Istočna Bosna – Knjiga Jadovno 1.

I u istočnoj Bosni su ustaše transportovali Srbe u logor Jadovno. Najviše ih je odvedeno iz Bijeljine, Zvornika, Tuzle, Vlasenice, Rogatice i okolnih srpskih naselja. Početkom juna, ustaše su pohvatali nekoliko desetaka Srba iz Bijeljine i okoline, većinom trgovaca i obrtnika, među kojima je bio i sveštenik Milenko Popović. Noću su ih batinali u zatvoru sreskog načelstva, a danju ih, kao u Ogulinu, Vinkovcima i nekim drugim gradovima, izvodili da čiste ulice, dok su ih mještani pratili pogrdnim riječima i udarcima. Ova grupa je 23. juna otpremljena u logor Danicu, odakle je, zajedno s drugim Srbima, u julu, u jednoj od pet kompozicija, transportovana u logor Jadovno. Sljedeća veća skupina Srba je u ovom kraju pohvatana 13. i 15. jula, među njima i 25 pravoslavnih sveštenika. Njih su 15. jula prebacili autobusom u Bosansku Raču, a odatle transportovali u Gospić. Već 1. avgusta je uslijedilo i treće masovno hapšenje u Bijeljini i okolici, kada su ustaše pohvatali 45 Srba, većinom obrtnika, trgovaca, đaka i studenata. Držali su ih samo jednu noć zatvorene u vojnom logoru u Bijeljini, a sutradan, na Ilindan, s više Srba iz drugih mjesta, plombiranim teretnim vagonima odvezli u logor Jadovno, gdje su svi pobijeni. Sačuvano je više svjedočenja o hapšenju Srba u ovim krajevima uoči Ilindana i njihovom transportovanju u Gospić. Risto Stjepanović iz sela Janja, koji je bio aktivni oficir i nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije se uspio probiti do kuće, detaljno opisuje svoje i hapšenje svojih komšija u zoru 2. avgusta. Ustaše i oružnici su oko 4 sata opkolili Janju i pohvatali 30 iznenađenih ljudi, među kojima i njega. Odveli su ih u oružničku postaju, iz koje su ih zaprežnim kolima uputili na „saslušanje“u Bijeljinu. U bijeljinskoj policiji su zatekli 15 zatvorenih Srba iz Brezovog Polja kod Brčkog. Svi su bili povezani žicom, zbog čega su im ruke bile crne i natečene. Nakon samo sat vremena, u sobe u kojima su bili pritvoreni ušli su ustaše, pred kojima je bio šef policije Ivan Tolj. Odmah su počeli tući onako premorene i povezane ljude kundacima, lopatama i motikama, a zatim ih odveli na željezničku stanicu, gdje su im za sprovodnike određeni ustaški policajci i kulturbundovci. Više od dvije stotine zatočenika ustaše su utjerali u stočne vagone i zatvorili ih, a zatim je voz krenuo prema Šidu. U Šidu su ih istjerali iz vagona radi prelaska u drugu kompoziciju. Tokom prekrcavanja i kraćeg zadržavanja na stanici, ustaše i okupljeni građani su ih tukli, vrijeđali i psovali im majku srpsku, govoreći: „Što ih vodite, i ovdje ima mjesta za njih.“ Nakon dva sata, kompozicija popunjena Srbima sa šireg područja krenula je za Zagreb, u kome ih je preuzela zagrebačka policija i sprovela u Gospić. Na željezničkoj stanici u Gospiću su ih povezali dvojicu po dvojicu žicom ili lancima. Kao i u Šidu, dočekali su ih razjareni građani, koji su na njih, već izmrcvarene, glađu, žeđi i batinama, bacali kamenje i vrijeđali ih povicima: „Što ih vodite, što ih niste poubijali tamo.“ Tako su bili „praćeni“ sve do zgrade Okružnog suda. U kaznionici su zatekli dvorište i ćelije pune zatočenika, među koje su i sami ugurani, da bi istog dana, u nekoliko kolona, bili upućeni u logor Jadovno. „Čim smo ušli u dvorište kaznionice“, opisivao je kasnije Risto Stjepanović, „vidjeli smo nekoliko pravoslavnih sveštenika kako su četvoronoške hodali u krugu, a na njima su jahale ustaše i tukli ih nogama i rukama. Vukli su ih za brkove i brade, čupali ih, a jednom od njih polili su bradu benzinom i zapalili.