Karlovac, Kordun i Banija – Knjiga Jadovno 1.

Hapšenja Srba i Jevreja u Karlovcu, te Srba na Kordunu i Baniji, takođe su počela u aprilu 1941.

Među prvim Srbima u Karlovcu, 16. aprila su uhapšeni profesor i katiheta Milan Radeka, Mihajlo Medaković, Dimitrije Dimić, Božidar Dozet, trgovac, Janko Mihajlović, trgovac, Miloš Ulemek, trgovac, Stevan Drakulić, Milan Kozomarić, trgovac, Andrija Novaković, Dušan Dokmanović i Mihajlo Zatezalo, željezničari, Đorđe Pajić, gostioničar, Petar Karan, Đuro Grudić, Mile Crevar, Vujo Vorkapić, Andrija Vorkapić, Dušan Marojević, Đuro Šarić, Uroš Petrović, Đuro Petrović i drugi. Već krajem aprila i početkom maja, uhapšeno je više Srba i Jevreja. Među njima su bili i poznati profesori Marko i Pero Sabljić, dr Nikola Badovinac i inženjer Ivan Goldštajn. Neki od njih, kao obućar Dimitrije Dimić i Mihajlo Medaković, bili su pušteni, dok su uhapšenici iz zatvora Okružnog suda, Kotarskog suda ili policije već 26. aprila otpremljeni posebnim vagonom u Zagreb i zatvoreni u ćelije policijskog zatvora u Petrinjskoj ulici. Neki od karlovačkih Srba i Jevreja su otpremljeni u logor Kerestinec kod Zagreba, drugi su 6. juna odvedeni u Danicu kod Koprivnice, a profesor Marko Sabljić i još nekolicina su direktno iz Zagreba otpremljeni u logor Jadovno.

Mimo hapšenja i otpremanja u logor, ustaše su uoči Đurđevdana, 6. maja 1941, u Karlovcu uhapsili vođu samostalnih demokrata, poznatog pobornika hrvatsko-srpskog zajedništva, advokata Milana Vujičića, i kapetana Jugoslovenske vojske Gojka Janjanina, sina poznatog karlovačkog profesora Mihajla, i nakon mučenja ih zvjerski ubili kraj sela Rečice kod Karlovca.

Od 6. do 9. maja, ustaše su pohvatali više od 600 Srba s područja Veljuna i njegovih zaselaka, na Kordunu, muškaraca starih od 16 do 60 godina, i u Hrvatskom Blagaju noževima usmrtili njih 530. U jeku najvećeg transportovanja Srba iz drugih krajeva željeznicom kroz Karlovac, prema Velebitu, 19-22. jula, ustaše su u Karlovcu pohvatali 60 Srba i 30 Jevreja neke u stanovima, neke na ulicama, neke i na povratku s kupanja na Korani, i odmah ih odveli na željezničku stanicu, utovarili u stočne vagone i otpremili u Jadovno.

Srbi i Jevreji su iz Karlovca transportovani u logor Jadovno i 28. jula. Tada je uhapšen i Hrvat Ivan Krizmanić i otpremljen u Gospić, ali je po likvidaciji logora Jadovno odvezen u logor Jasterbarsko, zatim u Jasenovac, pa Staru Gradišku, gdje je od iscrpljenosti umro 11. juna 1942. godine.

