Gordana Dostanić: ZAOSTAVŠTINA LIVANjSKIH SRBA

Da li ste nekada bili u Livnu, gradiću jugozapadne Bosne, koji se preprečio na samom putu od Banja Luke ka Splitu?

Piše: Gordana Dostanić

Znate li da je to gradić kome njegovi stanovnici dali tri imena: Lijevno, Hlivno i Livno? Ili da je taj troimeni grad kolevka srpske srednjovekovne dinastije Mrnjavčević, kako nam kazuje istoričar Dubrovačke republike,  enediktanac, Mavro Orbin, dok u svom delu Kraljevstvo Slovena predstavlja prošlost Južnih Slovena? Orbin piše da je, Mrnja, od koga su Mrnjavčevići, živeo u Livnu iz koga ga je, sebi u službu, uzeo car Dušan, kada je 1350. godine prolazio tim krajem.

Taj „sjajni, bijeli biser, kakvog nema na čitavom dunjaluku“, kako je Livno, pre mnogo vekova, predstavio Evlija Čelebija, putopisac koji je mnogo gradova video, i danas stoji u zavetrini surovih, kamenih greda Bašajkovca. Okružuju ga i planine Cincar, Kamešnica i Tušnica. Zato ga pokadkad neko nazove i kamenim gradom. Na vrhu stena Bašajkovca ispod kojih je nastalo najstarije jezgro grada, vidljiva sa svih strana, dominira kula starca Vujadina, junaka srpskih narodnih pesama i personifikacije srpskog stradanja zarad, tog vazda svetog cilja – slobode. Muslimani kulu zovu Vejs kula, što joj je i zvanični naziv. Protekli vekovi nisu bili dovoljni da se izjednači sećanje hrišćana i muslimana na turski vakat. U samom dnu Bašajkovca je ledeni izvor reke Bistrice. Njega Livnjaci svih konfesija zovu Duman i svi se njegovom lepotom jednako ponose.

Kada se preko kamenog mosta pređe iz Prikorike na levu obalu Bistrice, a potom skrene levo preko Bostana ka Žitarnici i Dumanu, između mešavine stisnutih starih i novih kuća i nekadašnjih zanatlijskih radnji, svaki prolaznik će pogled zadržati na lepoj zgradi gradske Gimnazije. To su, ustvari, dve zgrade spojene u školu među čijim klupama su stasavali budući livanjski intelektualci. Jedna, od njih je zgrada nekadašnje srpske škole, a druga je dom nekadašnjeg Srpskog pjevačkog i tamburaškog društva „Jovan Sundečić“, čije je rad jasno i vidljivo stavljao svoj pečat na život Livna gotovo punih četrdeset godina, dok ga nije ugasila politika i običaji koje je donela druga Jugoslavija.

Natpis na čelu zgrade srpske škole, iznad vrata, na balkonu, sagrađene 1874. godine nije izbrisalo vreme. Zaklanjaju ga razgranate krošnje lipa. Ipak, oštro oko i mala pomoć tehničkih pomagala otkrivaju stari zapis: „Priđi bliže mili rode srpski i umoljeno pročitaj ovaj nadpis ovde. Po milosti Božijoj i sa dozvolom i pomoću Nj.V. sultana Abdul Aziz Hana i sa blagoslovom mitropolita bosanskog gospodina Pajsija, a trudom i revnostiju sviju ovdašnji blagočestivi titora i priložnika diže se ovaj srpsko pravoslavni učilisteni zavod pri neimaru Mati Baji 1874.“

O srpskoj livanjskoj školi svakako ćemo više napisati pošto uputimo čitaoce o lokaciji još jedne važne srpske institucije, koja se uzdiže na brežuljku iznad škole. Reč je o pravoslavnoj crkvi Uspenja Presvete Bogorodice. Može joj se prići sa zapada, kroz takozvanu donju kapiju, neposredno pored škole, ali i sa istoka, od Kalajdžinice, kroz takozvanu gornju kapiju koja se poslednjih godina sve ređe otvara. Pažljivom čitaocu lako zapada za oko da su te, po svemu za livanjske Srbe značajne institucije, smeštene jedna uz drugu. I veći broj srpskih trgovačkih porodica sagradio je kuće u tom, starom, delu grada.

No, vratimo se sada livanjskoj školi, njenom početku i zabeleženoj istoriji.

