Serbian
Armenian
Croatian
Dutch
English
French
German
Greek
Hebrew
Hungarian
Italian
Norwegian
Polish
Russian
Slovenian
Spanish
U dokumentu koji se čuva u Arhivu Jugoslavije (Fond 100, F16-49) Jovan Aleksić (1883, Kumanovo) autentično je svedočio o položaju Srba u Južnoj Srbiji s kraja 19. i s početka 20. veka. On svedoči da je u periodu od 1876. do 1890. godine bilo u Turskoj carevini velikih previranja i vidnih znakova buđenja nacionalne svesti kod „podvlašćenih“ naroda. Taj talas naročito je zahvatio srpski narod za vreme i posle srpsko-turskog rata i oslobođenja Leskovca, Vranja itd. Uzrok je, prema mišljenju Aleksića, u tome što je položaj srpskog naroda bio najteži.
Milutina kraj Kumanova
Pravo na srpsko ime
Grci i oni koji su se osećali kao Bugari, ili oni koje je zvanična turska politika „takvim pravila“ imali su prava da se zovu imenom Grka i Bugara, da imaju svoje škole i da u crkvama na grčkom i slovenskom jeziku službu obavljaju. Ime Srbin značilo je što i buntovnik i kao takvo bilo je zabranjeno i progonjeno. Naši očevi i dedovi prisiljavani su da se izjasne kao Bugari ili da uzmu ime grkomana.
Jovan Aleksić je zapisao: „Otvaranje škola nije nam dozvoljavano, dovođenje srpskih učitelja zabranjeno, u crkve nismo puštani, svoje sveštenstvo nismo mogli imati, pa prema tome i služba božija vršena je na grčkom jeziku, ili po uzoru grčkom.“
Asimilacija Srba
On je svedočio i o metodama asimilovanja Srba. Mitropoliti Grci okupljali su oko sebe najučenije naše ljude i uticajem svojim, otvaranjem grčkih škola, ženidbom i udajom uspevali mnoge od njih da odnarode.
Protiv ovog i drugih vidova asimilacije javio se autentičan otpor lokalnog stanovništva: „Protivu svega ovoga javlja se jedan spontani pokret od Pljevlja do Soluna i od Struge do Kukuša. Ova reakcija bila je uperena protiv svih koji su stajali na putu da se Srbin Srbinom zove, da i on može imati svoje srpske škole, svoje učitelje, svoje crkve i obavljati pravoslavnu službu. U njima, svoje sveštenike, pa i svoje mitropolite.“
Spontana akcija sve više se pretvarala u organizovani otpor. Delegacije Srba odlazile u valijske centre, podnosile molbe, žalbe, energično zahtevale za svoj narod prava koja su se i drugima prećutno ili javno priznavala.
Sukobi „od malih nogu“
Pokret je pomagala i diplomatija Kraljevine Srbije. Kumanovo i šira okolina grada bili su u centru tih događaja zato što je procenat hrišćanskog stanovništva u odnosu na muslimansko stanovništvo bio nesrazmerno veći i što su hrišćani po osećanju bili Srbi.
U Kumanovu bilo je oko 600 srpskih porodica. Aleksić dalje tvrdi: „Posvednevno u sukobima dece bilo sa Turčićima, koji su nas rajom nazivali, bilo sa decom iz egzarhističkih porodica, bilo je razračunavanja i krvavih glava. Ovo je zahvatilo i starije ljude. I sad je pred mojim očima slika, kada su mnoge stotine ljudi, na čelu sa svojim prvacima, bez svoje crkve, pošli da oduzimaju Crkvu Sv. Bogorodice u Kumanovu, koju su Turci dodelili egzarhistima i za grčko služenje. Dve čete i više vojnika sa bajonetima na puškama opkolile su bile crkvu i odbijale navalu naroda. Narod je i pored toga, i ako goloruk, navalio, naticao se na bajonete, tako probio kordon i preko u krvi ogrezlih tela ušao u crkvu i prvi put zapevao i zahvalio Bogu na svom jeziku.“
Usledila su hapšenja, osude i ubijanje jednog broja prvaka u okolini kao odgovor na ovaj pokret. Otpor je ipak dao određene rezultate. Još pre 1890. i posle te godine počinje otvaranje srpskih osnovnih škola, dovođenje učitelja školovanih u Srbiji, dovođenje i srpskih sveštenika.
Verska i nacionalna svest imala je veliki značaj, bila je izvor snage i upornosti. Po Jovanu Aleksiću veliku ulogu su igrali mladi: „Srpska pesma počela je da se ori, sa njom da se i duh jača i čeliči, a da želje idu sve dalje i dalje. I nehotice mi deca tog vremena vrlo brzo počeli smo da sazrevamo i da se u skladu sa vremenom i tadašnjim prilikama zanosimo mišlju da treba što pre i na nas da dođe red, te da tako i naša pregnuća za narod i njegovo dobro i slobodu u pokret stave.“
Autor: Dragan Kolarević
Izvor: RTS