“ U tom času je jedan čovjek, izgubivši kontrolu uslijed mučenja i nepodnošljivog života u kaznionici, počeo u sav glas da viče: „Pobjeda je naša! Bog je s nama!“ Pošto ga drugi zatočenici nisu mogli ućutkati, jedan ustaša ga je ubio. Risto dalje svjedoči kako je neki stražar s drugog kata upitao pridošle da li se među njima nalazi njegov poznanik, čuvar iz zeničke kaznionice. „Taj je zaista bio među nama i javio se. Ustaša ga je pozvao da dođe na kat. Ovaj je otišao i ubrzo iza toga čule su se sa kata batine i jaukanje. Malo iza toga nastala je galama i mi smo vidjeli kako su ustaše toga hapšenika tukli i ćuškali niz stepenice. Kad je stigao u dvorište, taj se hapšenik okrenuo i udario pesnicom najbližeg ustašu takvom snagom da je ustaša pao. Druge su ustaše navalile na nj, ali pošto je hapšenik bio vrlo jak, nisu ga mogli savladati i konačno ga je jedan ubio metkom.“[1] Risto je u svojoj izjavi naveo i da je poslije nekoliko dana prispjela još jedna veća grupa Srba, dopremljenih iz Bijeljine i okoline, među kojima je bila cijela porodica Ersmanović iz Modrana, sa pet članova, te porodica Bobara iz jednog sela kraj Janje, takođe od pet članova. Ti su ljudi bili obučeni u seljačke nošnje koje su bile sve ukrućene od usirene krvi. Gotovo da se nisu ni zadržali u kaznionici, već su odmah prebačeni u logore Jadovno i Slanu, gdje su pogubljeni. Pane Petrović, trgovac iz Bijeljine, uhapšen je 8. avgusta zajedno s Jocom Bošnjakovićem i zadržan u zatvoru do 11. avgusta, kada je s drugih 209 Srba, većinom seljaka iz zvorničkog sreza, teretnom željezničkom kompozicijom otpremljen u Zagreb. Grupa je do 13. avgusta bila u zatvoru zagrebačke policije, da bi toga dana večernjim vozom bila upućena za logor Jadovno. Petrović u svojoj izjavi detaljno opisuje zlostavljanja tokom transportovanja do Gospića. „Srbi koji su dovedeni u Gospić, bili su isprebijani, iznakaženi, ranjavi i krvavi. Bilo ih je s polomljenim rukama, nogama, s vidnim ranama po licu i tijelu. Zatekli smo u kaznionici Gospić jednog mladića, seljaka iz sela jajačkog, starog oko 18 godina, kojem je bilo desno uho potpuno odsječeno do same kosti. Krv mu se skorila po licu i vratu.“[2] Petrović svojim detaljnim iskazom potvrđuje navode drugih svjedoka, iznoseći gotovo identične podatke, uz ostale, da je u kaznionici i njenom dvorištu moglo biti 2.500 do 3.000 ljudi, uglavnom Srba, uz 10-15 Hrvata. Rijetko koji Jevrejin bi se zadržao u kaznionici, jer su oni bili privremeno smještani u logor Ovčara, da bi odatle, ili već sa željezničke stanice Gospić, kao i Srbi, bili otpremani na gubilišta logora Jadovno i Slana. Pane Petrović, Risto Stjepanović, Simo Ćurković, Drago Hadžičolaković, Savo Hadžičolaković, Joco Čolaković i drugi svjedoci u svojim izjavama, datim na različitim mjestima i u različito vrijeme, ne znajući jedan za drugog, daju usaglašene podatke, koji potkrepljuju tvrdnju da je u Gospić svakodnevno stizalo 800 do 1.000 zatočenika iz svih krajeva NDH i da ih je isto toliko svakoga dana iz Gospića upućivano na stratišta. Iz podataka navedenih u njihovim izjavama slijedi da je iz Bijeljine u Jadovno upućeno 60 ljudi, a iz njene okoline oko 500, uglavnom Srba seljaka. Srbi su u kotaru Brčko, u općinama Brezovo Polje i Čelić, pohvatani takođe na Ilindan, 2. avgusta. Njih su ustaše prebacili u Bijeljinu, a odatle, zajedno s tamošnjim Srbima, transportovali u logor Jadovno. To saznajemo iz dopisa Kotarske oblasti Brčko od 5. avgusta, upućenog Velikoj župi Posavje, kojim se traži da se „spreči neplansko upućivanje Srba u koncentracioni logor Gospić.