Jedan od braće Balašan, koji je bio pratilac karlovačkih Srba i Jevreja u logor Jadovno, po povratku u Karlovac je sa užasom pričao šta ustaše rade s pohvatanim ljudima. Pitajući gospićke ustaše šta su naumili s tolikim pohapšenicima, dobio je odgovor da će svi u Velebitu „gnojiti bukve“. Vijesti koje su dopirale od ustaša ili pojedinca koji su na razne načine bili pušteni iz zatvora ili logora brzo su se širile gradom i njegovom okolicom. U Karlovcu je, s radošću se može kazati, veliki broj građana bio protiv zločina i ubistava nevinih ljudi. Zbog toga su, kako kaže tabornik Mane Vilović, karlovačke ustaše bile prekorene iz Zagreba da su preblagi u poređenju sa ostalim hrvatskim gradovima.[1] No, i pored ovakve ocene, svakodnevno su hapšeni Srbi, Jevreji i komunisti Hrvati, tako da je u logor Jadovno, dijelom i u logor Slana, transportovano više od 300 ljudi, među kojima 53 intelektualca: Dragan Čorta, Danilo Kovač, pravnici, Branko Peleš, advokat, Pavao Petković, muzičar, Stanko Polak, liječnik, Mirko Rajder, građevinski inženjer, Pero Sabljić i Marko Sabljić, profesori, Svetozar Vuksan, tužilac, Ivo Goldštajn, inženjer i knjižar, i drugi.

Veći broj karlovačkih Srba i Jevreja je otpremljen u logor Jadovno u noći između 25. i 26. jula. U tom transportu je bilo više željezničara, nekoliko učitelja, te radnici i seljaci. Sa Srbima i Jevrejima je u Karlovcu sredinom aprila uhapšen i Hinko Bačić, sin Hinka, iz Sušaka, inače blagajnik Hrvatske kreditne banke. Nakon kapitulacije Jugoslovenske vojske, on je iz Delnica došao u Karlovac, plašeći se da bi ga u Sušaku italijanski okupatori ubili zbog njegovog antifašističkog i jugoslovenskog opredjeljenja. Iz Karlovca je otpremljen u logor Kerestinec, odakle je 15. jula prebačen u policiju u Petrinjskoj ulici, zatim u dvorište Zagrebačkog zbora, da bi se 1. avgusta supruzi javio iz logora Gospić. Njegova supruga Olga se nadala da će joj muža spasiti ustaški satnik Ivica Vilhar, tadašnji komandant grada Gospića, koji je takođe bio iz Sušaka i dobro poznavao Hinka. Međutim, pomoći nije bilo. Hinko Bačić je u gospićkoj kaznionici mučen, čak i tako što je bio prisiljen da slamu koju su ustaše istresli iz nekoliko vreća prenosi i slaže, slamku po slamku, u jedan sanduk na sredini dvorišta kaznionice. Kada bi od iznemoglosti pao, neko vrijeme bi ga ostavili, a zatim tjerali da nastavi svoj iscrpljujući „posao“. Ubijen je u logoru Jadovno.[2]

Kroz Karlovac su u maju i početkom juna prolazile kompozicije teretnih vagona, odvozeći Srbe iz Like, Gorskog Kotara i Korduna u pravcu Zagreba, Koprivnice i drugih gradova u kojima su ih ustaše držale zatočene, da bi od sredine juna do sredine avgusta svakodnevno išle u obrnutom smjeru, prema logoru Jadovno.

Italijanske jedinice stacionirane u Karlovcu su obavijestile svoju višu komandu o kompozicijama punim srpskih mučenika. Potpukovnik Đuzepe Galo u svojim sjećanjima piše kako je „Komanda Prve divizije brzih odreda (general Lomaljo, šef štaba pukovnik Trevisani) više puta obavještavala komandu Armije o prolasku kroz stanicu Karlovac u ljeto 1941. godine vlakova sa stočnim vagonima, sasvim zatvorenima, natovarenima Srbima i Jevrejima upućenim u koncentracione logore. Prilikom zaustavljanja u Karlovcu često su iz vagona bili izvučeni leševi deportiranih koje je straža (pratnja) ubila ili umrlih od slabosti.

U Karlovcu su ustaše uhapsile i deportirale Srbe i Jevreje, zaplijenivši njihovu imovinu koju je prisvojila hrvatska vlast ili privatno pojedine ustaše. Sam šef Štaba general De Blasio, koji je stanovao u jednoj jevrejskoj kući, kao i veći dio oficira, iseljen je jer je ta zgrada bila namijenjena za prefekturu.

