Kako su sistematski uništavani Srbi u Hrvatskoj

Stanovništvo sela, kome je 1953. pripadalo 75,5 odsto ukupne populacije srpskog naroda u Hrvatskoj, nije osetio promene koje su donela ulaganja u industrijalizaciju u prvoj deceniji posle Drugog svetskog rata. Podatak da je samo 8 odsto nacionalnog dohotka investirano u poljoprivredu to dodatno potvrđuje

Prostor na kome je živeo srpski narod u Hrvatskoj već u leto 1943. i tokom 1944. godine iskazivao je najviši stepen ekonomske iscrpljenosti. Mali posed dominantan u Lici, Kordunu, Baniji, Gorskom Kotaru, slavonskom delu nekadašnje Vojne krajine, sa ekstenzivnom poljoprivredom, starim alatima (dominira ralo i motika) i neproduktivnim biljnim kulturama i pasminama stoke i u rodnim mirnodopskim godinama jedva da je uspevao da zadovolji minimum ekonomskih i životnih potreba stanovništva koje je na njemu živelo.

U ratnim godinama koje su donele dodatno ekonomsko zatiranje i ljudsko stradanje, mali posed u oblastima naseljenim srpskim stanovništvom nije više bio u mogućnosti da prehrani svoje žitelje. Prisustvo partizanskih jedinica na tom prostoru (septembra 1943. – 35.000 boraca; decembra 1944. – oko 60.000 boraca; marta 1944. preko 78.000 boraca), proizvelo je dodatnu ekonomsku iscrpljenost i glad. Pri tom treba reći da je stočni fond u tim oblastima iznosio oko 20 odsto nekadašnjeg. Broj stanovnika angažovanih u poljoprivredi je prepolovljen. Na tom prostoru gladuje oko 40.000 ljudi. Epidemijom pegavog tifusa bilo je zahvaćeno i obolelo preko 30.000, a umrlo 5.110 osoba. Bilo je gotovo uništeno oko 300 sela u kojima su živeli Srbi, a više stotina delimično razoreno.

Iz tih razloga oporavak je bio spor i mučan. Došlo je do demografskog pražnjenja krajeva u kojima su Srbi živeli. Ulaganja u industriju Hrvatske, koja su u godinama 1947-1949. dosezala i do 32 odsto nacionalnog dohotka, zaobišla su agrarni prostor na kome su živeli Srbi. Stanovništvo sela, kome je 1953. pripadalo 75,5 odsto ukupne populacije srpskog naroda u Hrvatskoj, nije osetio promene koje su donela ulaganja u industrijalizaciju u prvoj deceniji posle Drugog svetskog rata. Podatak da je samo 8 odsto nacionalnog dohotka investirano u poljoprivredu to dodatno potvrđuje.

Srbi su se tokom godina socijalizma brojno tanjili. Po popisu iz 1948. na prostoru NR Hrvatske je živelo preko 543.000 Srba (14,5 odsto ukupnog stanovništva Hrvatske i 8,3 odsto ukupnog srpskog stanovništva Jugoslavije). Tada ih je bilo manje u odnosu na popis iz 1931. Za 11,5 odsto. U narednim godinama broj Srba se uvećao tako da je 1971. iznosio preko 626.700.

Taj demografski rast je bio manji od gubitka u ratu. U narednoj deceniji, pod različitim vidovima pritisaka, broj srpskog stanovništva u Hrvatskoj je ubrzano opadao i po popisu iz 1981. bio je manji nego 1948. – iznosio je oko 531.500 (11,5 odsto ukupnog srpskog stanovništva Jugoslavije). Istraživanja demografa pokazuju da se u periodu od 1948. do 1981. stanovništvo Hrvatske uvećalo za 22,4 odsto, a broj Srba umanjio za 2,3 odsto. Uočljivo je da se broj Srba u deceniji posle Maspoka (1971-1981) umanjio za 15,2 odsto (gotovo svaki šesti stanovnik srpske nacionalnosti). Na taj proces uticala je i politika Hrvatske. Statistički podaci pokazuju da je od ukupnog broja Srba nastanjenih na prostoru Hrvatske 1948. čak 93,3 odsto tu bilo i rođeno. U decenijama koje su sledile od ukupno 639.000 Srba rođenih u Hrvatskoj tu je republiku napustilo preko 127.000 ili 19,9 odsto (svaki peti Srbin se iselio). U isto vreme stopa iseljavanja ostalog stanovništva iznosila je 2,5 odsto. To su samo neki pokazatlji demografskih promena. Pravi egzodust nastupio je posle 1990. godine.

Godina 1989. nagovestila je trojaki slom jugoslovenske države (slom društveno-političkog sistema, međunacionalnih odnosa i Jugoslavije kao države) i istorijski poraz jedne velike evropske integracije. Dezintegracija Jugoslavije bila je, suštinski, deo istog istorijskog procesa sa padom Berlinskog zida, krajem Hladnog rata, demokratskim promenama u istočnoj Evropi, raspadom Sovjetskog Saveza, ujedinjenjem Nemačke, rađanjem nove Evrope, nestankom bipolarnog sveta i njegove strukture moći, uspostavljanjem „novog svetskog poretka“.

Raspad političkog sistema najdirektnije je vodio gašenju ideje zajedničkog života i konačnom rasturanju države. Svest o zajedničkoj prošlosti, etničkoj bliskosti i solidarnosti više nije postojala. Umesto nje insistiralo se na razlikama, nacionalnim posebnostima, državnim tradicijama, identifikovanju geografskog i etničkog prostora koji ekskluzivno pripada sopstvenom narodu. Integrativni procesi ustupili su mesto sukobima, svađama, opštoj dezintegraciji na svim nivoima.