Do 1820. godine ni livanjski pravoslavci, ni katolici nisu imali školu. To, naravno, ne znači da nije bilo nekakve osnovne obuke. Nju su, uglavnom, vršili sveštenici, koji su i službu božiju, kao i obuku u pisanju u čitanju, vršilikriomice od turske vlasti, po kućama i obližnjim šumama. Sveštenik Nikola Kojda, koji je u Livno došao 1700. godine iz okoline Glamoča, rodonačelnik je roda Kojdić iz koga je više pravoslavnih sveštenika nasledno služilo u nuriji lijevanjskoj. Pop Nikola je posle praznične i nedeljne liturgije okupljao decu i učio ih „bukvaru i molitvama naizust“, a kasnije je to nastavio i njegov sin, pop Jovo. Sin popa Jove,Stanko, odnosno kaluđer Serafim,  preuzeo je kao jeromonah lijevanjsku nuriju, u kojoj je 1820. godine, osnovao prvu školu i to u svojoj kući na Begluku (sa desne strane puta ka Dumanu, posle džamije). Ovaj lijevanjski sveštenik i učitelj, koji je decu učio „svakom korisnom nauku“, iz oba posla se povukao kad je oslepeo.

Položaj Livna, na putu od Save do mora, načinilo ga je važnim trgovačkim centrom u kome su stasali uspešni trgovci među hrišćanima. Putujući za poslom do Trsta, Splita, Zadra.., a razumevajući značaj pismenosti i znanja, otuda su dovodili, na godinu dve, bogoslove sebi za učitelje. Poslove obučavanja dece u prvoj školi pratili su i određeni izdaci, koji su se evidentirali u tzv. crkvenim računima koje je, u najvećoj meri, vodilo preduzeće Hadži Braća Kujundžić, a uz njih i ugledni Srbi Stanišići, Jeftanovići, Todorovići…

Posle povlačenja jeromonaha Serafima škola se selila više puta u razne privatne kuće, a decu su podučavali dovedeni daskali i meštri. Pitanje zidanja školske zgrade nije bilo samo finansijsko pitanje, već i pitanje dozvole turskih vlasti. Srbi su se poslužili lukavstvom. Kupili su zemlju na Begluku od Hadži Braće Kujundžić na kojoj su gradili kuću vlastima prijavljenu kao tabhana (mesto za obradu i suđenje kože), te to mesto dobi naziv Tabana. I računi u vezi sa gradnjom škole vođeni su preko rečenih crkvenih računa. Dok se škola gradila letele su molbe i pisma mutesafiru u Travnik, paši u Sarajevo i svima koji su mogli pomoći da se dobije dozvola i otvori škola. Tom upornošću izdejstvovana je uslovna dozvola koja je nalagla da škola bude zaklonjena visokim zidom. Prvi učitelj u toj školi, a ujedno i prvi školovani učitelj u Livnu, bio je Đorđe Margetić, rodom iz Imotskog, unuk livanjskog sveštenika Stanka Kojde. U Livno su ga, 1847. godine, doveli Kujundžići sa svog trgovačkog puta u Trst. On je školu na Tabani uredio „po evropski“.

Iste te, 1847. godine, Srbi osnivaju i crkveno-školsku opštinu, za šta velika zasluga pripada austrijskom konzularnom agentu Spiridonu Špiri Rajkoviću, Dubrovčaninu, koji je svesrdno pomagao livanjskim građanima u njihovim kulturnom i ekonomskom usponu. Šest godina kasnije, 1853. godine, Srbi osnivaju i Školski fond čime se konačno razdvaja crkveni i školski novac, a prihodi i troškovi beleže se u novoustanovljeni „Libar“ – knjigu računa škole. Crkveno školska opština uredno vodi i obligacije i druge zapise iz života škole. U Školski fond najveće priloge davale su bogatije, trgovačke porodice, a prilozi su se, u početku, sakupljali posle božije službe na dan Svetog Save i Svetog Ilije, a kasnije posle svake liturgije. Visina priloga roditeljima dece koja su pohađala školu bila je u skladu sa materijalnim stanjem porodice. Osim raznih priloga u novcu bogatije gazde zaveštavali su školi kuće i zemljište. Srpsku školu pohađali su i rimokatolici učeći latinicu i pohađajući svoju vereonauku, te su i katoličke porodice davale priloge školi.

