Izvještaj o konferenciji

English

U organizaciji Udruženja potomaka i poštovalaca žrtava kompleksa ustaških logora Gospić-Jadovno 1941., te suorganizaciji Instituta za savremenu istoriju iz Beograda i Akademije nauka i umjetnosti Republike Srpske, u Vijećnici banjalučkog Banskog dvora 24. i 25. juna 2011. održana je Prva međunarodna konferencija o kompleksu ustaških logora Gospić-Jadovno 1941.
U radu konferencije sudjelovalo je pedesetak učesnika i sudionika iz Srbije, Hrvatske, Izraela, Sjedinjenih Američkih Država, Italije, Njemačke, Rusije, Austrije, Srpske i drugih zemalja.

Konferenciju je otvorio predsjednik organizacionog Odbora konferencije Dr Dušan Bastašić a slijedila su pozdravna obraćanja predstavnika suorganizatora, Prof. Dr Rajka Kuzmanovića, predsjednika Akademije nauka i umjetnosti R. Srpske i Prof. dr. Momčila Pavlovića, direktora Instituta za savremenu istoriju iz Beograda. Učesnike konferencije je u ime Svetog arhijerejskog sabora SPC pozdravio izabrani Episkop Lipljanski arhimandrit Jovan Ćulibrk. Otac Jovan je ujedno obavijestio skup da je odlukom uprave Yad Vashema, ova konferencija uvrštena u prvi razred važnosti međunarodnih znanstvenih skupova o Holokaustu.

Konferenciju je pozdravio izaslanik Predsjednika R. Srbije gospodin Mlađan Đorđević kao i izaslanik Predsjednika R. Srpske, Senator gospodin Arie Livne.

Uvodno izlaganje je podnio Dr. Đuro Zatezalo, istoričar koji je dobar dio svojeg radnog vijeka posvetio izučavanju tragedije Gospićkog sistema ustaških logora, što je rezultiralo dvjema kapitalnim knjigama na tu temu. Učesnici skupa su mu odali posebno priznanje za njegove napore u istraživanju i opisivanju jadovničke i paške tragedije s početka II. svj. rata na ovim prostorima. Na konferenciji je odano priznanje i zahvalnost Dr Zatezalu na svim naporima za nezaborav žrtava ustaškog sistema logora Gospić, prvog logora smrti u zločinačkoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, koji je postojao od 11. aprila do 21. avgusta 1941.

Slijed sistematskog masovnog ubojstva nedužnih ljudi u ratnoj Hrvatskoj nema diskontinuiteta i traje do 22. aprila 1945. i proboja posljednjih jasenovačkih logoraša, jer su poslednji preživjeli logoraši s Paga i Jadovna, ujedno i prvi logoraši Jasenovca. Prema dugogodišnjim istraživanjima dr. Zatezala, za vrijeme postojanja gospićkog sistema logora smrti u dosad evidentirane 33 bezdane jame na Velebitu, od kojih je Šaranova jama kod Jadovna progutala najviše žrtava, te samog logora Gospić (zatvor, sabiralište na željezničkoj stanici), logora Ovčara pokraj Gospića, zatim logora kod Risove Glave, logora Slana i logora Metajna, i logora Stupačinovo kod Baških Oštarija, ubijene su ukupno 40.123 žrtve (38.010 Srba, 1998 Jevreja, 88 Hrvata, 11 Slovenaca, devet Muslimana, dva Mađara, dva Čeha, jedan Rus, jedan Rom i jedan Crnogorac).
Konferencija se nije zadržala samo na neposrednoj jadovničkoj i paškoj tragediji, već je ta problematika postala polazište za raznorodna stručna izlaganja, koja su za svoju osnovicu imala pamćenje, sjećanje i proučavanje Genocida, Holokausta, ali i istorijski revizionizam, koji poput pošasti hara istočnom Evropom, od Baltika do Crnog mora, pri čemu Balkan nije izuzetak, Hrvatska posebno.

