ovaj mladi autor piše: „Neka svedočenja tvrde da su se u peći spaljivali ljudi, ali pošto je mnogo smrdelo, odustalo se od toga, iz čega se može izvući zaključak da ’krematorijum’ nije dostizao adekvatnu temperaturu. ’Krematorijum’ se pravi po određenim standardima, a ne adaptacijom peći. O postojanju ’krematorijuma’ se može govoriti kada se nađu dokazi za to (sic! – nap. N. M.), kada se utvrdi da li je u toj peći bilo moguće spaljivati ljude, koliku je temperaturu dostizala ta peć, koliku je kubikažu imala“.

B. Đokić nastavlja: „Ciglarska peć se očigledno ložila drvima i ugljem, a visoku temperaturu su mogli dobiti samo korišćenjem koksa ili nafte kao pogonskih goriva, a za to nema dokaza. Ne treba sumnjati da su ustaše isprobavale različite varijante mučenja i ubijanja, ali treba odgovoriti na pitanje da li su, prilikom navodnog spaljivanja ljudi, to radili serijski. S obzirom na to da sva ova pitanja ostaju otvorena za nauku, za sada se ne može tvrditi da je u Jasenovcu postojao ’krematorijum’.“

U PAKLU JASENOVCA

Dakle, po Đokiću, 1945. Zemaljska komisija Hrvatske za utvrđivanje zločina pogrešno je zaključila da je u toj peći spaljeno malo starih i nemoćnih logoraša iz Jasenovca, oko 5.000 žena i dece dovedenih iz logora Stara Gradiška i oko 10.000 žena i dece dovedenih iz drugih logora i krajeva (navodim po „Zločini u logoru Jasenovac“, Zagreb 1946. str. 48).

Po njemu, srpsku decu treba učiti da zločina u Pićilijevoj peći nije bilo jer su je ustaše upotrebljavale samo tri meseca (u prevodu: pobijeno je premalo Srba, Jevreja i Roma), zbog toga što nije bila sagrađena po „standardima“ nacističke Nemačke, kubikaža joj je bila mala, a i jer je temperatura bila preniska!

Osim toga, ustaše nisu rad krematorijuma snimale kamerama kao dokaznim sredstvom a svedočenjima Egona Bergera, Milana Dužemlića, Ota Brejera i drugih logoraša danim 1945. Zemaljskoj komisiji Hrvatske se, po Đokiću, ne može verovati.

Ni tvrđenje Đokića da je temperatura u Pićilijevoj peći bila nedovoljna zato što nisu korišćeni koks ili nafta kao pogonsko gorivo ne stoji. Logoraš, novinar Đorđe Miliša, odmah je 1945. u Zagrebu štampao knjigu „U mučilištu – paklu Jasenovac“; na str. 135 on izričito navodi da se „ložilo koksom i drvima“.

Miliša piše: „Tu je oganj bio stalan – i danju i noću… U gornju pak prostoriju bacani su i spaljivani mrtvi i živi zatočenici, gdje su dugo izgorijevali… Jaki, jednolični vrisak živih, završavao je naglo posljednjim ko presječenim još jačim i najjačim krikom…“ Miliša navodi i zašto je krematorij ukinut: „Pa ipak početkom ljeta još iste godine (1942 – nap. N. M.) krematorij je bio naglo preuređen za sušenje cigla, jer se ubrzo saznalo, što je u paklu Jasenovcu sve izmislio um Satane u borbi sa čovjekom… Iz Zagreba je stigla hitna obavijest, da se likvidacijom spaljivanja živih zatočenika pretjeruje, jer se u javnosti o tome već znade…“

A danas pojedini istoričari falsifikuju i zavode mlade generacije tvrdeći da je sve to laž, da ono što su građani Zagreba znali na proleće 1942, ove 2020. godine, nije istina.

