Jovo Bajić: DAN POSLE ILINDANA, 3. AVGUSTA 1942. GODINE, USTAŠE KUPREŠKE BOJNE I CRNE LEGIJE SPALILE SU 93 SRBINA IZ BEGOVOG SELA

Prema planu  o potpunom  istrebljenju Srba sa prostora Kupreške visoravni,[1] koji je sačinila i sprovodila hrvatska kupreška vojna, civilna i crkvena  vlast, došlo je na red Begovo Selo, naselje koje se nalazi nepun kilometar vazdušne linije istočno od centra Kupresa, kada su u jednoj štali na sred sela 3. avgusta 1942. godine, dan posle Ilindana, spaljena 93 člana porodica Gligurić i Spremo.

Autor: Jovo Bajić

I ovaj zločin izvela je Kupreška bojna u saradnji sa Crnom legijom koja je dvadesetak dana ranije stigla sa Kozare gde je učestvovala u ofanzivi na Kozaru i pokoljima kozaračkih Srba. Crnu legiju predvodili su Jure Francetić i Rafael Boban. Pored Crne legije u Kupres su u to vreme iz centralne Bosne stigle još neke jedinice oružanih snaga Nezavisne Države Hrvatske. Skupilo se, prema partizanskim izvorima, oko tri hiljade hrvatskih vojnika, sa topovima i oklopnim vozilima, kojima je komandovao pukovnik Franjo Šimić. Oni su imali zadatak da po svaku cenu odbrane strateški važan gradić Kupres i omoguće kakav takav saobraćaj putem Bugojno – Livno. Kupres je u to vreme opkoljavalo šest proleterskih brigada pristiglih krajem juna sa istoka na Kuprešku visoravan. Ovim jedinicama pridružila se i Prva krajiška brigada i domaći Treći krajiški odred.[2]

U Begovom Selu raširila se i razgranala srpska porodica Spremo i njen ogranak Gligurići.  Pored Sprema i Gligurića u ovom naselju, pomešani, kuća do kuće, kuća naspram kuće, delio ih je samo seoski put, živele su i rimokatoličke, hrvatske porodice Turalije, Šarići, Batinići. Svi su pili vodu i pojili stoku sa seoskog vrela Šadinca.[3] Žitelji Begovog Sela, Srbi i Hrvati, koji su se razlikovali samo po veri, živeći u naselju  zbijenog tipa, svakodnevno su bili upućeni jedni na druge, zalazili su jedni drugima u kuće, posuđivali kućne potrepštine, poljoprivredne i druge alatke, deca su im se zajedno igrala na armanima, u dvorištima, družila se čuvajući stoku na ispašama, zajedno išla u školu. Pojedine porodice gajile su posebne prijateljske odnose.

 Trajalo je to do aprilskog rata 1941. godine kada su i Hrvati iz Begovog Sela pozdravili slom tadašnje jugoslovenske države i, kao nebeski  dar, dočekali stvaranje Nezavisne Države Hrvatske.[4] Njihov duhovni pastir, otinovački župnik don Mirko Radoš,  u svim prilikama, a naročito sa propovedaonice u obližnjoj crkvi sv. Ive u Otinovcima, ponavljao je priču koja se tada čula u svim rimokatoličkim crkvama u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj,  da su Srbi, zbog pravoslavne vere koju ispovedaju, bogomrska bića koja treba fizički iskoreniti. Iskorenjivanje Srba, koji su smetnja opstanku božijoj državi, Pavelićevoj Hrvatskoj, koja počiva na jedinospasavajućoj rimokatoličkoj veri, bogougodno je delo kome se raduju Isus i Marija.[5] Don Mirko Radoš podržao je i učestvovao u planiranju i prethodna dva zločina, počinjena koji dan ranije, 24. i 28. jula u susednim selima  Odžaku i Gornjem Malovanu, blagosiljajući domaće hrvatske vojnike, ali i one koji su tada pristigli u Kupres,  da budu odlučni u ubijanju Srba u Begovom Selu,  da će im gresi biti oprošteni.[6] 

Već jula 1941. godine, iz kuća u Begovom Selu, Odžaku i Kupresu odvedeno je devetnaest najuglednijih Srba, među njima devet Gligurića i sedam Sprema. Odvele su ih prve komšije iz Begovog Sela, među kojima su bili Anto, Žarko i Frano Šarić, Pero, Dobroslav, Marko, Matko i Matko Jozin Turalija, Stipo Batinić i Marko Marijanović iz susednog sela Otinovci.[7] Od tada su Srbi iz Begovog Sela živeli u stalnom strahu. Te iste komšije Šarići, Turalije, Batinići, tokom jula 1942. godine, sa oružjem i u seljačkoj odeći, posle borbi sa ustanicima, partizanskim jedinicama, i posle zločinačkih pohoda po srpskim selima, dolazili su kućama, uterujući komšijama Srbima strah u kosti. Srbi iz Begovog Sela  naslutili su da se sa Spremama iz Odžaka nešto desilo. Između Begovog Sela i Gornjeg Malovana je ravno Kupreško polje, pa se moglo razgovetno videti kako ujutro 28. jula gore kuće u Gornjem Malovanu, kako se iznad sela vije dim, a mogli su se iz gonjomalovanjske šume Štegara, dok su ubijani Srbi, čuti mitraljeski rafali. Komšije Turalije, Šarići i Batinići su Srbe umirivali da im se ništa neće desiti, da će ih zaštititi, da nemaju čega da se boje. Srbi su, kao uostalom i njihove komšije begovoselski Hrvati, u to vreme rano ujutro odlazili na livade da spremaju seno za zimu. Često se išlo zaprežnim kolima u kojima su na livadu odlazila i deca.