Nakon uvodnog izlaganja Dr. Đure Zatezala slijedila je konferencijska sesija pod nazivom „Sjećanje nije dovoljno“ pod predsjedanjem izabranog episkopa lipnjanskog i patrijarhova vikara vladike Jovana (Ćulibrka).
U okviru prve sesije izlagali su: predsjednik Saveza jevrejskih opština Srbije Aleksandar Nećak (referat „Sjećanje nije dovoljno“); bivši predsjednik Saveza jevrejskih opština BiH i stručni savjetnik na Hebrejskom univerzitetu iz Jerusalima Ivan Čerešnješ (referat „Sjećanje kao ideologija u društvima koja se mijenjaju – ‘Nikad više’ kao paradigma sjećanja na Holokaust’“); predavač s Bečkog univerziteta politolog dr. Ljiljana Radonić (referat „Rat sjećanja na postjugoslavenskom prostoru“), a univerzitetski predavač na katedri političkih znanosti s Ball University iz Sjedinjenih Država dr. Francine Friedman pročitala je pismo Konferenciji izvršnog direktora Centra Simon Wiesenthal iz Jeruzalema dr. Efraima Zuroffa (koji je trebao održati referat „Značaj pravde poslije Holokausta u Istočnoj Europi nakon pada komunizma“), nakon čega je gospodin Salamon Jazbec sa Margelovog instituta iz Zagreba progovorio skupu o Slučaju Ašner i značajnim društvenim porukama koje odašilja njegovo nekažnjavanje u Hrvatskoj i Austriji.

Gospodin Jazbec je govorio o potrebi kažnjavanja ratnih zločina iz doba Holokausta, te iz doba genocidnog stradavanja srpskog naroda u zločinačkoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Njegovo izlaganje je koincidiralo s objavom smrti ustaškog ratnog zločinca Milivoja Ašnera, koji je u 99. god. života nekažnjen umro u Celovcu, njegovom boravištu nakon bijega od hrvatskih pravosudnih vlasti s početka jula 2004. godine. Izlaganje je popraćeno s velikim interesom punog auditorija. Kao predstojnik predstojništva gradskog redarstva u ratnoj Požegi, Milivoj Ašner odgovoran je i za deportacije nevinih građana Požeštine u sistem ustaških logora Gospić-Jadovno, temeljem zločinačkog rasnog zakonodavstva i genocidne politike ustaške NDH.

Referat A. Nećaka je dao neke pouke koje valja izvući iz svega što je proteklih desetljeća učinjeno i neučinjeno po pitanju očuvanja sjećanja na Holokaust u Srbiji i drugdje na Balkanu, s rezimeom – sjećanje nije dovoljno. Uz sjećanje i obilježavanje, ne treba zanemariti istraživanje i edukaciju, posebno u svjetlu činjenice da je već prošlo 66 godina od kraja II. svj. rata, pa mlade generacije nisu u dovoljnoj mjeri svjesne svih događanja na ovim prostorima 1941-45. „Kad jedno društvo ne educira mlade, stvara mogućnost i otvara prostor za pojave netolerancije, ksenofobije, rasizma, mržnje i antisemitizma“, kako je istakao u svom radu. Uz to, u svom referatu dr. Zuroff još dodaje da je potrebno i dovođenje zločinaca iz doba Holokausta pred lice pravde, osvješćivanje momenta kolaboracije, prihvaćanje krivice, ali i restitucija.
Čerešnješ je uz pomoć bogate i krajnje upečatljive videoprezentacije nastojao objasniti kako „premostiti historiju i kolektivno pamćenje Jevreja i nejevrejskih zajednica koje postoje u istom okruženju“. To je i konkretno izložio na primjerima (ne)očuvanja jevrejskih grobalja i monumenata iz NOB-a, odnosno obilježjima stradanja Jevreja u II. svj. ratu na Balkanu, kao i genocidnih stradanja Srba, te drugih naroda.
Vrijedan referat dr. Radonić izazvao je reakcije i plodnu diskusiju, replike i pojašnjenja, što je iznimno korisno i što daje dodatnu dimenziju zanimljivosti ovakvim skupovima; karakter Konferencije bez određenih kontroverzi ne bi bio potpun, a oblik markantan. Temeljna teza referata Ljiljane Radonić jest da „pojedinci i kolektivi sjećanje na prošlost koriste za svrhe sadašnjosti, pamte samo one događaje koje mogu ugraditi u svoju sliku o sebi ili vlastitoj grupi“, uz finalnu zapitanost, hoćemo li se „u ‘ratu sjećanja’ uspjeti udaljiti od argumentacije da uvijek samo ONI manipulišu prošlošću, dok smo MI samo nevine žrtve“. Za pretpostaviti je da bi njen referat izazvao iste reakcije i da je održan pred drugom publikom u Zagrebu ili Beogradu ili Sarajevu, Ljubljani, Skopju, Novom Sadu, Podgorici, Prištini…… Iz te perspektive shvatanja problematike, ne treba čuditi da se jedna „strana“ osjeća pogođenom, iako ne bi trebala, jer su sve strane na podjednak način tangirane.

