Između dva zločina

Spomen-obeležje u Glini ima dosta sličnosti sa zidanjem Skadra na Bojani, samo što je ono legenda a ovo stvarnost u kojoj je licemerje vrhunska odrednica.

Zna se da je u glinskoj crkvi presvete Bogorodice u vreme od 28. jula do 3. avgusta 1941. godine izvršen zločin genocida, kada je 1567 građana srpske nacionalnosti iz okolnih mesta prevarenih da idu na pokrst lišeno života najbanalnijim klanjem.

Na lokaciji u glavnoj glinskoj ulici sagrađena je 1826. godine pravoslavna crkva Presvete Bogorodice u kojoj su obavljani verski obredi do leta 1941. godine kada su hrvatski ekstremisti toga doba – ustaše, izvršili pomenuti zločin, crkvu zapalili i porušili. Lokalne vlasti, su po dobijenim instrukcijama preko Opštinskog komiteta Saveza komunista organizivale rušenje crkvenih ostataka, zajedno sa temeljima, kako bi se izbrisao svaki trag postojanja verske svetinje.

Sticajem dobrih okolnosti mene su 1960. godine kao vajara, a prvenstveno kao zemljaka, pozvali da na brdu Pogledić, glinskoj periferiji, osmislim spomenik palim borcima, lugarima Hrvatske.

U to vreme sekretar komiteta Komunističke partije u Glini bio je izvesni drug Gojko Šteković koji me je zamolio da napravim nekoliko varijanti predloga za spomenik žrtvama pokolja u pravoslavnoj crkvi iz 1941. godine.

Uradio sam četiri varijante koje su bile, kao makete, izložene ispred opštinske zgrade. Vođeni su u nekoliko navrata razgovori o izgradnji spomenika sa ljudima iz raznih struktura, ali do konačne odluke nije došlo. Na kraju je preovladalo mišljenje da je bolje i korisnije izgraditi utilitarni objekat na tom mestu a ne spomenik koji bi svojim likovnim elementima mogao da iritira javnost.

I tako je u vreme trajanja „hrvatskog proljeća“ sedamdesetih godina dvadesetog veka, tačnije 1972. godine na crkvištu, ali dosta uvučeno unutar porte, sagrađen Spomen-dom sa nizom utilitarnih sadržaja. U pamćenju nekih ljudi koji su prisustvovali ceremoniji svečane predaje Doma kulture javnosti, ostale su reči tadašnjeg visokog funkcionera Komunističke partije Hrvatske Savke Dapčević-Kučar kada je nakon svečanog govora izrekla: „Sad može da počne đuskanje“. I đuskanje je počelo na tom svetom mestu i još uvek traje.

Dosta kasnije, ili tačnije, u leto 1984. godine, neki novi mladi ljudi koji su se usudili da razbiju zid ćutanja o događaju iz 1941. godine, odlučili su se da budu uporni i da to sveto mesto, koje je 1941. godine bilo pretvoreno u klanicu nevinih ljudi čija je jedina krivica bila što su Srbi i pravoslavci, obeleže vidljivim likovnim znakom nezaborava.

U saradnji sa slikarom Draganom Čubrićem, koautorom takođe zemljakom iz Velikog Gradaca, vajarkom Mirom Jurišić i arhitektom Jovanom Rosićem, na zahtev Odbora za izgradnju Spomen-obeležja, uhvatio sam se u koštac sa novim – starim problemom. Skoro tri godine je trajao rad na izradi idejnog projekta koji je komisija Sabora Socijalističke Republike Hrvatske uporno kritikovala i menjala, vršeći skoro neskrivenu opstrukciju u nadi da ćemo svi mi odustati. Mi nismo odustali i na kraju je iskristalisana konačna verzija koju su „svi“ prihvatili. Došli smo do jednog čistog sakralnog rešenja, humaniziranog kompleksa – nekropole što je izrazilo esenciju univerzalnog, srećno nađenog odnosa oblika i formata, neutralnim formama koje bez agresivnosti rečito govore o posledicama nasilja i zla.

