Kozara: Od Istorijske šume do Nacionalnog parka

Nacionalni parkovi u većini slučajeva predstavljaju teritorije bogate biljnim i životinjskim svijetom, zaštićene zakonom od ljudskog uticaja.

Spomenik na Kozari; FOTO: snimak ekrana

U Karakasu (Venecuela) 1992. godine, održan je Svjetski kongres o nacionalnim parkovima, na kom je usvojena preporuka da svaka država zaštiti najmanje 10% svoje teritorije. Ipak, postoje i Nacionalni parkovi koji su osnovani u prvom redu zbog važnih istorijskih događaja. Jedan od takvih Nacionalnih parkova jeste i Javna ustanova Nacionalni park „Kozara“ Prijedor.

Naime, u toku drugog svjetskog rata planina Kozara je bila teritorija na kojoj su se vodile velike i u nekim momentima presudne bitke protiv ustaštva i nacizma na našim prostorima. O partizanima Kozare u drugoj Jugoslaviji govorilo se sa poštovanjem, snimali su se filmovi, pisali pjesme i jednom riječju stvorio se mit o borcima za socijalizam i bratstvo i jedinstvo jugoslovenskih naroda. Danas, nakon uništenja druge Jugoslavije, istoričari mogu slobodno da zagrebu ispod površine toga mita i objektivnije sagledaju kozaračku epopeju. U plitkim prorezima ispod stvrdnute površine navedenog mita, otkrivamo stvarne motive na koje se ugledao „partijski guslar“. Ti motivi su borba uglavnom srpskog naroda Kozare za goli život protiv Nezavisne države Hrvatske, koja je sprovodila genocid nad Srbima u svojim granicama.

Kozara je u drugoj Jugoslaviji prvo proglašena za šumu od istorijskog značaja „u cilju da se sačuvaju uspomene na borbe koje su vođene u toku Narodnooslobodilačkog rata u Kozari kao i da se sačuvaju spomenici iz ovih borbi.“[1] Već tada za uže područje zaštite određena je Mrakovica na kojoj se danas nalazi Memorijalna zona. U to vrijeme javile su se i prve inicijative o podizanju spoemnika na Kozari koji bi simbolizovao tragediju i herojstvo naroda i partizana Kozare.

Povodom obilježavanja 20 godišnjice ustanka na Kozari protiv NDH (1961), ponovo su se javile ideje o izgradnji spomenika na Mrakovici. „Ovim povodom u Prijedoru je 26. januara 1962. godine, u organizaciji tadašnjeg Sreskog odbora saveza boraca i Sreskog odbora SSRN, održano šire savjetovanje u kome su učestvovali predstavnici kozarskih opština (Banje Luke, Prijedora, Bosanske Dubice, Bosanske Gradiške, Bosanskog Novog i Laktaša), veći broj društveno-političkih radnika i ratnih rukovodilaca Kozare.“[2] Tada je formiran Odbor za izgradnju spomenika na Kozari. Da bi sve bilo na nivou koji zaslužuje istorija Kozare u Drugom svjetskom ratu, 6. aprila 1967. godine centralni dio Kozare oko Mrakovice, proglašen je nacionalnim parkom. U Zapisniku sa savjetovanjima o pitanju urbanističkog uređenja Mrakovice i izgradnje spomenika na Kozari to je pod tačkom „5“ definisano ovako: „Sreski odbor Saveza boraca Prijedor treba odmah da pripremi potrebne materijale i da podnese zahtjev Izvršnom vijeću NRBiH za promjenu naziva ‘Istorijska šuma Kozara’, u ‘Nacionalni park Kozara’“.[3]

Raspisan je konkurs za idejno rješenje spomenika na Kozari, a 1970. godine u Sarajevu je održana izložba radova pristiglih na konkurs. Idejno rješenje poznatog akademskog vajara Dušana Džamonje, pod šifrom „11570“, pobjedilo je na konkursu i u ljeto 1971. godine počela je izgradnja Memorijalne zone na Mrakovici. Hamdija Pozderac, predsjednik Skupštine SR BiH, položio ja kamen temeljac 2. avgusta 1971. godine. Spomenik i Memorijalni zid sa imenima poginulih partizana sa Kozare, svečano su otvoreni 10. septembra 1972. godine, a Memorijalni muzej 4. jula 1973. godine. Radove je izvodilo građevinsko preduzeće „Tehnika“ iz Zagreba, a u finansiranju radova učestvovalo je 400.000 građana Jugoslavije svojim dobrovoljnim prilozima.[4]

Memorijalna zona sastoji se od Spomenika, Memorijalnog zida i Memorijalnog muzeja i njihove bliže okoline. Spomenik koji simboliše pobjedu naroda i partizana Kozare diže se nepuna 34 metra u visinu, a betonski blokovi koji se nalaze oko centralnog dijela Spomenika simboliši poraženog neprijatelja koji je pod nogama pobjednika. Na Memorijalnom zidu upisano je 9.921 ime poginulih partizana Kozare u toku čitavog Drugog svjetskog rata. Od toga broja srpskih partizani čine nepunih 96% svih stradalih kozarskih partizana. Stradali civili Kozare kojih je do sada popisano preko 43.000, a koji u preko 90% pripadaju srpskom narodu, nemaju Memorijalni zid na kojem bi bila upisana njihova imena. Od toga broja djeca do 15 godina starosti čine preko 13.000 žrtava.

I danas nakon 50 godina od završetka izgradnje Memorijalne zone na Mrakovici, ona je jedan od simbola čitave Kozare. Mnogi ljudi dolaze na Mrakovicu da nešto nauče o istoriji svojih predaka, nisu rijetke ni organizovane posjete osnovnih i srednjih škola i drugih grupa. Za organizovane grupe u ponudi su i časovi istorije koje drže kustosi Memorijalnog muzeja na Mrakovici. Nacionalni park Kozara je svakako i mjesto gdje ljudi dolaze da uživaju u čistoći prirode, planinarenju i adrenalinskom turizmu. Stručno osoblje Memorijalnog muzeja na Mrakovici, bavi se i naučnim radom i svoje rezultate objavljuje u naučnim i stručnim časopisima.

[1] Službeni list Narodne Republike Bosne i Hercegovine, 5. jul 1957. godine.

[2] Marina Ljubičić, „Kozara, spomenik slobode“, (Prijedor: Nacionalni park „Kozara“ Prijedor, 2016), 3-4.

[3] Zapisnik sa savjetovanja o pitanju urbanističkog uređenja Mrakovice i izgradnje spomenika na Kozari, 26. januar 1962. godine, 6-7.

[4] Marina Ljubičić, „Kozara, spomenik slobode“, (Prijedor: Nacionalni park „Kozara“ Prijedor, 2016), 5-7.

Izvor: Blog Borisa Radakovića