Za zločin nad Srbima iz Begovog Sela  kupreške civilne i vojne vlasti su se dobro pripremile kako se ne bi desilo, kao što je bilo u Odžaku i Gornjem Malovanu, da neko pobegne sa gubilišta.  U pripremama zločina, bar kao savetodavac, učestvovao je otinovački župnik don Mirko Radoš, što su odmah posle rata potvrdili svedoci, kupreški rimokatolici i muslimani, pred Komisijom za utvrđivanje ratnih zločina. [8]  Odlučeno je da Srbe iz Begovog Sela ne prebacuju kamionima u šumu iza Kupreških vrata i ne ubijaju iznad neke od ranije iskopanih jama, kao što su pobijene Spreme iz Odžaka. Odustalo se od toga da ih, kao što je rađeno u Gornjem Malovanu,  pobiju u njihovim kućama, a kuće spale. Umesto toga, izabrano je treće rešenje, da se Srbi, na dan koji bude određen za njihovo smaknuće, skupe na sred sela i kamionima, ili pešice po mraku sprovedu do Poganca (Pogane glavice),[9] gde je bila Maslina štala, vlasništvo porodice Turalija. Odlučeno je da Srbe dovedu do te štale, da ih  uguraju u  tu drvenu zgradu i zapale. Jedan od begovoselskih Hrvata, Božo Turalija, čija se reč poštovala, prilikom pravljenja ovog plana, upozorio je na to da neki Srbi mogu pobeći prilikom sprovođenja od Begovog Sela do Poganca. Prihvaćen je njegov predlog da se Srbi, umesto kod Poganca, spale tu u selu u staji braće Pane i Dušana Spreme, koja se nalazila nedaleko od kuće Frane Turalije, i Mirka Gligurića Garana.[10]  Ova zgrada bila je dovoljno usamljena, da se od njene vatre nisu mogle zapaliti susedne seoske kuće. Štala u kojoj su spaljeni Srbi iz Begovog Sela, čija je površina iznosila oko sedamdeset kvadrata, bila je klasična dinarska brvnara. Građena je na ravnom terenu, na plitkoj kamenoj podzidi. Kao i većina zgrada u selu, „sasječena“ je od debelih smrčevih brvana (kupreški kraj obiluje šumama pa se nije štedelo na drvenoj građi). Imala  je pod od grubo tesanih podnica i  drveni strop iznad koga se dizao visoki  krov od šindre. Ispod krova, i iznad stropa, bila je pojata u kojoj se zimi čuvalo seno, pa nije isključeno da je u toj pojati u vreme paljenja bilo i sena. Za to da je staja Pane i Dušana Spreme bila određena za spaljivanje njihovih komšija Srba, dan-dva pre 3. avgusta 1942. godine znali su Hrvati iz Begovog Sela..[11]

Zločin nad komšijama Gligurićima i Spremama pripremale su Turalije, Šarići i Batinići, a pomagao im je i Franjo Čičak  Vrgoč iz susednog Odžaka, koji je učestvovao u gotovo svim masovnim zločinima nad kupreškim Srbima. Pri ruci se našla i Crna legija. Za svaku srpsku kuću unapred su bile zadužene naoružane ustaše koje su imale zadatak da u dogovoreno vreme i na dati znak, istovremeno zaposednu svaku srpsku kuću i na seoski put istovremeno izvedu sve Srbe. Važan  zadatak dobile hrvatske žene iz najbližeg komšiluka, one su pazile da iz srpskih kuća izađu na seoski put srpske komšije, kako se neko u vreme privođenja ne bi sakrio i pobegao. [12]

Može se pretpostaviti zbog čega su se kupreške vlasti Nezavisne Države Hrvatske odlučile  da Srbe iz Begovog Sela spale  3. avgusta, a ne dan ranije, na Ilindan, praznik koji su pravoslavni, ali i kupreški muslimani vekovima poštovali i proslavljali.[13] Verovatno su procenili da je ovaj zločin najpogodnije izvesti radnog dana uveče, kada se kosci i kupilice vrate kući sa livada, i kada  bi Srbi najmanje očekivali da bi im se moglo dogoditi neko zlo.

Toga avgustovskog jutra  koje je osvanulo posle Ilindana, u jeku kosidbe,  Srbi iz Begovog Sela dočekali su poslednje svitanje, uputili su se na livade ispod sela, oko Poganca ili na Gajevine, padine koje se sa istočne strane, ispod sela Brda, spuštaju na Kupreško polje. Na livadu u Gajevine krenula je i  Boja Gligurić (48), rodom iz sela Brda iz porodice Milišić čijeg su muža  Krstana (51)  i  sina Dušana  (22) 28. juna 1941. godine odvele naoružane prve komšije Hrvati iz Begovog Sela i negde ubili. Na livadu su pošli zaprežnim kolima koja su vukli konji. Na kolima je bilo još nekoliko žena kupilica. Zapregom je upravljao četrnaestogodišnji Bojin sin Mirko, crnoput dečak koga su zvali Garan.[14] Predveče su se vraćali kući, kajase kojima se upravljalo zapregom držao je Garan.  Konji su se zaustavili na izvoru Jurkovacda piju vodu. U tom trenutku sa jugozapadne strane iz pravca srpskog sela Malovan čula se paljba. Garan se odjednom uznemirio, predao je majci kajase i rekao joj: „Ja idem kod ujaka.“ Zatim  je skočio sa kola i trčeći se zaputio prema Brdima. Kada je stigao do Milišića kuća, uhvatio se mrak. U jednom trenutku izašao je iz ujakove kuće, pogledao prema Begovom Selu. Tamo se svetleo veliki požar, videlo se da gori neka zgrada.[15]