U Karlovcu na jednom trgu na periferiji održavali su se javni procesi protiv komunista ili pseudokomunista (Srba i Jevreja) među kojima je bilo mnogo studenata obaju spolova. Osuđeni na najtežu kaznu bili su strijeljani blizu groblja nakon što su prije toga bili prisiljeni iskopati zajednički grob.“[3]

Kordunski Srbi s područja Slunja, Vojnića i Vrginmosta su masovno ubijani kod svojih kuća, u crkvama i na brojnim stratištima. Manji broj je stradao u logoru Jadovno, a više njih u Jasenovcu i drugim logorima. Na čitavom Kordunu su tokom aprila i maja hapšeni uglavnom muškarci, starosti od 16 do 60 godina, a tokom juna i jula, i žene i djeca. Upravo u vrijeme masovnog ubistva u Hrvatskom Blagaju, na Đurđevdan 1941, ustaše su u selu Čemernici, kotar Vrginmost, pohapsili 14 viđenijih Srba i odveli ih u logor Danica, a zatim u logor Jadovno, gdje su pobijeni. Po dolasku italijanske vojske u Vrginmost, 11. maja, ustaše neko vrijeme nisu smjeli hapsiti i ubijati srpsko stanovništvo, ali po odlasku Italijana, zaređali su masovni zločini.[4] Postoje brojna svjedočanstva o nepojmljivim zvjerstvima, a ovom prilikom navodim samo izjavu Adama Bijelića, od 20. maja 1942. godine, u kojoj on kaže da je Mile Bajić, nakon povratka iz bijega pred ustašama, na svom ognjištu, pod pekvom, zatekao svoje pečeno dijete i suprugu, kojoj su ustaše razrezali utrobu i izvadili plod, a uz to je s obje strane zasjekli. Oca i majku Vuka Gabrića su žive bacili u vatru.[5] Vozeći se kamionima kroz srpska sela, pucali su na žene i djecu kao na divljač. Žene i djevojke su silovali, odsijecali im grudi i spolne organe, govoreći im: „Nećete više rađati srpske pse“.[6]

Na području kotara Vrginmost, u Topuskom, ustaše su prva hapšenja Srba izvršili 14. aprila, a zatim 28. jula, kada su iz zgrade općine u Topuskom izveli 46 Srba, gladne i izmučene, i transportovali ih sa željezničke stanice u Gospić, a odatle u logor Jadovno. Prema procjeni svjedoka Ilije Batala, zabilježenoj u njegovoj izjavi od 6. decembra 1944. godine, u gospićkoj kaznionici i njenom dvorištu je tada bilo zatočeno oko pet hiljada ljudi.[7]

Ustaše su 1. avgusta ponovo hapsili u ovom kraju, ali ovog puta žene i djecu. O hapšenju, zlostavljanju i odvođenju u logore, u svojoj izjavi od 18. marta 1943. godine, Milka Batalo je ispričala: „Prvog avgusta 1941. godine izvršeno je opet hapšenje Srba. Ovaj put su hapšene samo žene i djeca jer su muškarci uglavnom već bili pohapšeni i u najvećem broju bili likvidirani. Ovaj put sam i ja bila uhapšena, a sa mnom moja majka Jelena, sestre Ljubica i Danica, te brat Milan, star 13 godina. Otac je iza nas ostao kod kuće. Bilo nas je uhapšeno oko 250. Bili smo zatvoreni na tri mjesta i to u srpskoj pravoslavnoj crkvi, parohijskom stanu u podrumu, te općini. Ja sam sa jednom grupom žena i djece bila zatvorena u podrumu parohijskog stana.

Prilikom zatvaranja ustaše su nad nama izvršile premetačinu i oduzele nam sve što smo imali, a naročito novac. Mojoj materi oduzeli su 12 hiljada dinara gotovog novca, a meni oduzeli 15 zlatnih dukata.