Rešenje Spomen-obeležja prostorno je pratilo tlocrt nepostojeće crkve. Na određenoj udaljenosti od ulice postavljene su „Dveri“, dvodelna skulptura koja asocira ulaz u crkvu. Svojim izraženim vertikalizmom, svojom usmerenošću (težnja ka zbližavanju), svojom arhitekturalnom građom sa dovoljno jasnim asocijacijama na figurativnost, dakle, svim tim sadržajima, likovnim i misaonim, skulptura „Dveri“ poprima oblike simbola uz to što je i stvarni objekat, ostatak dveri jednog nepostojećeg hrama, mesto sećanja, poništavanje zaborava. „Dveri“ svojim dostojanstvenim rastom postaju prolaz iz spoljneg svakodnevnog sveta u unutrašnji svet memorijala, prolaz osećajni, misaoni i stvarni.

Nakon ulaska kroz „Dveri“ bočno od depresije amfiteatralnog trga postavljena su dva razuđena zida, „zidovi narikača“. Karakteristika ovih horizontalnih skulptura u odnosu na „Dveri“ je dramatičnost koja je postignuta umnožavanjem oblika, transponovanih figura narikača čime se simbolički ostvaruje osećanje neumitnosti strašnog događaja. U nišama ovih zidova kao na grudima narikača postavljeno je oko dvadeset kvadratnih metara bronzanih ploča sa reljefnim slovima i imenima 1567 žrtava zločina u glinskoj crkvi.

Kroz centralni deo kompleksa Spomen-obeležja postavljena je crna granitna staza, „staza tuge“, koja u svom toku polazi od ulice pa sve do kraja ulaznog hola zgrade Spomen-doma. Na taj način granitna staza prostorno povezuje elemente eksterijera Spomen-obeležja sa enterijerom čime se ostvaruje jedinstvena sinteza u spomeničkim rešenjima.

Završni deo memorijalne kompozicije smešten je u centralni hol Spomen-doma. Dva bočna zida kao i centralni apsidni oslikani su scenama inspirisanim događajima u tehnici mozaika autora mr Dragana Čubrića, slikara. Leva zidna površina sadrži masovnu scenu nasilno i na prevaru dovedenih ljudi na krvavi pokrst a na drugoj strani je slika sa prizorima njihovog tragičnog okončanja. Na frontalnom apsidnom zidu je likovna kompozicija sa prikazom porušene crkve i stihovima Jure Kaštalana: „Mi znamo kako rana peče i kako boli nož. Istina je naša krvlju zapisana“, kao i dve bronzane ploče sa tekstom izjava ustaškog dželata Hilmije Berberovića i preživelog svedoka pokolja Ljubana Jednaka.

Na kraju crne „staze tuge“ ispred apsidnog zida postavljena je bronzana skulptura „Sećanje“ čiji je autor vajarka Mira Juriši.k Ova ekspresivno modelovana skulptura puna je snage i izvorne inspiracije i sadrži jasne asocijacije na mučeničku smrt. Skulptura je u potpunoj simbiozi sa scenama kojima su oslikani zidovi ovog svojevrsnog svetilišta i dobra veza između spoljašnjeg spomeničkog ambijenta i memorijalnog muzeja kao čuvara dokumentarne istorijske građe smeštenog na spratu ovog zdanja.

Do 1990. godine bio je završen bazični deo eksterijera: amfiteatralni trg popločan granitnim pločama i završene skulpture „Dveri“ i „zidovi narikača“ u čije je niše trebalo postaviti više od osamdeset bronzanih ploča sa imenima žrtava.