“[3] Kotarski predstojnik u Brčkom je u dopisu izrazio svoje mišljenje da se takvim hapšenjem neće postići cilj, jer u Brčkom ima oko 40.000 Srba, iznoseći da bi bilo bolje iseliti one koji su imućniji i nepoćudniji, a one koji preostanu potom pohvatati i poslati u koncentracioni logor Jadovno. Kotarski predstojnik se tom prilikom požalio da nema dovoljno kapaciteta koji bi mu omogućili da svih 40.000 Srba uputi „u koncentracioni logor Gospić i na taj način riješi, srpsko pitanje u ovome kraju.“[4] I u Bosanskom Šamcu su hapšenja Srba počela krajem aprila. U zlostavljanju zatvorenih ljudi naročito se isticao oružnički narednik Alija Trabozarlija. „On nas je“, kako navodi Svetozar Vujanić, „nemilosrdno tukao kundacima i pendrekom te gazio nogama po nama. Ovaj žandarski narednik koji je tamo službovao još za vrijeme Jugoslavije, bio je glavni pomagač sreskog pristava Ive Vrlića i Ilije Paradžika u progonu Srba.“ I u ovom kraju su ustaše na Svetog Iliju masovno hapsili Srbe, pri čemu su izdvojili 17 zatvorenika i otpremili ih u logor Jadovno, gdje su pobijeni. „Među njima bio je i moj otac Đoko“, kaže dalje Svetozar Vujanić. „S mojim ocem odvedeni su u Gospić iz Bosanskog Šamca: Malinović Aleksandar, abiturijent, Ružić Žarko, đak osmog razreda gimnazije, Stavrić Ratko, student veterine, Nikolić Aleksandar, pekar, i njegov brat Jovan, krojač, Ilić Miha, kujundžija, Kosta, gostioničar, čijega se prezimena ne sjećam, željeznički magacioner kojemu je ime bilo Đoko, a prezimena mu ne znam, te još jedan mladić, koji je u Bosanskom Šamcu bio u gostima kod svoje sestre, Povirac Mita, bankovni činovnik, i još neki ugledniji seljaci iz okolnih sela čija imena ne znam. Jedino se sjećam da je među odvedenima Srbima bio i opštinski bilježnik iz sela Crkvine, kojem je ime bilo Đoko, a prezimena mu ne znam. O sudbini i ovih Srba se ništa ne zna, ali se s pravom veruje da su svi pobijeni.“[5] I ovdje je u isto vrijeme vršen pritisak na srpsko stanovništvo da pređe u katoličku vjeru. Zarad ostvarenja te namjere, Srbima je obećavano da ih neće otpuštati s posla, ni odvoditi u logore, niti će im oduzimati imovinu. Pravoslavne crkve u Bosanskom Šamcu, Crkvini, Slatini, Obudovcu, Novom Gradu, Dubici, Miloševcu i Tišini ustaše su opljačkali i zatvorili. Pohvatane Srbe iz Modriče, među kojima su bili i Risto Mikičić i njegova supruga Darinka, ustaše su 22. juna sproveli u zatvor u Gradačac, u kom su ih držali nekoliko dana, a zatim ih u julu uputili u logor Jadovno. Po sjećanju Darinke Mikičić, s njima su iz Gradačca transportovani Vlajko Stanišić, Aleksandar Novožilov, Izidor Abinun i Velja, po zanimanju abadžija, rodom iz Srbije.[6] U selu Osmaci i Gojčina, u kotaru Zvornik, ustaše su 1. avgusta pohvatali 31 čovjeka i povezane ih odveli u Prnjavor, gdje su ih zatvorili u školsku zgradu. Toga i sljedećeg dana su pokupili veći broj Srba iz Dubice i Rajinaca. Nakon zlostavljanja, iz Prnjavora su ih kamionima prevezli u Tuzlu, a zatim u logor Jadovno. Tih dana su se u hapšenju po ovim srpskim selima isticali ustaše iz Jelovog Brda, sa Avdijom Bećirović Šabanovim na čelu. Pod njegovim vođstvom, ustaše su u selu Osmacima, nakon što su odveli seljane, porušili sve plotove i ograde na srpskim njivama i poljima, kako bi stoka iz muslimanskih sela mogla slobodno pasti. „Toma Trakilović i Slavko Draškić, ne znajući što ustaše namjeravaju, htjeli su da spriječe to rušenje, ali su ih ustaše iz pušaka na mjestu pobile.