Pred podrumom parohijskog stana, gdje sam sa drugim Srpkinjama bila zatvorena, ustaše su postavile stražu i nisu nam dozvolili izlazak. Sutradan oko 9 sati ustaše su otvorile podrumska vrata i izveli iz podruma sve nas djevojke i mlađe žene. Tada sam i ja bila izvedena iz podruma. Odvedene smo u avliju, a moglo nas je biti oko 40. U avliji smo morale po naređenju ustaša igrati kolo i pjevati ‘Paveliću, živjela ti ruka, što ti ubi srpskoga hajduka’. Zatim smo morale igrajući kolo vikati: ’Živio Pavelić! Živio Kvaternik! Živile ustaše!’ i slično. Poslije toga su nas ustaše prisilile, da pjevamo četničku pesmu: ’Sprem’te se sprem’te četnici’. Mi nismo ispočetka htjele pjevati tu pjesmu jer smo znale, da će nas ustaše onda tući. Ali su nas ipak primorali i mi smo pjevale četničku pjesmu te podjedno igrale. Kako smo god mi pjevale i igrale, tako su oko nas stajale ustaše i batinama nas tukle po leđima. Poslije toga su nas ponovo odvele u podrum i stražu postavili pred vrata. Po noći su nas ustaše izvodile iz podruma u avliju i tamo vršili nad nama silovanja. Na pojedinoj djevojci znalo se je obredati i više ustaša. I ja sam tada po ustašama bila izvođena u avliju i silovana, a sa mnom i mnoge druge djevojke, a među njima i mnoge malodobne.

Na 3. avgusta 1941. godine uveče, bila je nedjelja, doveli su ustaše i zatvorili u parohijski stan još neke Srpkinje iz Topuskog sa djecom. Među njima bila je i žena sa kćerkom dra Vurdelje Branka, ljekara iz Topuskog, kojega su ustaše već prije toga odvele i ubile. Tu veče su ustaše i nas izvele iz podruma i smjestile zajedno sa ostalima u sobe parohijskog stana. Tu istu veče dovele su u parohijski stan i žene sa djecom, koje su bile zatvorene u općini. U sobama parohijskog stana ostale smo osam dana. Za to vrijeme ustaše su po noći opet izvodile nas u avliju i tamo vršili nad nama silovanja. Ovo su činili redovito svaku noć. Izvodili su sa nama i sasma malodobne djevojčice. Silovanje nad nama vršile su, kako strani tako i domaće ustaše i to jednako ustaški oficiri, kao i obični ustaše. Od običnih ustaša vršili su nad nama silovanja Ferderbar Ivo, zemljoradnik, Ferderbar Tomo, zemljoradnik, Išek Ivan, moler i Vukinovac Đuro, zemljoradnik. Potonja dvojica su iz Hrvatskog Sela kraj Topuskoga a ostali iz Topuskog.

Prvih pet dana u zatvoru nismo dobili ništa za jesti. Šestog dana oduzele su ustaše od mojega strica Batalo Nikole jedno svinjče koje su zaklale i nama dali za hranu. Toga mesa je toliko bilo malo, da su samo mala djeca dobila za jesti, dok smo mi odrasli i nadalje ostali gladni. Šestoga dana uveče smilovali su se na nas domaći Hrvati Babić Ivo i Stevo, kafedžije, pa su nam poslali u zatvor dosta mesa, hljeba i krumpira i tada smo se prvi put najele. Sutradan su nam oni poslali u zatvor kafu. Ovi Babići nisu bili ustaše, već su mnogo žalili nas Srbe i našu tešku sudbinu. Nakon osam dana mi smo seljanke puštene na slobodu, a građanke su otpremljene u Petrinju. One su u Petrinji ostale u logoru dulje vremena, a nakon toga su i one puštene kućama sa naređenjem da se ne smiju nastaniti u Topuskom već samo po selima. Kad sam došla kući sa majkom, sestrama i bratom, nismo u kući ništa našli, jer su ustaše za vrijeme našeg zatvora sve potpuno opljačkale. Našle smo samo gole zidove. Oca nismo našle kod kuće. On je poslije našeg hapšenja nekuda pobjegao, a možda je po ustašama i kuda odveden i ubijen. Njega poslije uopšte nismo vidjeli, a niti se za njegovu sudbinu znalo.