Istekom prve decenije rada škola na Tabani se izdaje u zakup, a nastava se održava u drugoj zgradi u Begluk mahali sve do požara 1872. godine. Požar koji je spepelio školu bio je i povod da se pokrene postupak prikupljanja sredstava za gradnju nove. Ponovo su letela pisma, ali ovoga puta i arhiepiskopu sarajevskom i mitropilitu bosanskom, koji je tada bio u Istanbulu i od sultana Abdul Hamida izdejstvovao 12.000 groša za ove potrebe. Srbi su molbe za pomoć slali i konzulatima, među kojima je austrijski bio najdarežljivji. Od priloga brojnih Srba, koji nisu bili Livnjaci, pomenimo samo izvesnog Jovu Škuljevića iz Trsta koji je prikupio i uputio u Livno prilog od 20 dukata. Tako je započela gradnja jedne od prvih školskih zgrada u celoj Bosni. Nova školska zgrada bila je jedna od lepših i reprezentativnijih zgrada urbane kulture i bila je značajna prosvetna i nacionalna institucija. Sagrađena je podno brežuljka na kome se već uzdizala srpska pravoslavna crkva Uspenja Presvete Bogorodice.

Natpis na čeonoj strani zgrade, na balkonu iznad vrata, koji smo citirali, naknadno je dodat. Sastavio ga je lijevanjski prota Stojan Jovanović Zečević i ispisan  je na četiri ploče između kojih je krst. Sa strane postoje još dve ploče, od kojih je na levoj isklesan polumesec sa zvezdama, a desna je prazna.

Godine 1880. u školi je otvoreno i žensko odeljenje, čija je prva učiteljica bila Jelena Borić, koja je, kao i njen suprug Petar, takođe učitelj, učila lijevanjsku decu punih 10 godina. Kroz novosagrađenu školu, do prvih godina 20. veka, prošlo je 24 učitelja. U školskoj 1881/82 srpsku pravoslavnu konfesionalnu varošku školu je pohađalo 103 dečaka i 68 devojčica.

Sa okupacijom Bosne i Hercegovine od strane Austrougraske, vlasti nastoje da uklone sve što bi moglo jačati osećaj vezanosti Srba za Kraljevinu Srbiju, što je činjeno cenzurom udžbenika istorije, konrtolom programa svetosavskih priredbi, muzičkog vaspitanja, zabranom simbola zastave i grba Srbije i Svetosavske pesme, a potom je uvedena i kontrola rada crkveno školske opštine prisustvom sednicama državnog zastupnika, sve do postavljanja pitanje njenog legaliteta i oduzimanja ključeva škole i crkve zbog čega Srbi upućuju žalbu caru. Odgovor je bio raspuštanje crkveno pravoslavne opštine (1897. godine) uz oduzimanje arhiva i kase. Livanjski Srbi su bili uz svoje prvake, čime su izazvali bes komesara-poreznika Samuila Božića iz koga su pokuljale reči da je „naredba vlade da se svi Srbi tamane“.

Kotarski predstojnik, Hugo Kučera, trudio se, pišući bankama u Splitu, da se lijevanjskim trgovcima oduzmu krediti. Proti Stojanu oduzete su redovne subvencije za parohijsku službu i katihezaciju, a Kosti Kujundžiću je naređeno da sruši svoje obe kuće, oduzet mu je deo zemljišta, a ometani su mu i finansijski poslovni kanali van Livna. Koristeći važeći međunarodno priznat suverenitet sultana nad Bosnom, uporni Srbi, Kosta Kujundžić i još nekoliko narodnih prvaka, putuju u Carigrad i tamo, o svom trošku, ostaju godinu dana, sve dok nisu izdejstvovali sultanovo rešenje prema kome je doneta Uredba crkveno-prosvjetne uprave srpskih pravoslavnih eparhija u Bosni i Hercegovini. Tada su ustanovljeni eparhijski organi, priznato ćirilično pismo, srpska zastava i naziv srpski, a državna vlast je davala sredstva za izgradnju novih škola i crkava. Nakon aneksije Bosne i Hercegovine, 1908. godine, Zemaljska vlada je, preko svojih nameštenika, nastojala da se u nastavi nađe što manje sadržaja iz srpske nacionalne kulture.

Kada su Srbi, 1907. godine, osnovali Srpsko pjevačko i tamburaško društvo „Jovan Sundečić“, njegova biblioteka bila je smeštena u prostorije škole, dok društvo nije izgradilo novu zgradu.  Obe zgrade (škola i zgrada „Sundečića“) su posle Drugog svetskog rata nacionalizovane. Pominjali smo već crkvenu blagajnu, crkveno šlolski odbor, pa i samu crkvu te ćemo narednim rečenicama malo bliže prikazati lijevanjske crkvene prilike.