Sabor Hrvatske prestao je da finansira dalju izgradnju pa je tu brigu preuzeo Odbor formiran u saglasnosti sa upravo proglašenom Republikom Srpskom Krajinom. Taj odbor je, zahvaljujući gospođi Stani Nidžović, na razne načine prikupljao novac kojim je plaćena izrada bronzanih ploča. Taj rad obavio je mr Ilija Krković, slikar i dizajner, a ploče u bronzi odlivene su uz znatan popust u umetničkoj livnici „Braća Jeremić“ u Beogradu.

Ploče su ugrađene na „zidove narikača“ poslednjih dana meseca jula 1995. godine. A 29. jula 1995. godine na 54-godišnjicu zločinačkog čina, spoljašni deo Spomen-obeležja je bio završen, dok je trodelna mozaička kompozicija veličine 54 m²  za enterijer ostala u Beogradu i čekala sledeću priliku da bude ukomponovana, čime bi Spomen-obeležje bilo onako kako je projektom i zamišljeno. Toga dana zadušnu službu Božiju služio je patrijarh srpski gospodin Pavle sa grupom crkvenih dostojnika. Nakon službe patrijarh je osveštao ploče sa imenima žrtava uz prisustvo velikog broja građana.

Svedočanstvo o genocidu

Ovom svetom mestu, Glini, sudbinom je, izgleda, dodeljeno da bude mesto brisanja tragova i zaboravljanja, mesto u kome se iz generacije u generaciju događaju zločini nad Srbima i pokušava dokazati suprotno, da tih zločina nije bilo. Gospodin Vladimir Šeks, visoki hrvatski dužnosnik, u jednom govoru cinično je konstatovao da je ono što se desilo pri orgijanju razularenih hrvatskih nacionalista 1941. godine „napuhani problem“ i da je sve to obična „židovska izmišljotina“.

Bilo kako bilo, Spomen-obeležje je, kao vidljivi dokaz bezumlja ostvarenog 1941. godine, postojalo svega nekoliko dana. Ovoga puta je naišla regularna hrvatska vojska koja je uz rušenje Republike Srpske Krajine u redarstvenoj akciji „Oluja“, kako su nazvali novi genocidni pohod, porušili i tek podignuto Spomen-obeležje žrtvama genocida iz 1941. godine koji su počinili dedovi i očevi delatnika.

Na pleća novih generacija Hrvata natovareno je breme dva uzastopna zločina, onoga iz 1941. godine kada su hrvatski ekstremisti oduzeli živote nevinim Srbima i 1995. godine kada su novi hrvatski ekstremisti u prah pretvorili sećanje na one žrtve. Posao je obavljen temeljito, zajedno sa temeljima. Opet ne postoji nikakav trag. Kao što onda nije bilo crkve, tako ni sada nema spomenika. Zelena trava nevino raste na tom mestu čuvajući tajnu kao u onoj legendi kada su joj saopštene poznate reči „U cara Trajana kozije uši“.

Postavlja se pitanje mogu li događaji u Glini vezani za mesto gde je postojala pravoslavna crkva presvete Bogorodice do 1941. godine i Spomen-obeležje 1995. godine da se pretvore u tajnu kao u legendi i dokle će to moći da bude tajna?

1) Dr Mirko Puk je bio inicijator i autor više pogubnih odluka protiv srpskog naroda. A sa javnih tribina iz Gline, Križevaca i drugih mesta, slao je srpskom narodu, kao tuđinskom elementu, poruke upozorenja: „Ili mi se ukloni, ili mi se pokloni! Ili se uklonite milom, ili ćemo vas istjerati silom!“