Ustaše nam niti poslije toga nisu dale mira. Stalno su po noći dolazili do naše kuće, prijetile nam i maltretirale nas. Jedne nedjelje poslije podne oko 4 sata došli su u našu kuću tri naoružana ustaše iz Topuskog i to Krvarić Iša, zemljoradnik, Krvarić Ivan, obućar i Malinac Ivan, moler. Došavši u kuću, htjeli su odmah da ubiju moju mater. Mati je to primjetila i kroz druga vrata kuće pobjegla i sakrila se u kukuruze. Za materom pobjegle su moje sestre i brat, a ja sam sa ustašama ostala sama u kući. Ustaše su od mene zahtijevale da pronađem i dovedem moju majku. Ja sam imala još tri zlatna dukata, pa sam ih ponudila ustašama, samo da me ne diraju. Ustaše su dukate primile i naredile mi da idem tražiti mater. Ja sam izašla iz kuće tobož da tražim mater, pa se više nisam vratila nazad. U polju sam se sastala sa materom, sestrama i bratom i otišli smo svi zajedno u Staro Selo kraj Topuskog, u rodnu kuću moje matere.

U kući moje matere u Starom Selu bili smo po prilici do Velike Gospojine 1941. godine. O Velikoj Gospojini 1941. godine došli su u Staro Selo ustaše sa hrvatskom vojskom i tamo su ubijali svakoga koga su u selu našli. Zatim su pljačkali kuće, a potom ih palile. Tada je poginulo mnogo Srba u Starom Selu, a najviše žena i djece. Ustaše su u pojedine kuće dovodili žene i decu i onda kuće palili tako da su ove žrtve u zapaljenim kućama žive gorile. Ovaj put sam u Starom Selu gledala svojim očima kako ustaše vrše strašne zločine nad bespomoćnim srpskim narodom. Gledala sam kako su ustaše usijanim gvožđem palili djeci oči, a matere su to morale gledati, a zatim su palile oči i materama. Tada su ustaše popalile cijelo selo. Jedino su dvije kuće ostale pošteđene i to zato da ustaše u njima mogu prenoćiti.

Ja sam sa majkom, sestrama i bratom pobjegla u šumu Orlova, kraj Starog Sela. S nama je još pobjegla moja baka Rajšić Mila. U šumi smo ostali osam dana, a za to vrijeme hranile smo se krumpirima koje smo po noći u polju kopali.

Nakon osam dana došli su u šumu Orlova ustaše sa hrvatskom vojskom, a mi smo pred njima pobjegli u Petrovu goru.“[8]

Na području Banije, kao i na Kordunu, masovna hapšenja i ubistva Srba provode se od početka maja, a pojedinačna i grupna hapšenja istaknutijih Srba intelektualaca započela su već sredinom aprila. S područja četiri banijska kotara Gline, Petrinje, Kostajnice i Dvora na Uni, pohapšeno je i otpremljeno u logor Jadovno više od 800 Srba. Najveći broj, oko 520 ljudi, transportovan je s područja glinskog kotara, iz sela: Dragotina, Mali i Veliki Gradac, Brubanj, Trnovac, Brezovo Polje i drugih. Nakon ovog masovnog hapšenja i ubistva 340 Srba iz samog mjesta Glina 11/12. maja, najmasovnija hapšenja i pogubljenja izvršena su krajem jula i početkom avgusta, za ilindenskih dana. U tih nekoliko dana su samo u glinskoj pravoslavnoj crkvi zaklana 1.564 nevina čovjeka, među kojima se našlo i nekoliko žena. Žrtve su bile s područja kotara Vrginmost i Glina, a 108 muškaraca je dopremljeno iz Bosanske Dubice. Istovremeno s masovnim zločinom u crkvi, više od 500 Srba iz spomenutih sela je transportovano u Petrinju, gdje su kraće vrijeme bili zatvoreni u dvorištu osnovne škole i u Tancerovoj fabrici. Odatle su 27. jula, s pohapšenim Srbima s područja kotara Petrinja, teretnim željezničkim vagonima transportovani u logor Gospić, gdje su stigli, gladni i žedni, vrućega 29. jula. Nakon mučenja, gotovo svi su 1. i 2. avgusta odvedeni u logor Jadovno, gdje su bačeni u Šaranovu jamu i jamu na Grginom brijegu. Iz ove skupine Srba su preživjeli Stevo Simić,[9] Milan Kalinić, Jovo Nikoliš, Živko Relić i Jovan Sabljić.