BARAKA LOGORA 3B

Logoraš Egon Berger zapisao je („44 mjeseca u Jasenovcu“, Zagreb 1966, str. 56): „Baraka našeg logora 3B bila je u blizini zadnjeg dijela ciglane, tako da smo čuli strahote ringa pretvorenog u krematorij. Žene i djeca bacane su žive u sobu sa rešetkama kroz koje je sukljao visoki plamen vatre. Krikovi su bili jezivi.“

A Vujo Žegarac je napisao u „Dnevniku o Jasenovcu“ (Beograd 1987, str. 38–39): „Već sam peti po redu. Osećam u nogama čudnu toplinu. Neobično jer je veoma hladno. Sa užasom već shvatam nov način likvidiranja: spaljivanje u užarenim pećima ciglane. Bože, ima li te?… Mozak prestaje da radi. Ništa više ne osećam. Obuzima me ravnodušnost. Već sam polumrtav… Kod broja šezdeset, koji, mahinalno, u sebi izgovaram, kao kroz san, čujem da neko viče: ’Doktore, izlazi! Zove te komandant’… Ostajem živ i – nepečen. Izgleda da operacija spaljivanja sporo ide i da je dosadila ustašama. Ostale su poklali.“

Svemu ovome današnji zagrebački neoustaški apologeti i pojedini beogradski istoričari ne veruju.

Jedna od daljih Đokićevih zamerki nekim udžbenicima za 8. razred je i ta da je „on bio i radni logor, a što se ne navodi“. I nehotice čovek pomisli kako bi se autor takve rečenice ponašao ako bi dospeo u „Radni logor Jasenovac“ i da li bi isto mislio.

Evo i primera kako se sada piše o dečjim logorima u NDH. Citiram B. Đokića: „Međutim, u literaturi i ponekim istoriografskim delima postoji tendencija da se PRIHVATILIŠTA i SABIRALIŠTA za decu prikažu kao logori.“ Elaborat Zemaljske komisije Hrvatske iz 1945. pod nazivom „Elaborat o dječijim logorima u NDH“, koji se čuva u Državnom arhivu Hrvatske, po Đokiću, ima krivi naziv!

Nisu ljudi 1945. znali šta će pokazati „dostignuća“ beogradske povijesne znanosti u drugoj deceniji 21. veka!

PRIHVALTILIŠTE U KOJEM JE UMRLO 1.018 DECE

Dečji logor Jastrebarsko je tako, posle 75 godina, u 21. veku postao „prihvatilište“ – otprilike kao ono za nezbrinutu decu. Navodim i taj sramotni pasus Bojana D. Đokića: „Tvrdnja da je i Jastrebarsko bio dečji logor, takođe ne stoji, jer je reč o prihvatilištu ili domu za decu, a službeni naziv je bio ’Prihvatilište za djecu izbjeglica’.“

Prihvatilište u kojem je od 3.336 dece umrlo njih 1.018!

Tvrdnja dostojna nacističkih i ustaških propagandista, nažalost plaćena novcem Ministarstva kulture Srbije, iz budžeta za 2016. Tom logikom, uskoro će autor i njegovi istomišljenici doći i do spoznaje da natpis na koncentracionim logorima nacističkih monstruma „Rad oslobađa“ (Arbeit macht frei) u stvari dokazuje da su to bili radni logori i da je možda, i to verovatno samo pukom slučajnošću, neko od logoraša otišao i u gasnu komoru.

A epilog?

Bojan D. Đokić, koji je na užičkom simpozijumu istupao kao istoričar zaposlen u beogradskom Muzeju žrtava genocida je, u međuvremenu, napredovao. Mladi talent je otkriven od strane Fonda za humanitarno pravo Nataše Kandić, pa čitamo da je 2018. godine tamo dobio i zaposlenje. Kakvi članci će sada uslediti, to verovatno može da zamisli samo vrlo bujna mašta.

S obzirom na to da je za ovakva pisanija Bojan D. Đokić više godina primao platu u Muzeju žrtava genocida u Beogradu, zanimljivo bi bilo saznati šta o tim sramotnim tvrđenjima, za koja bi npr. u Nemačkoj mladi istoričar odsedeo jedno vreme u nadležnoj ustanovi, misli predsednik upravnog odbora tog muzeja (ujedno i predsednik Odbora za Jasenovac Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve), vladika Jovan Ćulibrk; nije mi poznato da se povodom ovog skandaloznog članka oglasio, a kamoli ogradio.