Druga sesija „Izvori, dokumenti i svjedočanstva“ održana je pod predsjedanjem direktora Instituta za savremenu istoriju iz Beograda prof. dr. Momčila Pavlovića, a na njoj smo imali priliku odslušati referate: mr. Jovana Ćulibrka iz Jerusalima („Memoari, autobiografije i biografije pripadnika savezničkih misija u okupiranoj Jugoslaviji kao izvori za istraživanje 1941. godine i Jadovna“); talijanska istoričarka i urednica TV-kuće RAI World Mila Mihajlović(„Talijanski izvori – Dokumenti o masakru Srba u Dalmaciji, Lici i Kninskoj krajini /1941-1943/); te pravoslavni sveštenik u Armiji BiHDragan Šućur („Stradanje sveštenstva Srpske pravoslavne crkve u sistemu ustaških logora Jadovno-Gospić 1941. godine“).
Doktorant na Hebrejskom univerzitetu u Jerusalimu mr. Jovan Ćulibrk naglasio je u svom referatu značaj recentnih otvaranja arhiva koji su dosad bili nedostupni, pa čak i nepoznati. Kako navodi: „Posebno značajnu grupu izvora čine oni čiji su autori ili protagonisti Jevreji iz Palestine koji su učestvovali u različitim britanskim misijama, najčešće onim koje je organizovalo MI9, obavještajno odjeljenje koje je bilo specijalizovano za spašavanje oborenih pilota. S obzirom da je u njihov zadatak ulazilo i spašavanje Jevreja koje zateknu na teritorijama na kojima su djelovali, oni su obraćali pažnju na stratišta i logore.“
Referat Mile Mihajlović je bio najiscrpniji od svih koji su izloženi na konferenciji, uz uvodni referat dr. Zatezala. U njemu je iznešeno iznimno mnogo novih saznanja, između ostalih i o Jadovnu i stratištima na Pagu, a do kojih je došla istražujući kroz više godina talijanske vojne arhive u samoj Italiji. Njezino obimno istraživanje se nastavlja. Očekujemo nove rezultate i rezimee u stručnim publikacijama koje priprema.
Sveobuhvatan je bio i referat banjalučkog sveštenika Dragana Šućura o stradanju pravoslavnog sveštenstva u sistemu ustaških logora Jadovno-Gospić 1941. Prema njegovim podacima, u nekoliko mjeseci postojanja logorâ, u njima je ubijeno: dva arhijereja, pet jeromonaha, 56 sveštenika, dva đakona, dva kaluđera, dva bogoslova i jedan pravoslavni teolog.