Boja Gligurić stigla je u selo toga predvečerja, 3. avgusta 1942. godine,  ispregla konje, i ušla u kuću. I ostali Srbi bili su u svojim kućama, i nije bilo nagoveštaja da će predstojeća noć biti drugačija od prethodne. Ove večeri sve pokrete Srba pratile su iz mraka njihove komšije Hrvati, a kada se sve smirilo, dat je znak, da prema planu, naoružani pripadnici Kupreške bojne i ustaše Crne legije istovremeno upadnu u srpske domove, zahtevajući od Srba da odmah izađu, od majki su tražili da u naručjima iznesu malu decu. Prvo su ih zaustavili na putu koji prolazi kroz selo, a kada su komšije Hrvati dali znak da su svi Srbi izašli iz kuća, naređeno im je da krenu prema štali Pane i Dušana Spreme, potom je usledila naredba da uđu u štalu.[16]

U zapisniku Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih  pomagača, sačinjenim 6. jula 1946. godine u Mjesnom narodnom odboru Kupres,  navedena su imena žrtava spaljenih 3. avgusta 1942. godine u Begovom Selu.[17]  Pored Boje Gligurić (48), majke dečaka Garana, koji se spasao bekstvom u selo Brda,  u ovom zapisniku navedena su imena i ostalih  žrtava, izvedenih iz Gligurića kuća. Prva na tom spisku je Mara (60), udovica Nike Gligurića, ubijenog u leto 1941. godine. Sledi porodica Vlade Gligurića, Vladina žena Boja (36) i njene kćeri Bosa (10) i Ljuba (5). Među njima je bio i Đorđo (20), sin godinu dana ranije ubijenog Riste Gligurića. Prvo na seoskom putu, a onda i u štali Pane i Dušana Spreme našla se brojna porodica  Đure Gligurića i njegovih sinova Ljube, Anđelka i Marka ubijenih u leto 1941. godine. Sa Smiljanom (60), ženom Đurinom,  spaljene su njene snaje i unuci, deca njenog sina Ljube: Simo (14), Jefa (10), Radomir (8) i Milica (4). Sa svojom decom nestala je u požaru snaja Đure i Smiljane Gligurić, Petra (37), žena Anđelkova, njeni sinovi, Vlado (14) i Dragiša (9) i kćeri Mirjana (16) i Đuka (11). Sa njima je nastradala i treća  snaja Đurina, žena Markova, Boja (30), sa sinom Milanom (8) i kćerima Ljubicom (6) i Nevenkom (4).  Sa bližim i daljim srodnicima spaljen je i starina Ile Gligurić (68) i njegove kćeri Veselka (16) i Zorka (10).[18]

Zajedno sa Gligurićima  na istoj lomači spaljena je većina članova porodice Spremo.  Ova porodica imala je staje u Hrbinama,[19] gde se toga 3. avgusta zatekao jedan broj muškaraca i žena koji su se tamo brinuli o stoci, kosili travu, dok su delovi njihovih porodica, među kojima su bila i deca, ostala u Begovom Selu. Njihova imena navodimo prema Zapisniku od 6. jula 1946. godine. Prvi na spisku je Nedeljko Spremo (39), njegova žena Anđa (40), njihove kćeri Stamenka (17), Stajka (15), Stana (8)  i sin Svetko (8).  Posle njih na spisku je Trivuna (65) žena Laze Spreme. Zatim sledi osmoro dece godinu dana ranije ubijenog Miloša Spreme: Rista (19), Vjera (17), Svetko (16), Risto (14),  Jovo (12), Krstan (10), Zorka (8) i Danica (6). Te večeri izvedena je iz kuće i predata vatri i smrti Milica Spremo (32), žena Ilijina, i njena deca: Božo (10), Bogoljub (7), Milovan (4) i Janja (3). Sa njima je spaljena i Makavija (38), žena 1941. godine ubijenog Marinka Spreme, i njihove četiri kćeri: Anđa (14), Joka (11), Stana (9) i Jela (7). Iz njene kuće komšije Hrvati i ustaše Crne legije izveli su i  Jelu (65), ženu Trifka Spreme. Pridružila im se i Jovanka (31), žena Pere Spreme, i njena deca  Predrag (5),  Mara (3), Nenad (2) i Todora (28), zatim žena Jove Spreme, sa kćerkom Danicom (2). Među svojim rođacima, na seoskom putu, a onda i u štali Pane i Dušana Spreme našao se i Stojko Spremo (63), sin Ostojin. Te večeri spaljena je i porodica Milorada Spreme koga su kupreške ustaše ubile u leto 1941. godine, sa štalom je izgorela njegova supruga Jefa (30), kćerka Nikolija (7) i sin Boro (5). Toga predvečerja zatrta je i porodica Ile (Perinog) Spreme (50) koji je u leto 1941. godine ubijen u šumi Koprivnici. Zajedno sa svojom decom spaljena je Ilina žena Milica (40), kćeri: Ljuba (19), Srpka (18), Finka (16), Ljeposava (14), Dušanka (10) i sinovi Dragomir (8) i Vlado (6). Te večeri bez porodice ostao je i Mirko Spremo, spaljena je Mirkova žena Ruža (38), kćeri Mirjana (17) i Jela (15) i sinovi Mladinko (8) i Dane (5). Sa svojim komšijama i rodbinom te avgustovske večeri spaljena je i Zorka (32), supruga Mihaila Spreme i njene kćerke Radmila (8) i Radojka (2) i sinovi Marinko (6) i Savo (4). Na isti način stradala je i porodica Dane Spreme, njegova žena Anđa (40) i kćeri Smiljka (19) i Obrenija (10). Ovaj spisak završava se imenima porodice Vojka  Vojislava Spreme, gde su u njegovom selu, pred njegovom kućom, spaljeni žena Milica (35), sinovi Mile (17), Momčilo (16), Zdravko (13) i Slavoljub (5) i kćeri Bosiljka (14), Zdravka (10) i Stoja (8). U ovaj spisak uneseno  je neimenovano i nekršteno dvomesečno dete.[20] To dvomesečno dete, bila je Ratka, ćerka Ruže i Mirka Spreme.[21]