GDE JE ISTINA?

Istoričari koji se rado pozivaju na procene Kočovića i Žerjavića izbegavaju da spomenu ime slovenačkog statističara dr Staneta Zrimeca. Zrimec je dugo vremena bio načelnik demografskog odeljenja Statističkog zavoda Slovenije, dakle statističar i demograf po struci. Više od decenije taj posao je radio i za Ujedinjene nacije, organizovao je popise u Kambodži, Alžiru, Obali Slonovače i Ruandi. U svom članku u „Enciklopediji Jugoslavije“ (4. knjiga, Zagreb 1959, str. 596) zapisao je: „… ukupan demografski gubitak od oko 2.500.000 st.“ Dakle, manje od ocene svog kolege dr Vogelnika, ali još uvek ocena od dva i po miliona.

Ko je bio dr Dolfe Vogelnik i šta je on procenio? Bio je profesor statistike na ekonomskim fakultetima u Beogradu i Ljubljani, a 1944–1946. prvi direktor Državnog statističkog ureda u Beogradu. U „Statističkoj reviji“ 1952. zapisao je da je broj usmrćenih u Jugoslaviji iznosio najmanje 1.814.000, a da su ukupni demografski gubici najmanje 2.854.000 osoba. Međutim, po Vogelniku je to „minimalan iznos“, dok je stvarni broj ubijenih „preko dva miliona lica“ a svi demografski gubici veći od tri miliona.

Proceni D. Vogelnika najbliži je bio Životije Đorđević: on je ukupne demografske gubitke Jugoslavije procenio na 2.825.000 – razlika je za oko jedan odsto. Međutim, na Đorđevićevu knjigu se novodobni revizionisti uglavnom ne osvrću ili je u drugosrbijanskim krugovima nazivaju „propagandni rad“; oni pišu hvalospeve radovima Žerjavića i Kočovića.

Istinu možemo najlakše videti na primeru Slovenije, koja je poslednjih godina obavila poimenični popis žrtava. Troje istoričara Instituta za noviju istoriju Slovenije latilo se 1997. utvrđivanja broja žrtava za period od 1941. do januara 1946. i intenzivno su, uz pomoć spoljnih saradnika, radili do 2012, ali se podaci još dopunjuju (reč je samo o umrlim stanovnicima Slovenije, bez ljudi sa drugih područja Jugoslavije stradalih u Sloveniji posle kraja rata 1945).

Kakav je rezultat, koji je sravnjen sa registrima umrlih? Poslednji objavljeni podatak govori o 99.935 stradalih.

Za poređenje, državni (krnji) popis žrtava Jugoslavije iz 1966. za Sloveniju navodi 40.510 žrtava, a hrvatski demograf V. Žerjavić (1989) zaokružava taj broj na 40.000. Po počiniocima je identifikovano oko 78.000 žrtava u Sloveniji: od nemačkih nacista stradalo je 40 odsto, od pobedničke strane 31 procenat, a od ostalih (Italijani, domaći saradnici okupatora, Mađari, poginuli od savezničkih bombardovanja, nesrećni slučajevi, samoubistva itd.) oko 29 odsto; ova struktura stradalih može biti slična sa Srbijom, ali ne i sa Hrvatskom i BiH – tamo je uverljivo najviše bilo žrtava ustaša i domobrana. Dakle, Savezna komisija je 1966. pobrojala u Sloveniji jedva 40 procenata stvarnih žrtava.

I Žerjavić je takođe broj žrtava u Sloveniji ocenio isto, na nešto manje od četrdeset procenata stvarnih!

Verovatno broj stradalih u Sloveniji iznosi oko 102.000 do 105.000; dakle, popisano je, po mojoj proceni, između 96 i 98 procenata. Uvažavajući činjenicu da se, po većini ocena za Jugoslaviju 1941–1945, broj stradalih kreće između 55 i 65 procenata ukupnih demografskih gubitaka, i uvažavajući specifiku Slovenije (broj Nemaca 1941, broj iseljenih u Argentinu posle 1945. itd.), možemo proceniti da su celokupni demografski gubici iznosili između 145.000 i 160.000 ljudi.