Treća sesija prvog radnog dana Konferencije „Kontekst Drugog svjetskog rata“ održana je pod predsjedanjem akademika Nikole Popovića. Referati: istoričar dr. Kiril Feferman s Moskovskog Centra za proučavanje Holokausta i član Komisije za dodjelu medalja pravednika među narodima Yad Vashema („Nacistički ‘Divide et impera’ – Usporedba sovjetskog i jugoslavenskog slučaja 1941. godine“); istoričar dr. Filippo Petrucci s Univerziteta u Cagliariju („Talijanska okupacija Tunisa i Jugoslavije: Razlike i sličnosti u odnosu prema Jevrejima“); te istoričar prof. dr. Raphael Israeli s Hebrejskog univerziteta u Jerusalimu („Islam na Balkanu pod njemačkom okupacijom“).
Dr. Feferman je izložio zanimljiv referat uz projekciju nekoliko ekskluzivnih kratkih filmova iz ruskih arhiva o ulascima nacističke vojske u pojedine gradove okupirane Evrope, pa tako i u Zagreb i Sarajevo.
Dr. Petrucci je također imao interesantan referat o sudbini i različitim sudbinama pojedinih jevrejskih zajednica u Tunisu, Alžiru i Jugoslaviji, te različit tretman dvije zajednice u Tunisu, autohtonih tunižanskih Jevreja i jevrejske zajednice talijanskih Jevreja u Tunisu, porijeklom iz Livorna.
Dr. Israeli je izložio treći zanimljiv referat o stavu islamske zajednice u II. svj. ratu na Balkanu naspram Srba i Jevreja, te utjecaja jerusalimskog muftije na promjenu dominantnog stava muslimanske zajednice Bosne i Hercegovine od kritiziranja, pa i odupiranja ustaškom i nacističkom teroru nad Srbima i Židovima u Bosni i Hercegovini – što je bilo iskazano u rezolucijama pojedinih muslimanskih zajednica po gradovima – pa sve do aktivnog učešća u ustaškim i nacističkim formacijama koje su išle i na Staljingrad, ali i vršile masovne zločine nad Srbima i Jevrejima u Bosni i Hercegovini (Handžar-divizija).
Poslednja sesija prvog radnog dana „Jadovno u politici i ideologiji NDH“, pod predsjedavanjem stručnjaka za politiku Istočne Europe, s naglaskom na područje bivše Jugoslavije, politologa prof. dr. Francine Friedman s Ball State University iz SAD-a, referate su održali: istoričar dr. Milan Koljanin viši stručni suradnik Instituta za savremenu istoriju iz Beograda („Logor Gospić u hrvatskoj nacionalno-rasnoj politici 1941. godine“); te dr. Mladenka Ivanković viša stručna saradnica Instituta za noviju istoriju Srbije i savjetnik Jevrejskog istorijskog muzeja iz Beograda („Jadovno – ‘Arijanizacija kulturnog ozračja ‘ Nezavisne Države Hrvatske – Jevrejski intelektualci i studentska omladina među prvim žrtvama masovnih egzekucija“). Odlični Referati dr. Koljanina i dr. Ivanković dadoše jasnu i široku ilustraciju pozadine i višedimenzionalnosti ustaške rasne i nacionalne politike, odnosno ideologije neposredno nakon stvaranja zločinačke NDH, ali i kasnije.