Razmere promena koje su nastale u Evropi padom Berlinskog zida malo je ko od starih partijskih i državnih struktura u Jugoslaviji razumeo. To je dodatno doprinelo sukobima na unutrašnjem planu, i a međunarodnom zajednicom. Rešavanje vitalnih pitanja očuvanja i opstanka zemlje upotrebom vojne sile bilo je u suprotnosti sa proklamovanim „standardima“ novog svetskog poretka. Tvrdokorno opstajanje uz preživelu ideologiju direktno je ukidalo budućnost. Isti učinak imala je i neobaveštenost i neupućenost u svetske procese, iskrivljena perspektiva realnosti, politika nasilja, mržnje, rata. Iluzije i socijalistički mitovi o jugoslovenskom „zajdništvu“, „harmoniji života“, „prosperitetu“, „jugoslovenskom samoupravnom čudu“, „uspešnosti“, „značaju u svetskoj zajednici i politici“, „bratstvu i jedinstvu“ definitivno su bili mrtvi.

Nekadašnji „državni intelektualci“, marksistički kritičari režima sa levice, građanski nacionalisti sa desnice, počeli su da liče jedni na druge i u Beogradu i u Zagrebu, da govore „istim jezikom“, da podržavaju i podstiču „avanturu“ koja je u sebi sadržala „teritorijalne podele“, „razmenu stanovništva“, „nacionalne integracije“, oružane sukobe. „Nevidljiva alhemija“ zahvatila je vojnu elitu formiranu u duhu ortodoksnog komunizma i ideologije „bratstva i jedinstva“ i u jednoj je noći pretvorila u pođednako gorljive zaštitnike sopstvene nacije. Njeno „pomirenje“ sa nacionalizmom nije značilo samo napuštanje nekadašnjih ideala već i promenu vrednosnog sistema u kome je, i dalje, bilo mesta za stvarne i izmišljene neprijatelje i izdajnike.

„Novom nacionalizmu“, sa podjednakim žarom, priključili su se i frustrirani, razočarani, zaboravljeni nekadašnji revolucionari sa anahronim i dogmatskim pogledima na svet. Od uticaja je bila i težnja nekadašnjih komunističkih konzervativaca da zadrže vlast u društvenom okruženju koje se ubrzano menjalo. Ubeđeni nacionalisti i klerikalci su bili ubeđeni da je nastupio trenutak u kome se mogu naplatiti stari istorijski računi. Antikomunisti su takođe računali sa „ispravljanjem nepravdi“. Na svim stranama su iscrtavane nove nacionalne, verske, političke, državne granice. Pođednako rigidni bili su i mundijalisti (nekadašnji internacionalisti) ubeđeni da su jedini u pravu i bez spremnosti da „posumnjaju“ u sopstvene istine. Ljudi „sumnjivog zanata“ sa one strane zakona prepoznali su svoju šansu da od u društvu marginalizovanih i proskribovanih junaka crnih hronika postanu nacionalni heroji i učesnici u velikim nacionalnim projektima. Zakasneli nacionalni romantizam, anahrona retorika, upotreba simbola iz Drugog svetskog rata, pođarivanje najnižih emocija, nacionalna mobilizacija, primitivizam imali su ishodište u brojnim mitovima i stereotipima koje je raspad zajedničke države iznova oživeo.

Mešanje neistorijskog i istorijskog u istorijskoj svesti Srba i Hrvata osećalo se i 1918. i 1945. i 1989. u svakodnevnom tumačenju prošlosti, sadašnjosti i budućnosti. Iskazivalo se kroz predstave o prošlosti stvorene bez ili sa delimičnim osloncem na znanje, sučeljavanje emocija i razuma, nametanje ustaljenih klišea, „modernizovanje“ prošlosti, apsolutizovanje nacionalnog, političkog i ideološkog interesa, sudare legendarnog i istorijskog, mitskog i kritičkog, vannaučnog i naučnog, tvrdnje i znanja. Permanentni strah za egzistenciju, duboko usađen u čoveka izniklog u nesigurnom agrarnom društvu balkana, tome je dodatno i na kraju XX veka doprinosio. Više od toga i potreba elita koje su iznedrili veliki politički i društveni lomovi da se oslanjaju na sumnjivu istoriografiju i pođednako takvog „istoričara“- propagandistu.

Raspad jugoslovenske države u ratovima 90-tih godina XX veka neminovno je otvorio pitanja koja se tiču opravdanosti njenog decenijskog postojanja, razloga njenog nestanka, motiva onih koji su učestvovali u njenom razbijanju, smislu položenih žrtava, odgovornosti političkih i intelektualnih elita. Izgledalo je kao da je Jugoslavija „kriva svima“ i „kriva za sve“ iako su polazišta njenih ostrašćenih kritičara, kako kod Srba tako i kod Hrvata, bila potpuno suprotstavljena.

Danas, dve decenije kasnije, može se razmišljati o „realnosti kraja“ zajedničkog života i zajedničke države. Ako se sagleda istorijsko i političko iskustvo XX veka koje je poznavalo sudbinsku, prostornu, etničku, versku, ekonomsku, ideološku, mentalitetsku i mnogu drugu predodređenost za težak zajednički život, istoričari se nalaze pred zadatkom da ponude racionalan odgovor na pitanja koja otvara neuspeh jugoslovenske integracije.

Izvor: IN4S