Stevo Simić je 9. aprila 1942. ostavio svjedočanstvo o hapšenju u petrinjskom kotaru, mučenjima, transportovanju i boravku u logoru Gospić: „Dana 27. jula 1941. godine oko 7 sati uveče izvedeni smo iz zatvora Sreskog načelstva, povezani i po tom pripojeni jednoj grupi Srba seljaka iz glinskog sreza, koji su se nalazili internirani u dvorištu osnovne škole u Petrinji. Tada su nas sve skupa ustaše i domobrani tukli kundacima i volovskim žilama u dvorištu osnovne škole. Poslije toga izveli su nas povezane iz dvorišta i vodili na željezničku stanicu u Petrinji. Usput do željezničke stanice morali smo pjevati pjesmu ’Sprem’te se, sprem’te četnici’, a ustaše su nas pratili i tukli. Narod je gledao našu povorku i pri tom urlao: ’Udrite ih, udrite!’ isto veče ukrcani smo svi skupa u dva teretna vagona i otpremljeni u Gospić u logor. Na 28. jula 1941. stigli smo u Gospić gde su nas na želj. stanici dočekali i preuzeli ustaše iz Gospića. Kada su nas vodili od željezničke stanice do kaznione u Gospiću, silili su nas opet da pjevamo pjesmu ’Sprem’te se, sprem’te četnici’, te još neke druge srpske pjesme. Mi smo morali pjevati a ustaše su nas tukli…

U Gospiću smo smješteni u kaznionici gde smo zatekli mnogo Srba koji su tamo bili dovedeni iz svih krajeva i smješteni po ćelijama i u dvorištu.

Sutradan, 29. jula 1941. godine, oni koji su sa mnom dotjerani iz Petrinje u Gospić, osim mene, te Kalinić Milana, Nikoliš Jove, Relić Živka i Sabljić Jovana, povezani su i po ustašama odvedeni u Velebit. Svi su na Velebitu ubijeni.

Svaki dan odvodili su ustaše u Velebit po dva transporta Srba iz kaznionice Gospić. Jedan transport odvodili su prije podne, a drugi poslije podne. U svakom transportu bilo je oko par stotina Srba. Koliko god ih je dnevno iz kaznionice u Gospiću odvođeno u Velebit, toliko ih je novih pristizalo u Gospić iz svih krajeva. Svaki dan su ustaše sve one Srbe koje su odredili za transport u Velebit, postrojili u dvorištu u redove, povezali ih čvrsto žicom dva po dva, zatim sve zajedno još vezali sa jednim dugačkim lancem i tako ih onda odvodili… Ja sam se spasao na taj način da sam svaki put, kada bi morao da idem u transport za Velebit, sakrio se za neke daske u avliji i izašao istom onda, kada je transport otišao. Tako su se spašavali i navedeni Kalinić, Nikoliš, Relić i Sabljić. Poznato mi je da je ovako sa jednim transportom odveden u Velebit i episkop iz Plaškoga Trlajić Sava sa još nekoliko sveštenika koje ne poznajem. Znam isto da je odveden iz Gospića u Velebit i Crljenica, bivši narodni poslanik za srez ludbreški, te profesor Marko Sabljić iz Karlovca…

Stražu u kaznioni u Gospiću držali su ustaše i policija. Postupak prema nama bio je vrlo loš. Ustaše su Srbe dnevno tukli kundacima, štapovima i volovskim žilama. Jedno jutro ustaše su doveli u ćeliju u kojoj sam se nalazio osam Srba iz Gospića među kojima i tri brata prezimenom Počuča. Nas je u ćeliji već prije toga bilo 18. Kada su ustaše unišli u ćeliju sa žilama i štapovima sve su nas od reda tukli, a po doteranim Srbima iz Gospića još su osim toga gazili nogama, te im čupali kosu.