“[7] Muslimanske ustaše, predvođene tabornikom iz Prnjavora Ibrahimom Kamerićem, zajedno sa oružnicima i njihovim komandantom Hasanom Zuhrićem, opkolili su 9. avgusta srpska sela Međaši, Dubica, Sarač i Miljenovac, u kotaru Zvornik, i pohvatali 111 Srba, odveli ih u Prnjavor i zatvorili u zgradu škole. Tom prilikom su zatvorili i 13 Srba iz sela Rajinaca. Mučili su ih toliko da je sav pod u školi bio krvav, što su njihove supruge i kćeri vidjele kada su im donijele hranu. Potom su ih kamionima prevezli u Tuzlu, gdje su ih potrpali u stočne vagone i otpremili u logor Jadovno.[8] I u vremenu od 8. do 12. avgusta, muslimanske ustaše su u Zvorniku uhapsili 62 Srbina i odveli ih u Bijeljinu, odakle su transportovani u logor Gospić.[9] U Vlasenici se sve do 22. juna nalazila njemačka vojska, te nije bilo zlostavljanja i hapšenja srpskog stanovništva. Međutim, odmah po odlasku Nijemaca, istog dana, 22. juna, u Vlasenicu su iz Sarajeva došli ustaše i uhapsili sedam uglednijih Srba, odveli ih u Rašića gaj i ubili. Stradali su sveštenik Dušan Bobar, trgovci Jovo Mićić i Danilo Jolić, geometar Branko Zderić, te zemljoradnici Dušan Mitrović, Novica Drakulić i njegov brat Anđelko.[10] Hapšenja su u vlaseničkom kraju nastavljena, a s njima i pljačke, batinanja i ubijanja. Ovdje je u vremenu od 22. juna do 20. jula ubijeno 80 Srba. U akciji masovnog hapšenja, ustaše su 28. jula pohvatali 200 žitelja Vlasenice i okolice, koje su u teretnim vagonima željeznicom transportovali u Gospić, zatim u logore Jadovno ili Slana.[11] U Rogatici su do polovine juna, kao i u Vlasenici, boravili njemački vojnici i za to vrijeme su Srbi i Muslimani u ovom kraju mirno živjeli i obavljali svoje poslove. Međutim, odmah po odlasku Nijemaca, počela su pojedinačna, grupna i masovna hapšenja Srba. U Rogatici je organizovan ustaški logor, kojim je zapovijedao Mustafa Jamaković, seljak iz Rogatice. Pod njegovim rukovodstvom, muslimanske ustaše su na putevima i u gradu presretali Srbe i otimali im robu koju su donosili na prodaju. Oduzimali su novac, zlato, tražili oružje i zlostavljali ih u njihovim domovima. U noći između 11. i 12. jula, ustaše su pohapsili pravoslavne sveštenike i njihove porodice i odvezli ih u Sarajevo. Samo nekoliko dana kasnije, pohvatali su 30 Srba u Rogatici, a u okolici oko 30 seljaka. U zatvoru su ih zlostavljali 10 dana, a zatim ih, u jednom od transporta, preko Sarajeva otpremili u logor Jadovno. Da su zaista upućeni u Gospić, potvrđuju dopisne karte koje su Jovo Budimir i Milan Spajić, dvojica iz ove grupe, poslali svojim kućama.[12] Sredinom jula, ustaše su pohvatali još 40 Srba, većinom seljaka iz okoline Rogatice. Oni su takođe iz Sarajeva transportovani u logor Jadovno. Među njima su bili Janko Đurđevac, Pero Limić, Spasoje Palavestra, Svetozar Vranić, Dušan Limić i drugi. Sačuvani podaci govore da je iz Rogatice i njene okoline u Jadovno otpremljeno 100 ljudi.[13] [1]   ABiH, ZKRZ za BiH, br. 10838. [2]   AJ, fasc. 922, Izjava Pane Petrovića od 13. aprila 1942. [3]   Arhiv OS, a. NDH, kut. 174, reg. br. 10/11-1. [4]   Isto. [5]   Izjava Svetozara Vujanića od 12. februara 1943, AJ, fasc. 919. [6]   Izjava Darinke Mikičić od 17. aprila 1942. godine, HAK, kut. Jadovno. [7]   Zapisnik Komisije za ratne zločine Zvornik od 13. septembra 1946, ABiH. [8]   Zapisnik Komisije za ratne zločine Zvornik od 11. septembra 1946, AJ, f. 910. [9]   Zapisnik Komisije za ratne zločine Zvornik od 24. avgusta 1946, AJ, f. 910. [10]   Izjava Nevenke Mićić od 20. marta 1942, AJ, fasc. 919. [11]   Isto. [12]   Izjava Antonija Cerovića od 19. maja 1942, AJ, fasc. 918. [13]   Isto.

Preuzmite knjigu u PDF formatu:

---

---

Nazad na sadržaj knjige