Srpska pravoslavna crkva posvećena Pokrovu Presvete Bogorodice sagrađena je deceniju ipo pre nove zgrade škole. Kako turska vlast, sve do reformi uvedenih sredinom 19. veka, nije dozvoljavala podizanje crkava, bogosluženja su vršena po kućama (često u kući Pažina u Zastinju2), a leti u šumi oko Žabljaka. Za vršenje službe služio je „čador“ koji je vladika osveštao. Službe su se održavale u rano jutro, a podrazumeva se da ni zvona nisu zvonila, niti su postojala. To da je vršeno bogosluženje i da je postojala zgrada koju su pravoslavcima smatrali crkvom potvrđuje: prisustvo sveštenika (iz roda Kojda); crkveni računi vođeni od strane Hadži Braće Kujundžić iz kojih su se namirivali troškovi crkve, sveštenika, škole i učitelja; nekoliko sačuvanih sasuda i knjiga darovanih crkvi znatno pre izgradnje postojeće, kao i dokument iz 1842. godine koji kaže da je crkva od svoje njive imala prihod od 1000 oka ječma. Temelji te crkve u Zastinju, na mestu koje Livnjaci zovu Crkvište, ukazuju da je moguće reč o brvnari na kamenim temeljima.

Reforme sultana Abdulmedžida, koje su izazvale veliki otpor turskih konzervativnih krugova, davale su, između ostalog, nemuslimanskom stanovništvu mogućnost zidanja crkava, postavljanje zvona i javno vidljivih krstova. Odmah po objavi sultanovog ukaza u Bosni, 1856. godine, lijevanjski Srbi započinju pripreme za gradnju crkve, što je podrazumevalo odabir i kupovinu zemljišta, prikupljanje novca, ugovaranje adekvatnih majstora i sl. Zemlju za gradnju lijevanjske pravoslavne crkve ustupio je Mehemed beg Gagić, a novac za gradnju prikupili su vernici, prevashodno dobrostojeći lijevanjski trgovci, među kojima se, pored Kujundžića, Stanišića, Pavlovića ističu i Zakonovići, Mitranići, Ždere, kao i Niko Bura i Jovo Skobla, koji su kasnije, kao učesnici ugušenog ustanka 1876 -1878, prešli u Srbiju.

Lijevanjsku crkvu sagradio je, 1859. godine neimar Mato Bajo, koji je kasnije gradio i srpsku školu. Predanje kaže da je sagrađena za svega mesec dana, sve u strahu da lokalne turske vlasti ne ospore već date dozvole. Crkva Uspenja Presvete Bogorodice spada među veće pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini, sa jedinstvenim arhitektonskim rešenjem u vidu polukružnih otvora umesto prozora.

Neimar Mato Bajo sagradio ju je od kamena. U početku crkva nije imala zvonik. On je sagrađen naknadno, od drveta, a tek 1889. godine, prilozima vernika i uz pomoć Zemaljske vlade, sazidan je zvonik od tesanog kamena, na čijoj ploči stoji zapis: „Ovaj hram Presv. Bogorodice podiže ceo narod srp: prav: livanjske opštine u god: 1859, a nakon 30 god:  prilogom svega srp: prav: naroda i podporom z: vlade podiže se ovaj zvonik u god: 1889. neimar I. Konjik.“

Kojde (Kojdići), Simo i Stanko, bili su prvi sveštenici lijevanjske crkve i sahranjeni su uz spoljni zid priprate. Pravoslavne lijevanjske porodice nisu bili samo ktitori gradnje crkve. Poklonima vrenika u ikonama i vrednim predmetima uređena je i njena unutrašnjost.

U crkvenoj riznici se nalaze četiri tzv. jerusalimske ili hadžijske ikone rađene na platnu, sa nizom kompozicija, scena i figura iz svete zemlje. U zbirci od pedeset ikona iz perioda od 15. do 19. veka ima dela srpskih, ruskih i primorskih slikara, a grčke ikone apostola iz 18. i 19. veka i svetogorski bakrorezi izdvajaju se po značaju.

Po procenama nekih istoričara umetnosti lijevanjske ikone spadaju u najvrednije.

Nekada selo kraj Livna sada deo grada ikone u jugistočnoj Evropi. Pored ikona sačuvano je oko stotinak bogoslužbenih knjiga, štampanih uglavnom u 19. veku i 20. veku, mada ima i primeraka iz 18. veka. Većina knjiga štampana je u Rusiji, Sarajevu, kao i Kraljevini Srbiji. Lijevanjska crkva je delila sudbinu svojih vernika kroz ceo period postojanja.