Bilo je slučajeva klanja Srba u samoj kaznioni. Tako sam ja jedne večeri vidio kako su ustaše iznijeli iz jedne ćelije dvojicu Srba, koje su prije toga u ćeliji zaklali. Jednog Srbina ubili su iz puške kod česme u avliji, pa su i toga istodobno iznijeli mrtvog iz kaznione. Sa ovom trojicom mrtvih izveli su i jednog živog, te ih sve zajedno automobilom nekuda odvezli.

Jednoga dana, sjećam se dobro da je bila nedjelja oko 10 sati prije podne jedan Srbin, seljak iz okolice Jajca u Bosni, koji se je nalazio u avliji zatvora sa mnogo drugih Srba, najednom je poludio i stao vikati: ’Dajte mi dovedite moju djecu, da ih vidim! Živio Kralj Petar!’ Ovo je ovaj seljak nekoliko puta opetovao. Ustaše su se na to uzbunile, iznijeli na avliju strojne puške i htjeli nas sve strijeljati. Međutim, upravnik kaznione je toga seljaka odveo u ćeliju i ustaše su se tada umirile. Ovoga seljaka su ustaše istu večer u ćeliji zaklale i njegov leš zamotali u plahtu i iznijeli iz kaznionice…“[10]

Simić u svojoj izjavi navodi da je u kaznionici Okružnog suda u Gospiću zatekao oko 3.000 zatočenika, među kojima je bilo 200-300 žena i djece.

Na području kostajničkog kotara ustaše su Srbe hapsili od početka maja, a masovno tokom juna i jula, uključujući žene i djecu. Neke su ubijali u  selima, druge transportovali u logor Danicu u Koprivnici, odakle su ih slali u logor Jadovno.[11] No, koliko je ljudi iz banijskog kotara, kao i dvorskog, bilo otpremljeno u Jadovno ili Slanu, direktno ili preko drugih logora i zatvora, iz raspoloživih dokumenata nije moguće sagledati, što važi i za druga područja.

Prva hapšenja Srba i Jevreja u Sisku i njegovoj okolici izvršena su već 11. aprila, kada su ustaše zatvorili 11 Srba, držali ih nekoliko dana u zatvoru, a zatim ih izveli van grada i ubili. Sredinom jula su uslijedila masovna hapšenja, kada je u nekoliko navrata iz Siska bilo transportovano više od 150 ljudi u Gospić, zatim u logor Jadovno, gdje ih je najveći broj bačen u jamu na Grginom brijegu.

Iz naloga Ravnateljstva ustaškog redarstva NDH Predstojništvu gradskog redarstva u Sisku saznajemo da je, na osnovu odluke od 24. jula 1941, u koncentracioni logor Gospić upućeno 30 Srba i 26 Jevreja. Kao razlog za hapšenje navode se razne subverzivno-diverzantske aktivnosti sabotaže, dijeljenje komunističkih letaka i postavljanje eksploziva na razne komunikacije. Ravnateljstvo za javni red i sigurnost u Gospiću potvrdilo je, svojim dopisom od 25. jula, da je primilo 26 Jevreja, ali se Srbi uopće ne spominju, što znači da oni i nisu prispjeli u kaznionicu Okružnog suda u Gospiću, već su direktno odvedeni u logor Jadovno ili, preko Karlobaga, u logor Slana, i tamo pobijeni.