Rađeni su posle toga i upotpunjavani novi spiskovi srpskih žrtava  iz Begovog Sela, spaljenih početkom avgusta 1942. godine.  U štali Pane i Dušana Spreme, prema zvaničnom spisku žrtava fašističkog terora Organizacije Saveza boraca Narodnooslobodilačkog rata opštine Kupres, spaljena su 93 Srbina iz Begovog Sela, njih 28 iz porodice Gligurić i 65 iz porodice Spremo.  Među njima najviše je bilo dece, a ostalo su uglavnom činili starci i žene.[22]

Kada je i poslednji Srbin uguran u štalu, vrata štale su zatvorena i navučena spoljašnja reza. Desilo se tada nešto što niko od prisutnih Hrvata iz Begovog Sela, vojnika Kupreške bojne i Crne legije nije očekivao. Pred vratima štale našao se čovek iz komšiluka, domaći Hrvat iz porodice Šarić koja je dala više ustaških koljača, Stojko Šarić, pripadnik Kupreške bojne. On je otvorio vrata štale, pozivajući Srbe da izađu napolje, obrativši se prisutnim Hrvatima, upozoravajući ih da je to što nameravaju da urade bezumno. Iz mraka je izletelo više ustaša, koji su ponovo zatvorili vrata štale, a onda  su se ustremili na Stojka, savladali ga, odveli u mrak, i ubili. Stojko Šarić  je te večeri 3. avgusta 1942. godine bio prva žrtva u Begovom Selu.[23]

O onom šta se dalje događalo svedočili su očevici pred Zemaljskom komisijom za utvrđivanje ratnih zločina, optužnice i sudske presude zločincima koji su učestvovali u ovom zločinu, i saznanja Srba iz Begovog Sela koje su im škrto, u raznim prilikama, pružali njihove komšije Hrvati, koji su bili svedoci ovih zločina. Odmah pošto je savladan Stojko Šarić, štala je zapaljena sa više strana. Suva drvena građa, brvna i krov od šindre brzo su prihvatili vatru. Sudski spisi ne pominju dramu koja se odvijala u štali zahvaćenoj plamenom u kojoj je bilo blizu stotinu ljudi. Može se samo zamisliti kako su u kupreškoj avgustovskoj noći odjekivali krici iz stotinu grla Gligurića i Sprema, kako su cičala deca zahvaćena vatrom bacajući se na grudi majki koje su takođe gorele. Širio se te tihe vedre noći Kupreškim poljem miris sagorelog ljudskog mesa.

U trenucima kada je plamen obuhvatao štalu, kada su ljudski krici i zapomaganja bili najjači desila se još jedna drama koja je obeležila ovaj zločin. Kako stoji u Zapisniku svedočenja o ovom zločinu, datih pred Zemaljskom komisijom u Kupresu početkom jula 1946. godine, stoji i ovaj podatak: „Desilo se tako da je jedna od žrtava bježao iz pojate (zapaljene štale Pane i Dušana Spreme, prim. J. B.)  tri puta i sva tri puta je ponovo bačen u pojatu“.[24]  Kroz otvor na štali, kroz koji se izbacivalo stajsko đubre, Kuprešani ga zovu „kidaonica“,  izvukao se osmogodišnji dečak Mladinko Spremo, sin Mirka i Ruže Spremo. U štali, verovatno blizu toga otvora, našli  su se njegova majka Ruža, sestre Mirjana i Jela, i brat Dane. Osmogodišnji Mladinko, koji je inače bio kočeperan i nemiran dečak, provukao se kroz „kidaonicu“ i pokušao da pobegne i da se sakrije. Njegovo bekstvo primetila je komšinica Ruža Turalija, žena Bože Turalije. Ruža je bila istih godina kao i  Mladinkova majka Ruža.[25] Mirko Spremo i Božo Turalija bili su kumovi.[26] Njihova deca odrastala su zajedno. Mladinko se sakrio u komšijske, kumovske konoplje, a žene Hrvatice iz porodica Turalija, Šarić i Batinić potrčale su za njim da ga opkoljavaju i hvataju, onako  kako se opkoljava i ubija tvor ili lisica kad uđu u kokošinjac. Uhvatila ga je kuma Ruža i predala ustašama koji su ga kroz otvor kroz koji je pobegao ponovo gurnuli u vatru. Mladinko se ubrzo ponovo izvukao i počeo da beži u drugom pravcu. Ponovo su ga primetile komšije i pojurile da ga uhvate. Drugi put uhvatila  ga je žena iz najbližeg komšiluka, Marta Turalija, poznata po nadimku Keškuša (bila je rodom  od Keškić iz Zvirnjačnje, sela koje se nalazi na rubu Ravanjskog polja, na krajnjem jugoistočnom delu Kupreške visoravni). Ponovo su ga kroz isti otvor ugurali u štalu koja je gorela. Mladinko se i treći put izvukao iz zapaljene štale, ali je ponovo uhvaćen i vraćen u vatru.[27]