Neodvojiva od crkve je borba lijevanjskih porodica i sveštenika za verska i nacionalna prava u vreme turske i austrougarke vladavine, što smo donekle predstavili u delu u kome smo govori o školi. O progonu Srba posle Sarajevskog atentata 1914. godine, prota lijevanjski, Vojislav Šešum zabeležio je svoje sećanje u crkvenom letopisu: „Bojeći se da im ‘šuckori’ ne bi noću zapalili kuću, pa da u njoj ne nastrada čeljad, mnogi Srbi su svoje žene i djecu dovodili u crkvu da tamo noće. Ja sam tih ljetnih noći 1914. godine sa svojom pokojnom majkom često noćio u crkvi.

Sjećam se kao sad, bilo mi je 4 godine. Mi svi, žene i djeca iz ovog grada, proveli smo tri noći u ovom hramu, dok su stariji muškarci oko hrama čuvali stražu“.

U Drugom svetskom ratu lijevanjska crkva je oštećena i opljačkana, crkveni arhiv i biblioteka uništeni, a parohijski dom bombardovan. U spaljenom arhivu Srpske pravoslavne crkve u pepeo su se pretvorili mnogi važni podaci, kao i podaci o starim livanjskim rodovima i matične knjige. Leta 1941. godine ustaše su pobacale u jame i pobile najmanje 1589 Srba sa područja Livna i Livanjskog polja, među njima i lijevanjskog sveštenika Kostu Stanišića sa porodicom i druge pravoslavne sveštenike. Mnoge porodice su zatrvene. Sa brojnih stratišta tela mučenika su ekshimirana 1991. godine i sahranjena u novosagrađenoj Spomen-kapeli u porti lijevanjske crkve. Ali, građanski rat je već naredne godine doneo novo stradanje. Na Vidovdan te godine razoren je parohijski dom, kancelarija i zvonik zapaljeni, a Spomen-kapela minirana.

Duhovni život pravoslavnog stanovništva ponovo se uspostavlja sa dolaskom paroha 2001. godine i od tada započinje obnova crkve i Spomen-kosturnice i restauracija ikona. Eparhija bihaćko-petrovačka, Parojiha lijevanjska i raseljeni vernici, kao nekada njihovi preci, pomažu obnovu i uređenje svojih svetinja. Sabor SPC je maja 2022. godine doneo odluku o kanonizaciji lijevanjskih sveštenomučenika i novomučenika koji se proslavljaju 30. jula.

Crkva i njena bogata zbirka kulturne i istorijske vrednosti proglašene su 2004. godine kulturnim blagom Bosne i Hercegovine. Imovinu SPCO Lijevno čini i pravoslavno groblje u Zastinju, čiju starost je teško utvrditi, ali koje svedoči svojim monumentalnim spomenicima o nekadašnjoj snazi srpskih lijevanjskih rodova.

Eto, možda vas put uskoro povede kraj Livna…

Gordana Dostanić
Fotografije: Arhiva Udruženja Ognjena Marija Livanjska

Za tekst su korišćeni izvori:

1. Mavro Orbin, Kraljevstvo Slovena, Sezam Book, Zrenjanin, 2006 (str 49-50);
2. Evlija Čelebi, Putopis, Veselin Masleša, Sarajevo 1973;
3. Aleksandar fon Giljferding, Putovanje po Hercegovini, Staroj Bosni i Srbiji, Veselin Masleša, Sarajevo Beograd 1972;
4. Dušan J. Kašić, Prilog istoriji školstva Bosne i Hercegovine – Srpska konfesionalna osnovna škola u Livnu, Školski vijesnik – stručni list Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu, god. XVI (od maja do decembra 1909);
5. Radovan Pilipović, Prosvetne prilike Srba u Li(je)vnu do 1914.godine, Posted on mart 27, 2017 by srbiubih in naučni radovi, radovan pilipović;
6. Dušan Kašić, Srpska pravoslavna crkva Uspenja Presvete Bogorodice u Livnu (1859-1979), Livno 1979;
7. Letopis lijevanjske crkve za period posle Drugog svetsksog rata sa sećanjima sveštenika Vojislava Šešuma i Mirka Samardžića;
8. Tekstovi objavljeni na sajtu omlivanjska.com.

Izvor: SLOBODNA HERCEGOVINA