Žerjavić je ukupne demografske gubitke Slovenije (stradalih, odseljenih i nerođenih) ocenio na 76.000, što je manje čak od danas utvrđenog broja usmrćenih i umrlih, bez iseljenih i nerođenih! A Kočovićeve ocene? On je za celokupan demografski gubitak Slovenije mislio (1983, str. 180) da iznosi 97.000, od toga 35.000 ratnih žrtava – što je jedva trećina stvarnog broja ubijenih i umrlih! Najtačniju ocenu dao je, od mnogih osporavani Ž. Đorđević: 143.000 ukupnih demografskih gubitaka Slovenije.

Možda će sada pojedinci početi više da cene Đorđevićevu studiju o broju žrtava Drugog svetskog rata u Jugoslaviji.

KO U BAJKE VERUJE…

U Narodnoj biblioteci Srbije, 22. oktobra 2019, na predstavljanju knjige „Jasenovac – između broja i žrtve“ Dušana Nikodijevića, dr Srđa Trifković je rekao: „Procene Nikodijevićeve značajne knjige različito su zasnovane od statističkih proračuna žrtava Drugog svetskog rata, ali se uklapaju u čvrsto utemeljenu studiju Bogoljuba Kočovića iz 1983. i paralelnih istraživanja njegovog hrvatskog kolege Žerjavića.“

Ne slažem se sa tvrđenjem S. Trifkovića da je knjiga D. Nikodijevića značajna, a da je zasnovana na Kočoviću i Žerjaviću, to je jasno. Ta „čvrsto utemeljena studija Bogoljuba Kočovića“ na egzaktno dokazanom primeru Slovenije znači jednu trećinu, ocenu o 35.000 od preko 100.000 stvarno stradalih stanovnika Slovenije.

Ako gospoda Nikodijević, Trifković i njihovi istomišljenici u to ne veruju, mogu da provere poimenske podatke žrtava u Institutu za noviju istoriju u Ljubljani (https://www.sistory.si/zrtve). Ili će možda početi da tvrde da se Žerjaviću i Kočoviću u slučaju procena za Sloveniju desila „mala omaška“, da se to sigurno nije dogodilo na primeru NDH, da su kod procena za NDH radovi dvojice spomenutih pouzdani? Ko u bajke veruje, možda će i poverovati.

Može li se i sada, u XXI veku, utvrditi broj srpskih žrtava? U Hrvatskoj je zauvek izbegnut popis naših žrtava, jer je januara 2012. taj popis preuzela Rimokatolička crkva. Tada je, naime, na zajedničkom sastanku biskupskih konferencija za Hrvatsku i BiH u Sarajevu, Rimokatolička crkva odlučila da popiše žrtve Drugog svetskog rata, nazvavši to „Hrvatski martirologij“ i oni sada popisuju pripadnike svoje vere.

U „Hrvatskom martirologiju“ popisuju se i katoličke žrtve drugih narodnosti – Nemci, Italijani, Mađari, Slovenci i drugi; rad je već daleko odmakao, katoličke žrtve u NDH će biti popisane. Slovenci su dokazali da se i sada mogu (barem približno) izbrojati žrtve Drugog svetskog rata a istog mišljenja su i Hrvati – i oni su se dali na posao.

Samo u Srbiji pojedinci uveravaju javnost da je to nemoguće, da su prepreke nepremostive. Kad neko neće da radi, svejedno iz kojeg razloga, naći će izgovor.

Pa nađite barem neki inteligentniji izgovor za izbegavanje popisivanja srpskih žrtava Drugog svetskog rata!

Slažem se s mišljenjem da popis stradalih nije posao nekoliko istoričara: u Sloveniji su sredstva za to odobrila i ministarstvo pravde i ministarstvo rada; zašto ne bi moglo da bude isto u Srbiji i Srpskoj – tako bi mogao da se, barem približno, utvrdi broj žrtava i u Srbiji i u NDH.

To je jedino stvar želje i odluke državnih organa Srbije i Srpske. Bez njihove odluke – ne ide.

Kraj

Naslov i oprema: Stanje stvari

Izvor: PEČAT

Prvi deo:

Nikola Milovančev: Muk