Obe ove žene, rimokatolkinje i Hrvatice,  Ruža Turalija i Marta Turalija Keškuša, preživele su rat i nastavile život u Begovom Selu, podižući svoju decu. Čim bi izašle iz svojih kuća, to se nije moglo izbeći, prvo ih je dočekivalo zgarište  nekadašnje štale Pane i Dušana Spreme na kome je kasnije podignut spomenik spaljenim Srbima. Oko spomenika svakodnevno su se igrala deca. Svi Srbi i Hrvati iz Begovog Sela znali su da su Ruža  i Keškuša jedne ratne noći hvatale srpskog dečaka i gurale ga u vatru, ali su vlasti Srbima zabranile da o tome govore, a Hrvati su ćutali. Generacije Srba iz Begovog Sela, rođenih posle rata, zapamtile su Keškušu Turaliju po mržnji koja joj je sevala iz očiju. Njih dve, Ruža i Keškuša, redovno su išle u rimokatoličku crkvu, molile se Gospi, nosile krunice, ispovedale se i pričešćivale i za župnike koji su se brinuli o njihovom duhovnom životu bile uzorne hrišćanke.[28]

Sačuvala su se svedočenja o tome kako su Hrvati iz Begovog Sela i ustaše Crne legije proslavili ovaj događaj. Tek što su se utišali krici iz zapaljene štale, dok je drvena zgrada dogorevala, na prostoru  koji je osvetljavalo vatrište počelo je slavlje. Postoje svedočenja da se i u ovom slavlju istakao Franjo Čičak Vrgoč, pored vatrišta i zgarišta klani su jaganjci, okretani su  ražnjevi, pilo se i pevalo.[29]  Pošto je sedište vojnog štaba hrvatske odbrane Kupresa bilo u blizini, to noćno slavlje u Begovom Selu nemoguće je zamisliti bez komandanta odbrane Kupresa, pukovnika Franje Šimića, bivšeg gardijskog oficira jugoslovenske vojske i vanrednog opunomoćenika Ante Pavelića za područje velikih župa Plive  i Rame, Lašve i Glaža.[30]  Morali su tu biti i pukovnik Jure Francetić, osnivač i komandant Crne legije,[31] Rafael Boban, zamenik komandanta Crne legije,[32] Adalbert Mikolji, oficir bivše jugoslovenske vojske, i komandant Kupreške bojne.[33] U tom veselju mora da je učestvovao je i najmlađi ustaša Crne legije, četrnaestogodišnji dečak Suljo Efendić u crnoj ustaškoj uniformi, koji je uglavnom bio u pratnji komandanata Crne legije. Njemu su dovodili srpske žrtve i Suljo ih je klao, uveseljavajući prisutne.[34] Nije isključeno da je Suljo Efendić gledao kako beži iz zapaljene štale, koju godinu mlađi, Mladinko Spremo.

Nemoguće je takvo slavlje zamisliti bez  otinovačkog župnika, don Mirka Radoša. Kada se vatrište na mestu gde je bila štala Pane i Dušana Spreme samo žarilo, kada su utihnuli samrtni krici Srba iz Begovog Sela, kada se miris pečenja sa ražnja u avgustovskoj kupreškoj noći mešao sa mirisom spaljenih ljudskih tela, počelo je veselje.[35] Veselje nije moguće zamisliti bez hercegovačke gange. Veselilo se sve do jutra, a onda su se hrvatski vojnici Kupreške bojne i Crne legije, vatreni rimokatolici, uputili na jutarnju misu u obližnju otinovačku crkvu  svetoga Ive. Misu je služio fra Mirko Radoš, a na kraju mise usledila je propoved kada je otinovački župnik hvalio sinoćnji podvig i vatru u kojoj su po zasluzi i božijoj promisli nestali patareni, nevernici i šizmatici. Na kraju je, što je u prve dve ratne godine, činila većina rimokatoličkih sveštenika, oprostio grehe svima onima koji su učestvovali u spaljivanju Srba iz Begovog Sela.[36]