… Pola veka kasnije i gospodin Šeks, jedan od vrhovnih zakonodavaca u Tuđmanovoj vladi, takođe je javno pripretio provociranim Srbima, da će ih umiriti novim Ustavom Republike Hrvatske. Na Saboru 25. jula 1990. godine na zahtev vladajuće stranke i bez konsenzusa, usvojen je amandman kojim je izbrisan čl. 1. t. 1 iz prethodnog Ustava, tako da je Hrvatska definisana kao nacionalna država hrvatskog naroda, a Srbi su, do tada ravnopravan narod, svrstani među etničke manjine. Predsednik Tuđman je „obrazlagao“ taj oktroisani ustav da je zasnovan i na Odlukama ZAVNOH-a iz Topuskog, ali je prećutao kako su Srbi ispali iz tih Odluka. Evo tog stenografskog zapisa sa Trećeg zasedanja ZAVNOH-a:  DEKLARACIJA o osnovnim pravima naroda i građana demokratske Hrvatske

1.Hrvatski i srpski narod u Hrvatskoj potpuno su ravnopravni. Nacionalnim manjinama osigurat će se sva prava na nacionalni život. Za zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske. Topusko, 9. svibnja 1944. Tajnik Dr Pavle Gregorik, s. r. Predsjednik: Vladimir Nazor, s.r.“

Narodna vlada Hrvatske će o tome voditi računa i brižno ostvarivati prvu tačku DEKLARACIJE…

U Arhivu Hrvatske u Zagrebu nalazi se oko 27000 izabranih dokumenata o delovanju ZAVNOH-a, od kojih su selektivno odštampana četiri toma! A oni svedoče o velikom doprinosu i učešću srpskog naroda u Hrvatskoj u ratu i revoluciji. Srpski narod je svojim masovnim otporom protiv fašizma i ustaškog terora, pomogao progresivnom delu Hrvatske da se kroz NOB uključuje u antifašističku koaliciju. To su istorijske činjenice!

Da nije bilo tako tada bi i onaj nedužni deo hrvatskog naroda, doživeo završetak Drugog svetskog rata kao neizbežni „Flagellum Dei“ – bič Božiji, zajedno sa kvinsliškom NDH – odanim Hitlerovim saveznikom na svim frontovima! Fatalni

Rapalski ugovor bio bi i danas na snazi. I onaj Santa Margaretski! Možda bi južnije od Istrie  i Fiume, i dalje mogla da se čuje Musolinijeva imperijalna kantilena „Zara sempre Italiana“!

2) I u vreme uravnoteženog suživota pre otcepljenja Hravtske u njoj je bilo katoličkih sveštenika što su sledili militarizam fra Dionisija Juričeva, fra Šrospava Filipovoća, Sidonija Šulca, don Anta Zrna, Vlahe Margegića, fra Tugomira, don Ilije Tomosa…

0 jednom takvom koji je pozivao svoje vernike na euharistiju a podstrekivao ih na zločin, dala je izjavu Manda Matik iz Štitara, koja je zarobljena u Vukovaru kao pripadnica ZENG-a. Ona je ubila deset vojnika JNA i zaklala jedno dete. „Nije mi ništa skrivio. Dugo sam se mučila da ga zakoljem. Kada je vidio nož, preklinjao je da mu poštedim život. Ne znam koliko je imao godina. Možda 10-11. Zaklala sam ga ispred njegove kuće u Kozaračkoj ulici. Posle sam sa svojim dečkima iz ZENG-a tepo zakopala u kukuruzištu nadomak Borovske ceste…

Nije prošla nijedna misa a da (sveštenikj nije pozivao na mržnju prema Srbima. „Oni moraju biti uništeni, ubijeni, zaklani… to nisu ljudi… neka aeć jednom nestanu sa ovoga podneblja“ – govorio bi sveštenik. Slušala sam ga pažljivo i počela da mrzim sve što je srpsko…“ (Večernje novosgi, 26. novembra 1991)

Bilo bi dobro za vernike ali i za sveštentsgvo, ako je ovaj slučaj nečasnog katoličkog propovednika iz Štitara, bio samo puka anomalija!

<Ikonostas akademskog slikara Pavla Simića (1818-1876) uništen  u glinskoj crkvi>       <Sadržaj>