Predstojništvo gradskog redarstva u Sisku je dopisom od 26. jula obavijestilo koncentracioni logor Gospić da mu je uputilo 47 Srba na osnovu otvorenog naloga ustaškog redarstva iz Zagreba. Redarstveno Ravnateljstvo u Gospiću je potvrdilo njihov dolazak i imenično ih navelo. U ovom transportu su, među ostalim, bili: Stanko Livun iz Drenovca, Vladimir Đukić, Adam Golić, Branko Ćulibrk, Anđelko Patrošek, Dragan Kukić i drugi. Njih su sprovodili ustaše Milan Lisac, Koren, Bulković i veći broj sisačkih i zagrebačkih agenata. Na osnovu priznanice željezničke stanice u Sisku, vidi se da je 28. jula upućeno 29 Jevreja na „prisilni rad“ u Gospić. Oni su odvezeni u jednom vagonu putničkog voza broj 12.[12] I 1. avgusta je iz Siska u Gospić upućen jedan transport, u kojem je u dva vagona bilo više od 95 Srba. Među drugima Trifun Gulan, Dmitar Milković, Stevo Đukić, njegov sin Gojko i zet Pero Stanić.

[1]   Izvod iz izjave prof. Milana Radeke iz aprila 1942, Lrhiv OS, NDH, kut. 43, L. reg. br. 1/2. Sjećajući se pljačkanja ustaša po srpskim i jevrejskim stanovima prilikom hapšenja, Radeka je takođe zapisao: „A poslije javljala mi se fantastična pomisao. Što bi bilo da nekom čarolijom svaka u ratu opljačkana stvar poleti zrakom za svojim zakonitim vlasnikom. Koliko bi dama ostalo na ulici usred zime bez pelcmantila, koliko stanova bez ćilima, koliko ruku i vratova bez nakita. A koliko bi se toga nagomilalo na grobištima, spalištima, mučilištima i po ponorima našega krša.“ Sjećanje Milana Radeke, kod autora.
[2]   AH, ZKRZ GUZ, 1957, kut. 7.
[3]   Državni arhiv Rim, Diplomatsko istorijski arhiv, Ministarstvo inostranih poslova, f. Politički odnosi, Jugoslavija 1931-1945. godina; AJ, Mikroteka.
[4]   Zapisnik sa izjavom Marka Linte iz Vrginmosta od 22. oktobra 1942, HLK, f. Komesarijat za izbjeglice i preseljenike u Beogradu, kut. 1.
[5]   Izjava Adama Bijelića iz Gornjeg Sjeničaka, Isto.
[6]   Izjava Marka Đurića iz Slavskog Polja kod Vrginmosta od 22. marta 1942. Isto.
[7]   Zapisnik od decembra 1944. godine, HAK, k. 1, ZKRZ.
[8]   Zapisnik Komesarijata za izbjeglice i preseljenike u Beogradu, od 18. marta 1943. godine, HLK, k. 1.
[9]   Stevo Simić, seljak iz sela Cepiliša, općina Hrastovica, kotar Petrinja, bio je zatvoren u zgradi sreskog načelstva u Petrinji. Tu je, s drugim zatočenim Srbima, bio od 10. do 27. jula, kada je odveden u zgradu osnovne škole u Petrinji, gdje su bili zatvoreni Srbi glinskog kotara. U dvorištu škole su ih ustaše i domobrani tukli, a zatim ih, povezane žicom i lancima, odveli na željezničku stanicu Petrinja, odakle su ih stočnim željezničkim vagonima otpremili u logor Gospić.
[10]   Zapisnik sastavljen u Komesarijatu za izbjeglice i preseljenike u Beogradu 9. aprila 1942. godine.
[11]   Zapisnik komesarijata za izbjeglice i preseljenike u Beogradu, 8. jul 1942, HAK, k. 1.
[12]   Miletić Antun, Koncentracioni logor Jasenovac, Beograd 1986, knj. I, 66.

Preuzmite knjigu u PDF formatu:

Nazad na sadržaj knjige