Već sutradan, na mestu gde se do juče uzdizala štala Pane i Dušana Spreme, ispod pepela i žara stvorila se čvrsta masa nastala od sagorelih ljudskih tela i ostatka kostiju koje su se topile na velikoj vatri. Ta masa se, kako se vatrište hladilo, stvrdnjavala, i iz nje se širio miris spaljenog ljudskog mesa. Ostala su svedočenja da se ovaj miris sa tog  vatrišta osećao godinu dana.[37]  Zapamćeno je da je noću, zbog fosfora u ostacima  spaljenih kostiju ili nečeg drugog, ovo zgarište nekoliko godina posle rata čudno svetlilo. A krajem rata i u prvim posleratnim godinama, zbog toga mirisa, iznad zgarišta su se vile neke crne ptice koje su doletale sa Stožera.[38] 

Izvor: NOVA ZORA, br. 63, jesen, 2019, str. 182 – 191

[1] Kupreška visoravan uzdiže se na nadmorskoj visini od 1200 metara. Eliptičnog je oblika i pruža se u pravcu istok – zapad. Razdaljina od vrha planine Raduše koja je na istoku i planine Vitoroge na zapadu iznosi pedesetak kilometara, dok je razdaljina u pravcu sever – jug petnaestak do dvadesetak kilometara. Sa severa, severoistoka i istoka ovaj prostor se geografski vezuje sa gornjovrbaskom dolinom sa Bugojnom u sredini, sa istoka Gornjim Vakufom, jugoistočno sa Ramom i Prozorom, sa juga Duvnom sa jugozapada Livnom. Na zapadu je Kupreška visoravan geografski povezana za srpske prostore Glamoča i Šipova (Janja) i dalje Bosanskom Krajinom. Većinu stanovništva Kupreške visoravni činili su Srbi i oni su u svom vlasništvu imali oko 70 odsto privatnog zemljišta.

[2] Sredinom juna 1942. godine na Kuprešku visoravan, u srpska sela su iz centralne i jugoistočne Bosne, planinskim pojasom koji spaja Hercegovinu i Bosnu, stigle partizanske proleterske brigade: Prva, Druga, Treća, Četvrta i Peta proleterska brigada u čijem su se sastavu uglavnom borili borci iz Srbije i Crne Gore. Pridružila im se i Deseta hercegovačka brigada. Pre nego što su stigli na Kupres, proleteri su zazuzeli Konjic, Ramu i Gornji Vakuf, ušli u Bugojno, zaposeli Prozor. Sa Kupreške visoravan krenuli su u uspešno osvajanje Duvna i Livna, čime su ujedno  „otvorili vrata“ Bosanske, Kninske i Imotske Krajine. Odatle su stezali obruč oko Kupresa koga su branile  Crna legija, Sedamnaesta ustaška bojna, delovi Devete domobranske pukovnije i domaći kupreški Hrvati iz Kupreške bojne. Partizani nisu uspeli tada da zauzmu Kupres, u borbama koje su se vodile tokom dve uzastopne noći 11 i 12. i 13. i 14. avgusta ginulo se na obe strane. Partizanski gubici bili su veći. Posebno je tada stradala Četvrta crnogorska brigada, Vladimir Dedijer, Dnevnik, Beograd, 1951, str. 178 – 229; Dušan Karić, Od Rudog do Jajca, Beograd, 1984, str. 147 – 164;  Čedomir Minderović,  Za Titom, Beograd, 1945, str. 114 – 124; Mesud Hotić, Borbe za Kupres, avgusta 1942. godine, Glasnik Vojnoistorijskog instituta, 5/1953, str. 70 – 82; Davor Marijan, Borbe za Kupres 1942, Pohod proleterskih brigada i Borbe za Kupres u ljeto 1942. godine, Zagreb, 1999.

[3]Borivoje Ž. Milojević, Kupreško, Vukovsko, Ravno i Glamočko polje, Srpski etnografski zbornik SKA, Naselja i poreklo stanovništva , knjiga 13, Beograd, 1923, str.. 80 – 81.

[4] Prema spiskovima objavljenim u knjizi Kupres u Drugom svjetskom ratu 1941 – 1945 Nedeljka Zrne u redovima Kupreške bojne, u ustaškim i nemačkim uniformama i kao posleratni križari, na prostoru od Drine do Blajburga poginula su 52 Hrvata iz Begovog Sela, dok je 15 preživelo rat. Najviše je poginulih, 22,  iz porodice Turalija, Nedeljko Zrno, Kupres u Drugom svjetskom ratu, str. 28, 35 – 36,  64 – 68.

[5] .Dokumenti o protunarodnom radu i zločinima jednog dijela rimokatoličkog klera, Zagreb, 1946, str. 214; Viktor Novak, Magnum crimen, reprint izdanje, Beograd, 1986, str. 674; Milan Bulajić, Ustaški zločin genocida 4, Beograd, 1989, str. 741 – 743; Ljubo Anđelić, Livanjska legenda, 106; Opći šematizam Katoličke crkve u Jugoslaviji, Sarajevo, 1939,  146

[6] Dokumenti o protunarodnom radu, 214; Bulajić, 741 – 743;

[7] Mjesni narodni odbor Kupres, Zapisnik sastavljen dne 6. jula 1946. pred Zemaljskom komisijom za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača u Bugojnu, srez Bugojno, okrug Travnik, Arhiv Jugoslavije, fond br. 110, dos. 5489.  