Početna sesija drugog radnog dana Konferencije „Kaleidoskop uvida“, pod predsjedavanjem dr. Filippa Petruccija, nije imala najavljeni referat direktorice udruženja građana iz Zagreba CENDO dr. Melite Švob („Židovi stradali u Jadovnom“), koja nije prisustvovala Konferenciji iz zdravstvenih razloga a referat višeg kustosa Muzeja žrtava genocida iz Beograda i Kragujevca dr. Jovana Mirkovića, pročitala je na kraju pete sesije drugi kustos Muzeja žrtava genocida iz Beograda („Žrtve rata 1941-1945. rođene na području Bosanske krajine prema do sada izvršenoj reviziji popisa iz 1964. godine s posebnim osvrtom na stradanje starijih lica i stradanje u logoru Jadovno“).

Petu sesiju otvorio je vrlo informativan referat dr. Nikole Žutića s Instituta za noviju istoriju Srbije iz Beograda („ Ličko krvavo ljeto 1941: Rimokatolički inspiratori i izvršitelji genocida“). Najavljeno je štampanje zbornika radova pristiglih na Konferenciju po pozivu organizatora i naučnog odbora, pa ćemo vjerojatno imati prilike upoznati se i s referatom koji je trebala na skupu izložiti dr. Švob. Djelomično je, međutim, temu već pokrila dr. Mladenka Ivanković svojim izvrsnim referatom.
U svom referatu, dr. Žutić daje istorijski kontekst Like, sredine u kojoj je bilo moguće s nastupom ustaške NDH organizovati prve logore smrti na Balkanu. Pojašnjava razloge zbog čega je to tako, odnosno, zbog čega je baš u Lici počelo s prvim masovnim ubojstvima Srba i Jevreja, te organizacijom logorskog sustema ubijanja tih naroda na našem dijelu Evrope. Osvjetljava i ulogu Rimokatoličke crkve u tom genocidu. Ističe da su od Hrvata u zločinačkoj NDH prvi stradavali „unitarni liberali“ i „jugoslavenski nacionalisti“, a tek zatim komunisti.
Iza predavanja dr. Žutića, na red je došlo vrlo emotivno izlaganje, puno humanističkih poruka, od strane univerzitetskog predavača matematike prof. dr. Dana Novaka s Ithaca Collega, New York (Sjedinjene Države) o stradanju njegove porodice u Jadovnom, u Metajni i kod Karlobaga 1941, te njegovom prolasku istim putevima 2005. godine, u potrazi za istinom o tim strašnim događanjima koja su se zbila prije njegova rođenja 1949. godine u Izraelu. Uz predavanje je bila videoprojekcija njegovog puta na Jadovno i Pag. Kad je nakon mnogo muka i traženja, napokon pronašao zapušten lokalitet Šaranove jame na Jadovnu, Dani je na rubu grotla strašne jame ostavio u znak obilježja tog mjesta i kao spomen na stradanje svoje obitelji jedan upaljač s Davidovom zvijezdom iz svog džepa.

Dani je vrlo dojmljivo izložio muke svoje porodice koja dugo nije znala potpunu istinu o sudbinama svojih članova, pa je ta mučna tajna pritiskala svakidašnjicu svih članova porodice, sve dok on sam, ne izdržavši pritisak neznanja, dvije godine nakon smrti svoje majke rođene Zagrepčanke Zdenke Novak rođ. Steiner nije odlučio da krene iz Amerike u istraživački posjet Hrvatskoj i razjasni gdje su i kako stradali njegova baka, tetka, brat njegova oca i prvi suprug njegove majke. Iako je rođen poslije rata, u znak posebne solidarnosti sa žrtvama i kroz transcendentalni moment povezanosti i svojevrsnog plemenitog poistovjećivanja s njima i njihovim stradanjem, Dani Novak je svoje izlaganje naslovio „Preživjelo dijete logoraš – Osobno sjećanje i preneseno iskustvo“. Na kraju referata dr. Novak poručuje: „Vrijeme je da istina izađe na vidjelo, da se zaliječimo i oprostimo. Istorija se ne mora ponoviti.“ Bilo bi dobro kad bi svijet čuo i usvojio riječi tog plemenitog pojedinca.
Iza dr. Novaka, nadahnuto i značajno predavanje održao je član Međunarodne komisije za istinu o Jasenovcu dr. Vladimir Umeljić iz Mainaschaffa, Njemačka („ Socijalno-psihološki aspekti fenomena genocida u svjetlu teorije definicionizma“). Dr. Umeljić zaključuje: „Statistički gledano, većina počinioca jednog genocida su ‘normalni’ ljudi i teško da će jedan normalan čovjek poželjeti ili učiniti zlo svojoj majci, bratu, sinu ili supruzi. Dovesti jednog ‘normalnog’ čovjeka, dakle, dotle da u svojoj bespomoćnoj žrtvi u trenutku vlastitog teškog kriminalnog i nemoralnog akta (mučenje, ubistvo) ne vidi svoju majku ili svoje dijete, svog brata ili svoju sestru, podrazumijeva jedan visok stupanj psihagogičnog uspjeha redefiniranja dotične žrtve – to žrtveno biće za počinitelja u tom trenutku nije ljudsko biće, te njegova vlastita radnja za njega nije ni kriminalna ni grešna.“