[8] Svedočenja kupreških Hrvata Ante Pavića, Matka Ravanjčića i Pere Papaza, muslimana  Beće Kičina i Srbina Mirka Spreme, Mjesni narodni odbor Kupres, Zapisnik sastavljen dne 6. jula 1946. pred Zemaljskom komisijom za utvrđivanje  zločina okupatora i njihovih pomagača u Kupresu, srez Bugojno, okrug Travnik, Arhiv Jugoslavije, Fond. br. 110, fasc. Br. 25544, dos. br. 5002; Optužnica javnog tužioca okružnog suda u travniku br. E: 170/47 podignuta protiv Čičak Franje zvanog Vrgoč, Arhiv Jugoslavije, fond 110, fasc. br. 821.

[9] Poganac ili Pogana glavica je  vis koji se kao čir uzdiže na istočnom rubu Kupreškog polja, između Kupresa i Brda

[10] Kazivanje Dane Spreme (1946), nastavnika matematike koji je radni vek proveo u kupreškoj osnovnoj školi. Dane je sin Mirka Spreme (1904 – 1979) čija su žena i troje dece spaljeni u Begovom Selu. Mirko je tokom rata bio u partizanima, posle rata vratio se na svoje kućište gde se ponovo oženio i izrodio porod. Odmah posle rata svedočio je o zločinima koje su u Begovom Selu, Odžaku i Kupresu počinili kupreške ustaše i Crna legija. Uz priče o ovim stradanjima stasao je i njegov sin  Dane.

[11] Kazivanje Dane Spreme.

[12] Mjesni narodni odbor Kupres, Zapisnik sastavljen dne 6. jula 1946. pred Zemaljskom komisijom za utvrđivanje  zločina okupatora i njihovih pomagača u Kupresu, srez Bugojno, okrug Travnik, Arhiv Jugoslavije, Fond. br. 110, fasc. Br. 25544, dos. br. 5002; Optužnica javnog tužioca Okružnog suda u Travniku br. E: 170/47 podignuta protiv Čičak Franje zvanog Vrgoč, Arhiv Jugoslavije, Fond 110, fasc. br. 821; Kazivanje Dane Spreme.

[13] Jovo Bajić, Perunov trag na Lupoglavskom jezeru, Novi Sad, 1995, st. 27 – 36.

[14] Mirko Gligurić Garan (1928 – 2014) završetak Drugog svetskog rata dočekao je u izbeglištvu u Smederevu u Srbiji, odakle se po svršetku rata vratio u svoje selo, zasnovao porodicu, izrodio decu. Život je proživeo sa komšijama Hrvatima među kojima je bilo i onih koji su mu ubili oca i brata, i spalili majku.  U jesen 1994, posle izgona Srba sa Kupreške visoravni, izbegao je u Srbiju, u Mladenovac, gde je umro 2014. Kazivanje Garanovog sina Duška Gligurića (1957  ).

[15] Kazivanje Duška Gligurića, sina Mirka Gligurića Garana. 

[16] Kazivanje Dane Spreme;  

[17] Zapisnik sastavljen dne 6. jula 1946. pred Zemaljskom komisijom za utvrđivanje  zločina okupatora i njihovih pomagača u Bugojnu, srez Bugojno, okrug Travnik, Arhiv Jugoslavije, Fond. br. 110, fasc. br. 25544, dos. br. 5002.

[18] Isto.

[19] Hrbine su prostrani, neravni, bezvodni predeo  između Kupreškog i Glamočkog polja, nepodesan za stalna naselja, a zbog bogatih pašnjaka i ukosa pogodan za stočarenje. Većina imućnih kupreških porodica imala je staje u Hrbinama, a pored staja podizane su i kuće za stanovanje. Na hiljade grla stoke, ovaca, goveda i konja u vreme dok zemljište nije pod snegom, uzgajan je u Hrbinama. Stoka koja  se nije muzla i koja nije bila za prodaju, zimovala je u Hrbinama. O njima su se zimi brinuli uglavnom mlađi članovi porodica, koji su stanovali u kućama (kućaricama) podignutim pored staja, Ing. J. Popović, Ljetni stanovi (naselja) na planini Hrbljini, Glasnik zemaljskog muzeja Kraljevine Jugoslavije, Sarajevo, druga sveska, 1939, str. 61 – 62; Kupreški Sabornik, 2 – 3, Beograd – Novi Sad, 2006, 265 – 294. 

[20] Zapisnik sastavljen dne 6. jula 1946. pred Zemaljskom komisijom za utvrđivanje  zločina okupatora i njihovih pomagača u Bugojnu, srez Bugojno, okrug Travnik, Arhiv Jugoslavije, Fond. br. 110, fasc. br. 25544, dos. br. 5002.