Konferencija je zaključena u subotu, 25. juna popodne, a u večernjim satima istog dana održana je promocija dvije memoarske knjige talijanskog senatora i dugogodišnjeg gradonačelnika Latine 90-godišnjeg Aimonea Finestre.

Na Konferenciji su sudjelovali brojni novinari i urednici dnevnih i nedeljnih novina, te nekoliko izdavača iz Bosne i Hercegovine i Njemačke, književnici i publicisti, a među slušaocima su bili u značajnom broju kroz oba radna dana studenti Filozofskog fakulteta Univerziteta u Banja Luci, što je posebno važno za edukaciju mladih u lokalnoj zajednici o Genocidu i Holokaustu, te ugledni pojedinci i aktivisti iz regije, od kojih izdvajamo:
Dr. Milana Bastašića, autora monografije Bilogora i Grubišno Polje 1941-1991.; predstavnicu organizacije Jasenovac Research Institute iz New Yorka za područje bivše Jugoslavije Nadu Ljubić iz Beograda; predsjednicu Jevrejske opštine Niš Jasnu Ćirić; senatora i savjetnika predsjednika Republike Srpske Arie Livnea; potpredsjednika Republike Srpske prof. dr. Emila Vlajkija; izaslanika srpskog predsjednika Tadića Mlađana Đorđevića; predsjednika Akademije nauka i umetnosti Republike Srpske akademika Rajka Kuzmanovića; akademika Vladimira Lukića iz Međunarodne komisije za istinu o Jasenovcu i Udruženja Jasenovac-Donja Gradina; pomoćnicu gl. urednika magazina „Pečat“ iz Beograda Natašu Jovanović; tajnika Odbora za Jasenovac SPC-a prezvitera Dragoslava Topolca; predavačicu s Pravnog fakulteta Univerziteta u Istočnom Sarajevu Sanju Savić; Janka Velimirovića iz Komisije za istraživanje ratnih zločina i evidentiranje žrtava rata R. Srpske; predsjednika Udruženja logoraša iz Drugog svjetskog rata Gojka Kneževića; pjesnika Gavrila Stevića; bivšeg urednika Tanjuga i publicistu Jovana Babića, te brojne sveštenike iz banjalučke eparhije.
Posebno ističem da su Konferenciji prisustvovali i preživjeli zatočenici ustaških konclogora.
U nedjelju, 26. juna 2011. sudionici Konferencije zajedno su prisustvovali parastosu i kadišu te obilježavanju Dana sjećanja na Jadovno, nad Šaranovom jamom, s otkrivanjem obnovljenog monumenta na tom mjestu.
Bilo bi nepravedno posebno izdvajati bilo koji referat od onih koji su izloženi tokom Prve međunarodne konferencije o kompleksu ustaških logora Gospić-Jadovno 1941, jer su svi bili na svoj način vrijedni i značajni, te su pažljivom slušaču mogli reći mnogo i o jadovničko-paškoj tragediji u ustaškoj NDH, ali i o drugim problemima i temama povezanima s tom velikom temom.

Predsjednik organizacionog odbora                                           Salamon Jazbec

Dr Dušan Bastašić                                                                  Margelov Institut

UG Jadovno 1941.                                                                Zagreb, R. Hrvatska