[21] Kazivanje  Dane Spreme

[22] Na zvaničnom spisku civilnih žrtava Drugog svetskog rata, koji se čuvao u Opštinskoj organizacija Saveza boraca Narodnooslobodilačkog rata iz Kupresa,  bilo je 107 imena iz Begovog Sela. Na tom spisku bila su i imena onih koji su spaljeni 3. avgusta 1942. godine: Gligurić Aćima Boja, (1887); Gligurić Spase Smiljana ( 1877); Gligurić Bože Petra (1902); Gligurić Marka Boja (1892); Gligurić Anđelka Mira (1924); Gligurić Anđelka Vlado (1928) ; Gligurić Anđelka Đuka (1930) ; Gligurić Anđelka Dragiša (1937); Gligurić Marka Milan (1936); Gligurić Ljuba (1908) ; Gligurić Stoja (1937); Gligurić Mitra Ile; Gligurić Ile Veselinka (1924); Gligurić Ile Zorka (1922); Gligurić Đure Ljubo; Gligurić Laze Stana (1941) ; Gligurić Ljube Simo (1928); Gligurić Ljube Jefa (1937); Gligurić Ljube Radovan (1939); Gligurić Ljube Milica (1935); Gligurić Trifka Nikola (1877); Gligurić Bože Boja (1912); Gligurić Vlade Bosa (1940); Gligurić Vlade Lazo (1939); Gligurić Vlade Ljubica (1941); Gligurić Spasoje Mara (1882); Spremo Steve Zorka (1911); Spremo Mihajla Radojka (1937); Spremo Mihajla Marinko (1938); Spremo Mihajla Savo; Spremo Vukana Ruža (1907); Spremo Mirka Mirjana (1925); Spremo Mirka Jela (1927); Spremo Mirka Mladenko ( 1935); Spremo Mirka Dane (1938); Spremo Mirka Danica (1940); Spremo Vuje Trivuna (1882); Spremo Miloša Risto (1929; Spremo Miloša Vera (1925); Spremo Miloša Rista (1922); Spremo Miloša Savo (1930); Spremo Miloša Zorka (1934); Spremo Miloša Krstan (1938); Spremo Miloša Danica (1936); Spremo Mije Anđa (1902); Spremo Dane Smilja (1925); Spremo Dane Brena (1929); Spremo Steve Anđa (1909); Spremo Nedeljka Anđelka (1925); Spremo Nedeljka Stajka (1927); Spremo Nedeljka Svetko (1934); Spremo Nedeljka Stana (1936); Spremo Nikole Milica (1907); Spremo Vojislava Momčilo (1927); Spremo Vojislava Bosiljka (1930); Spremo Vojislava Ostoja (1936); Spremo Vojislava Zdravka (1938); Spremo Vojislava Slavoljub (1940); Spremo Vojislava Boro (1934); Spremo Sime Jefa (1912); Spremo Milorada Nikodija; Spremo Milorada Miroslav (1938); Spremo Pere Ile (1897); Spremo Koste Milica (1909); Spremo Ile Ljuba (1922); Spremo Ile Srpka (1926); Spremo Ile Finka (1924); Spremo Ile Ljeposava (1937); Spremo Ile Stana (1940); Spremo Ile Drago (1935); Spremo Ile Dušanka (1939); Spremo Ile Vlado (1932); Spremo Ostoje Stojan (1882); Spremo Krstana Jela (1872); Spremo Jove Todora (1912); Spremo Jove Danica (1934); Spremo Marka Jovanka (1917); Spremo Pere Predrag (1940); Spremo Pere Nenad (1941); Spremo Pere Mara (1939);  Spremo Marka Makavija (1941); Spremo Marinka Anđa (1929); Spremo Marinka Joka (1931); Spremo Marinka Jela (1935); Spremo Marinka Stana (1937); Spremo Krstana Svetko (1935); Spremo Marka Milica (1912); Spremo Ilije Božo (1932); Spremo Ilije Janja (1939); Spremo Ilije Milan (1940); Spremo Ilije Bogoljub (1941).

[23] Kazivanje Dane Spreme. Ime  pripadnika Kupreške bojne Stojke Šarića pominje i Nedeljko Zrno: „Stojko Šarić, sin Rade, rođen 1900 godine u Begovu Selu. Oženjen sa Katom Kuštro, rodili djecu: 3 sina i 3 kćeri. Učesnik  II svj. Rata od 1941 godine u Postrojbi Kupreška bojna. Poginuo  zaklan u kući 1942 godine sa ženom skupa zaklan.“ Nedeljko Zrno, Kupres u Drugom svjetskom ratu,  str.  65. 

[24] Zapisnik sastavljen dne 6. jula 1946. pred Zemaljskom komisijom za utvrđivanje  zločina okupatora i njihovih pomagača u Bugojnu, srez Bugojno, okrug Travnik, Arhiv Jugoslavije, Fond. br. 110, fasc. br. 25544, dos. br. 5002.

[25] Kazivanje Dane Spreme.

[26] Ovde nije reč o crkvenom, nego o narodnom kumstvu između pripadnika dveju vera, takozvanom „šišanom kumstvu“,  Srpski mitološki rečnik, Beograd, 1970, str. 189 – 190.

[27] Kazivanje Dane Spreme.

[28] Kazivanje Dane Spreme.

[29] Optužnica javnog tužioca Okružnog suda u Travniku br. E: 170/47 podignuta protiv Čičak Franje zvanog Vrgoč, Arhiv Jugoslavije, fond 110, fasc. Br. 821.

[30] Davor Marijan, Borbe za Kupres 1942, str. 198.

[31] Isto, 200.

[32] Isto, 243.

[33] Isto, 248.

[34] Ljubo Anđelić, Livanjska legenda, str. 37 – 38;  Davor Marijan, Borbe za Kupres, str. 158; Nedeljko Zrno, Kupres u Drugom svjetskom ratu, 262.

[35] Optužnica br. E: 170/47 podignuta protiv Čičak Franje zvanog Vrgoč, Arhiv Jugoslavije, Fond 110, fasc. br. 821.

[36] Dokumenti o protunarodnom radu i zločinima jednog dijela katoličkog klera,  str. 214.

[37] Kazivanje Dane Spreme.

[38] Jovan Rudić, Sovjetski oficir Anđelko Spremo, Kupreški sabornik 4 – 5, Beograd – Novi Sad, 2008, str. 257.